قازاق حاندىعىنىڭ مەرەيلى مەرەكەسىن تۇركى ەلدەرى ورتاق مەرەكە رەتىندە اتاپ وتەتىن بولادى - دارحان قىدىرالى
بۇل تۋرالى Baq.kz اقپاراتتى پورتالىنىڭ تىلشىسىنە ارنايى سۇحبات بەرگەن دارحان قىدىرالى الداعى جوسپارلارىمەن بولىسكەن ەدى.
ءتىلشى: دارحان قۋاندىق ۇلى 2009 - جىلى قابىلدانعان تاريحي ناحچىۆان دەكلاراتسياسىنان كەيىن تۇركى ەلدەرى اراسىندا تۇركى كەڭەسى، تۇرك پ ا، تۇركى اكادەمياسى سىندى ناقتى ينتەگراتسيالىق تەتىكتەر قۇرىلىپ، قازىر قارقىندى جۇمىس ىستەۋدە. جۋىردا حالىقارالىق مارتەبە العان ءوزىڭىز باسقارىپ وتىرعان تۇركى اكادەمياسىنىڭ نەگىزگى ماقسات - مىندەتى نە؟ اڭگىمەنى وسىدان وربىتسەك.
دارحان قىدىرالى: تۇركى اكادەمياسىنىڭ ءتۇپ- تامىرى سوناۋ 2009 - جىلى جاسالعان «ناحچىۆان» كەلىسىمىندە جاتىر. ال 2012 -جىلى مەملەكەت باسشىلارى بىشكەك سامميتىندە اكادەمياعا «حالىقارالىق مارتەبە بەرۋ جونىندە ارنايى كەلىسىمگە قول قويىلدى. دەكلاراتسيادا كورىنىس تاپتى. سوندىقتان اكادەميا 2012 - جىلدان باستاپ، حالىقارالىق مارتەبە الۋ جونىندە جۇمىستار جۇرگىزە باستادى. ارينە، تۇركى اكادەمياسىنىڭ الدىنا قويعان ماقساتى تۇركى الەمىنىڭ عىلىمىن ۇيلەستىرۋ. اسىرەسە، گۋمانيتارلىق- تۇركولوگيا باعىتىندا جۇمىس جاساۋ. تۇركى الەمىندەگى ينتەگراتسياعا بەلسەندى تۇردە ارالاسۋ، تامىرلاس ەلدەردى تۇگەندەۋ. ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستاردان باستاپ، مادەنيەتىن، تاريحىن، ادەبيەتىن زەرتتەۋ. ورتاق تۇرىك تاريحىن جازۋ، تۇركى حالىقتارىنا ورتاق ادەبيەت وقۋلىعىن شىعارۋ. ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن بىرنەشە ءىس- شارالار وتكىزدىك.
ءتىلشى: ءسىز باسشىلىققا كەلگەلى تۇركى اكادەمياسىنىڭ جۇمىسى جانداندى دەۋگە بولادى. كوپتەگەن حالىقارالىق شارالار وتكىزىپ، ءوزىڭىز التايدان باستاپ، شىعىس ەۋروپاعا دەيىن بارىپ الەمنىڭ بەلگىلى عىلىمي ورتالىقتارىمەن ارىپتەستىك ورناتتىڭىزدار. ارحەولوگيالىق، عىلىمي - زەرتتەۋلەر سالاسىندا ءبىراز ناتيجەگە قول جەتكىزدىڭىزدەر. جالپى، ءبىر جىلدا وتكىزگەن شارالاردىڭ ءتۇيىنىن تارقاتىپ ايتساڭىز؟
دارحان قىدىرالى: شارالاردى بىرنەشە توپقا ءبولىپ ايتۋعا بولادى. ءبىرىنشىسى عىلىمي جۇمىستار. بۇل عىلىمي مەكەمە بولعاندىقتان ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىمەن تىعىز بايلانىستامىز. ەڭ ءبىرىنشى عىلىمي جۇمىستار اكادەميادا 40 قا جۋىق جوبالار جۇزەگە استى. 200 گە تاياۋ شەتەلدەن عالىمدار قاتىستى. بۇلاردىڭ ءبارى «ءبىلىم كوميتەتىنىڭ» جوبالارى نەگىزىندە ىسكە اسقان بولاتىن. زەينوللا ساماشيەۆتىڭ باسشىلىعىمەن التاي تاۋلارىنان ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى وتكىزىلدى. زەرتتەۋ ناتيجەسىندە جانىندا كونە قوبىز اسپابىمەن كومىلگەن جىراۋ تابىلدى. ورتاق تۇركى جازۋىن ەرەكشە اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك. كۇللى تۇركى جۇرتىنا ورتاق ماقتۇمق ۇلىنىڭ 290 جىلدىعى، توقتاعۇل ساتىلعانوۆتىڭ 150 جىلدىعىن اتاپ وتۋىنە تۇركى اكادەمياسى مۇرىندىق بولدى. تۇركى ەلدەرىنىڭ ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ ءبىرىنشى جيىنى ىستىقكولدە ءوتتى. سوندا قابىلدانعان شەشىمگە سايكەس تۇركيانىڭ ەسكيشەحير قالاسىندا ەكىنشى وتىرىسىندا وقۋلىق دايىنداۋ تۇركى اكادەمياسىنا تاپسىرىلعان بولاتىن. 2015 - جىلى وقۋلىقتىڭ جالپى نۇسقاسىنىڭ دايىندالۋىن تۇركى اكادەمياسى ءوز مىندەتىنە الىپ وتىر.
ءتىلشى: جۋىردا سىزدەردىڭ اكادەميا ازىرلەگەن تۇركى كەڭەسى مەملەكەتتەرىنىڭ ورتا مەكتەپتەرىنە ارنالعان تاريح بويىنشا وقۋلىق باعدارلاماسى ماقۇلداندى. اتالعان باعدارلاما تۇركى حالىقتارى ءۇشىن ورتاق سانا قالىپتاستىرۋدا قانشالىقتى ماڭىزدى بولا الادى؟
دارحان قىدىرالى: تۇركى ەلدەرىنىڭ ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلەرىنىڭ ورتاق كەڭەسى بار. وسىعان سايكەس ءتورت مەملەكەتتىڭ عالىمدارىن تارتىپ، جوبانى دايىنداماقشىمىز. باكۋدەگى تاياۋدا وتكەن جيىنعا دەيىن وقۋلىقتىڭ كەڭەيتىلگەن باعدارلاماسى ۇسىنىلدى. اتالعان جيىندا وقۋلىقتى ۇسىندىق. ماماندار جاقسى قابىلدادى. وسى ناۋرىز ايىنا دەيىن بارلىق ۇسىنىستار قايتا قارالاتىن بولسا، 2015 -جىلدىڭ ورتاسىنا دەيىن وقۋلىق تولىق دايىن بولۋى كەرەك.
بۇل وقۋلىق تۇركى حالىقتارىنىڭ جاستارىنا ورتاق سانا قالىپتاستىرۋدا ۇلكەن ءرول ويناۋى ءتيىس. تاريحي سانا ۇلكەن ماقتانىش سەزىمىن تۋدىرادى. ءبىزدىڭ تاريحىمىز سوناۋ قادىم زاماننان قارايتىن بولساق، اسىرەسە ⅩⅤ عاسىرعا دەيىن تاريحىمىز ورتاق ەكەنىن كورۋگە بولادى. قۇرعان مەملەكەتتەرىمىز ورتاق، تۇلعالارىمىز ورتاق. ۇلكەن وقيعالارىمىز ورتاق، جازۋىمىز، ءتىلىمىز، ءدىنىمىز ورتاق. وسى ورتاق قۇندىلىقتاردان شىعا وتىرىپ، تۇسىنىكتى، ۇعىنىقتى تىلمەن اسىرەسە جاس ۇرپاقتىڭ تاريحي ساناسىن ارتتىراتىن ماقتانىش سەزىمىن كۇشەيتەتىن ماسەلەلەرگە باسا نازار اۋدارۋىمىز قاجەت.
ءتىلشى: 2015 - جىلى ەلىمىز ءۇشىن ماڭىزى زور مەرەكەلىك داتالار تويلانعالى جاتىر. ەڭ باستىسى ول قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى دەر ەدىك. بۇل مەرەيتويدى تەك ەلدە عانا ەمەس، تۇركى حالىقتارى ارااسىندا اتاپ ءوتۋ جاعىن اكادەميا قالاي ۇيىمداستىرۋدا؟
دارحان قىدىرالى: بۇل الەمدە كەز- كەلگەن ۇلتتىڭ ماڭدايىنا جازىلماعان باقىت. ەندەشە، قازاق حاندىعىنىڭ مەرەيلى مەرەكەسىن ءبىز تەك قانا قازاق مەملەكەتىمەن عانا شەكتەلمەي بۇنى تۇركىگە ورتاق مەرەكە بەلەسى رەتىندە اتاپ وتۋگە ۇسىنىس جاساعانىمىز جانە ءبىلىم مينيسترلىگى دە بىزگە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيدى. سوندىقتان تۇركى اكادەمياسى شەڭبەرىندە عانا شەكتەمەي، ەۋروپادا، امەريكادا تويلاۋعا بارىمىزدى سالامىز. قازاق حاندىعىنىڭ تاريح ساحناسىنا شىعۋى - بۇل ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى ۇلكەن وقيعالاردىڭ باستاۋىمەن تۇسپا- تۇس كەلەدى. ەندەشە بۇل قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى بارشامىزعا ورتاق ءبىر بەلەس.
تۇركى اكادەمياسى حالىقارالىق مارتەبەگە يە بولعاندىقان، جاڭا بەلەسكە كوتەرىلە وتىرىپ، الدىنا حالىقارالىق شارالاردى وتكىزۋدى قولعا الىپ وتىر. ونىڭ ىشىندە ءبىرىنشى يۋنەسكو سياقتى ۇيىمدارمەن بىرلەسە جۇمىس ىستەۋ. كەلەر جىلى يۋنەسكو- نىڭ شتاب- پاتەرىندە قورقىت بابامىزدىڭ كىتابىنىڭ جارىق كورۋىنىڭ 200 جىلدىعىنا وراي ۇلكەن جيىن وتكىزۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. باكۋدەگى جيىندا ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ 1000 جىلدىعىن حالىقارالىق دەڭگەيدە وتكىزۋدى ۇسىندىق.
سونداي- اق ۆەنگريا جانە موڭعوليامەن جاڭا كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ جاتىرمىز. ۇلكەن ەكسپەديتسيالار، كورمەلەر ۇيىمداستىرۋ ويىمىزدا بار. ارينە ءبىز ارىق ايتىپ، سەمىز شىققىمىز كەلەدى. حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى كەلەر دىلعا نەگىزىنەن تۇركى مۇراسىن، تاريحى مەن ونىڭ تۇلعالارىنا قاتىستى ەڭبەكتەردى وسى مۇشە مەملەكەتتەردىڭ شەڭبەرىندە عانا ەمەس، حالىقارلىق دەڭگەيدە ماسەلەن ەۋروپادا، رەسەيدە، امەريكادا كەڭىنەن اتاپ ءوتۋدى جوسپارلاپ وتىر. ارينە ءبىرىنشى كەزەكتە تۇركىنىڭ ادەبيەتىن، ۇلتتىق مۇراسىن وزدەرى ءبىلۋى كەرەك. ەكىنشىدەن تۇركىلەردىڭ ادامزات تاريحىنا قوسقان ۇلەسىن جانە ونىڭ الار ورنىن ءبىزدىڭ اكادەميا الەمدىك دەڭگەيدە دالەلدەپ، الىپ شىعۋدى الدىنا قويىپ وتىر. بىزگە مەملەكەت باسشىلارىنىڭ جۇكتەگەن تاپسىرمالارى دا وسىعان سايادى. كەلەر جىلى سامميت ءبىزدىڭ ەلىمىزدە جوسپارلانعان. وسى سامميت اياسىندا تۇركى اكادەمياسى ءوزىنىڭ جوسپارلارىن ناقتىلاپ بەكىتىپ الماق.
Baq.kz
