بۇگىن الاش قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرى مۇستافا شوقاي دۇنيەگە كەلگەن كۇن
قىزىلوردا وبلىسى شيەلى اۋدانىندا تۋعان. سۇلۋتوبە ستانسىسىنداعى ورىس مەكتەبىندە باستاۋىش ءبىلىم العان ول 1902 - جىلى تاشكەنتتەگى گيمنازياعا ءتۇسىپ، 1910 - جىلى ۇزدىك ءبىتىرىپ شىعادى.
بولاشاق قايراتكەر 1910 - جىلى سانكت-پەتەربور ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇسىپ، ونى 1917 - جىلى بىتىرەدى. ستۋدەنت شاعىنان قوعامدىق-ساياسي ومىرگە بەلسەنە ارالاسىپ، تۇركى- مۇسىلمان ستۋدەنت جاستارىنىڭ قوزعالىسىنا قاتىسادى.
1917 - جىلى ءساۋىردىڭ 16-21 ارالىعىندا تاشكەنتتە وتكەن تۇركىستان ولكەسى مۇسىلماندارىنىڭ 1 - سەزىنە قاتىسىپ، ونىڭ ءتورالقاسىنا مۇشە بولىپ سايلاندى.
«بىرلىك تۋى» گازەتىنىڭ نەگىزىن قالاپ، ونىڭ العاشقى رەداكتورى بولدى. تۇركىستان ولكەسى جەرگىلىكتى حالقىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋدى ماقسات ەتكەن قوعامدىق-ساياسي ۇيىمداردىڭ قىزمەتىن ۇيلەستىرۋ ءۇشىن قۇرىلعان «تۇركىستان ولكەسى مۇسىلماندارىنىڭ ورتالىق كەڭەسىنە» ءتوراعالىق ەتتى.
ءبىرىنشى جالپىقازاق سەزىنە قاتىسىپ، بۇكىل رەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسىنا دەپۋتاتتىققا كانديدات رەتىندە ۇسىنىلدى. 1917 - جىلى قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن تاشكەنتتەگى جۇمىسشى-سولدات دەپۋتاتتار كەڭەسى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءوزىن-ءوزى باسقارۋ قۇقىعىن مويىنداۋدان باس تارتىپ، قاراشانىڭ 15-22 ىندە وتكەن كەڭەستەردىڭ 3- سەزى قابىلداعان «ولكەدەگى بارلىق بيلىك ەۋروپالىق ءناسىل وكىلدەرىنەن قۇرالعان تۇركىستان حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنە كوشەدى» دەگەن قاۋلىسىن مۇستافا شوقاي ناعىز ادىلەتسىزدىك دەپ باعالادى.
ۇلتتىق قوعامدىق-ساياسي ۇيىمداردى كەڭەستەردىڭ قىرىنا الۋىنا بايلانىستى مۇستافا شوقاي جەتەكشىلىك ەتكەن «تۇركىستان ولكەسى مۇسىلماندارىنىڭ ورتالىق كەڭەسى» تاشكەنتتەن قوقانعا كوشىپ، وندا ولكە مۇسىلماندارىنىڭ توتەنشە سەزىن تەز ارادا وتكىزۋ ءىسىن قولعا الدى. 1917 - جىلى قاراشانىڭ 28 ىندە وتكەن تۇركىستان ولكەسى مۇسىلماندارىنىڭ توتەنشە 4 -سەزىنىڭ ءتورالقاسىنا باسشىلىق ەتتى.
وسى سەزد شەشىمىمەن قۇرىلعان تۇركىستان (قوقان) اۆتونومياسىنىڭ 54 ادامنان تۇراتىن ۋاقىتشا حالىق كەڭەسى قۇرامىنا سايلاندى جانە جاڭا ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى بولدى. ۋاقىتشا ۇكىمەتىنىڭ ءتوراعاسى م. تىنىشبايەۆ قىزمەتىنەن كەتكەننەن كەيىن ونىڭ ورنىنا مۇستافا شوقاي سايلاندى.
ول سونداي-اق 1917 - جىلى جەلتوقساندا ەكىنشى جالپى قازاق سەزىنە قاتىسىپ، الاشوردا قۇرامىنا سايلاندى. سەزد اياقتالعاننان كەيىن مۇستافا شوقاي ءبىرتۇتاس اۆتونوميا قۇرۋ ماسەلەسىن قاراۋ ءۇشىن سىرداريا قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايىن شاقىرۋ تۋرالى ءتيىستى قايراتكەرلەرگە جەدەلحات جولدادى.
وندا: «سىرداريا حالقىنا ءوز تاراپىمنان ايتارىم، تەگىندە الاش بالاسىنىڭ باسى قوسىلاتىن كەزى وسى بۇگىن. ايرىلساق، مۇنان سوڭ جۇرتتىڭ باسىن قوسۋىمىز قيىن. الاش ۇرانىنا شاپپايتىن قازاق بالاسى بولماس. سىرداريا قازاعى كەشىكپەي الاش تۋىنىڭ استىنا جينالار دەگەن ۇمىتتەمىز دەلىنگەن ەدى.
مۇستافا شوقايدىڭ سىرداريا ءوڭىرى قازاقتارىن الاش اۆتونومياسىنا قوسۋ جولىنداعى ارەكەتى ناتيجەسىز بولعان جوق. 1918 - جىلدىڭ باس كەزىندە وتكەن سىرداريا وبلىسى قازاقتارىنىڭ سەزى «الاشوردا ءوز الدىنا اۆتونوميا جاريالاپ، تۇركىستان (قوقان) اۆتونومياسىمەن وداق بولسا، سىرداريا قازاقتارى تۇركىستان اۆتونومياسىنان شىعىپ، الاش اۆتونومياسىنا كىرەدى» دەگەن قاۋلى قابىلدادى.
قوقان قالاسىن بولشيەۆيكتەر جاۋلاپ الىپ، تۇركىستان (قوقان) اۆتونومياسىن قۇلاتۋىنا بايلانىستى مۇستافا شوقاي شەت ەلگە ەميگراتسياعا كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. 1918 - جىلى مامىردا شوقاي اقتوبەگە، ودان ەكاتەرينبۋرگكە جەتتى. وندا كەڭەستىك بيلىككە قارسى وپپوزيتسيا كۇشتەرمەن بايلانىس ورناتىپ، بولشيەۆيكتەر ۇستەمدىگىنە قارسى كۇرەس جۇرگىزۋدىڭ جولدارىن قاراستىردى.
بۇكىل رەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسىنىڭ ساماراداعى كوميتەتى ماجىلىستەرىنە قاتىستى. وسى كوميتەتتىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن 1918 - جىلى قىركۇيەكتە چەليابينسكىدە شاقىرىلعان سەزگە قاتىسپاق بولىپ بارعانىندا وزگە دەلەگاتتارمەن بىرگە كولچاك اسكەرلەرى تاراپىنان تۇتقىنعا الىندى. ءساتى ءتۇسىپ، تۇتقىننان بوساپ شىققان سوڭ 1919 - جىلى كوكتەمدە ماڭعىستاۋ ارقىلى باكۋگە، ودان تبيليسيگە كەلدى. مۇستافا شوقاي وندا 1921 - جىلعى اقپاننىڭ 25 ىنە دەيىن بولىپ، وسەتيندىك بەلگىلى قايراتكەر ا. تسالىكوۆتىڭ رەداكتورلىعىمەن شىعاتىن «ۆولنىي گورەتس» جانە گرۋزيا مەنشيەۆيكتەرىنىڭ «بوربا» گازەتتەرىندە ىستەدى.
1920 - جىلى تبيليسيدە ۋكرايندىقتارمەن بىرلەسە وتىرىپ «نا رۋبەجە» جۋرنالىن شىعارۋدى جولعا قويىپ، ونىڭ رەداكتورى قىزمەتىن اتقاردى. سونىمەن بىرگە ول «شافاق» («تاڭ ءسارى») گازەتىنە باس رەداكتور بولدى.
تبيليسي قالاسى كەڭەس وكىمەتىنىڭ قولىنا وتكەن سوڭ مۇستافا شوقاي زايىبىمەن بىرگە تۇركيادا ءبىراز ايالداپ، سوڭىنان فرانسياعا اۋىستى. شەتەلدىك ەميگراتسيا جىلدارىندا كوپتەگەن قيىنشىلىقتاردى جەڭە وتىرىپ، ول كەڭ اۋقىمدى، تەرەڭ مازمۇندى ساياسي كۇرەس جۇرگىزدى. ا. كەرەنسكيدىڭ «دني» جانە پ. ميليۋكوۆتىڭ «پوسلەدنيە نوۆوستي» گازەتتەرىندە قىزمەت ەتتى.
1927 - جىلدان زاكي ءۋاليدي توعاننىڭ رەداكتورلىعىمەن پاريجدە شىعىپ تۇرعان «يەني تۇركىستان» جۋرنالىنا اتسالىسىپ، «تۋركەستان ميللي بيرليگي» («تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگى») ۇيىمىنا جەتەكشىلىك ەتتى. ەميگراتسيادا جۇرگەن تۇركى- مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ ءا. توپچيباشيەۆ جانە گ. يسحاكي سەكىلدى وكىلدەرىمەن ءجيى ارالاسىپ، پىكىرلەس بولدى. ولاردى رەسەيدەگى تۇركى- مۇسىلمان حالىقتارىن ازاتتىققا جەتكىزۋدە كۇش بىرىكتىرە ارەكەت ەتۋگە ۇندەدى. 1940 -جىلى پاريجگە نەمىس اسكەرى كىرگەندە، مۇستافا شوقاي تۇتقىنعا الىنىپ، بىرنەشە اي كونتسلاگەردە وتىرىپ شىعادى.
كوپ ۇزاماي مۇستافا شوقاي بەرليندەگى «ۆيكتوريا» اۋرۋحاناسىندا كۇماندى جاعدايدا كوز جۇمىپ، قالاداعى مۇسىلماندار زيراتىنا جەرلەندى. فرانتسيانىڭ نوجان- سيۋر- مارن (ۆال- دە- مارن دەپارتامەنتى) قالاسىندا قازاق ۇلت وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن ەسكەرتكىش تاقتا ورناتىلعان. الماتى قالاسىندا مۇستافا شوقاي ەسىمىمەن اتالاتىن كوشە بار. قىزىلوردا قالاسىنداعى ەكولوگيا ۋنيۆەرسيتەتىنە مۇستافا شوقاي ەسىمى بەرىلگەن. قايراتكەردىڭ تۋعان اۋىلىنا ەسكەرتكىشى قويىلعان.
