قازاقتىڭ اسكەري ونەرى مەن جاۋىنگەرلىك ءداستۇرىن الەم مويىنداي ما؟

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - ەۋرازيانىڭ ۇلى دالاسىن تۇلپار تۇياعىمەن دۇبىرلەتكەن ءباھادۇر بابالارىمىزدىڭ سوعىس تاجىريبەسى مەن زاڭدارىن الەم ەلدەرىنىڭ قارۋلى كۇشتەرى قابىلداپ، اسكەري جۇيەسىن جاساقتاعانى - ءبىز ءۇشىن زور ماقتانىش.

سوندىقتان قارۋلى كۇشتەرىمىزدىڭ اسكەري رۋحىن شىڭداۋدا داڭقتى اسكەري تاريحىمىز جاۋىنگەرلىك ءداستۇرىمىزدىڭ ونەگەسى مەن ءتالىم-تاربيەسى ولشەۋسىز ءرول اتقارادى.

كوشپەلىلەردىڭ اسكەري وركەنيەتى

كوشپەلىلەرگە ءتان اسكەري جاساقتاۋدىڭ وندىق جۇيەسى ونداعان عاسىرلار بويى ءوزىنىڭ ومىرشەڭدىگىن دالەلدەدى. دۇنيەجۇزىنىڭ كوپتەگەن ەلدەرى ءوز جارعىلارىن دالالىقتار جاساپ بەرگەن اسكەري جۇيە مەن زاڭدارعا، سوعىس جۇرگىزۋ تاسىلدەرىنە، قولباسشىلىق مەكتەپتەرگە سۇيەنىپ قۇردى. ساق، عۇن، تۇركى تايپالارىنان كەيىن شىڭعىس حاننىڭ «ۇلى جاساق» زاڭدار جيناعى بويىنشا قاتاڭ اسكەري رەفورما جاسالىپ، وندا ۇجىمدىق جاۋاپكەرشىلىك، انتقا ادال بولۋ، وپاسىزدىق جاساماۋ، بۇيرىقتى ءسوزسىز ورىنداۋ، قاشىپ كەتكەن جاۋىنگەر ءۇشىن باسشىسىنىڭ باسى الىناتىن تەمىردەي ءتارتىپ، مىزعىماس اسكەري يەرارحيا ورناتتى. شىڭعىس حاننىڭ قاتارداعى ۇلانىنىڭ دارەجەسى باسقا قوسىن قولباسشىلارىنان ۇستەم بولدى. ءاربىر ۇل جاستايىنان جاۋىنگەرلىك ونەرگە ماشىقتاندى. كوشپەلىلەردىڭ اسكەري قۇرىلىمى ۇشتىك جۇيەمەن: وڭ قانات، سول قانات جانە ورتالىق بولىپ ءبولىنىپ، اسكەر قوسىندارى وندىقتاردان، جۇزدىكتەردەن، مىڭدىقتاردان، تۇمەندەردەن قۇرالدى.

كوشپەلىلەردىڭ اسكەري ونەرىنىڭ سپەتسيفيكالىق ەرەكشەلىگى - اسكەري- اڭشىلىق تاكتيكا ەدى. ءباھادۇر بابالارىمىز جاۋعا قارسى «ۇلكەن جارىق سوعىسى»، «وشاق سوعىسى»، «اي قورالاندى سوعىسى»، «قۇيرىق جەۋ سوعىسى»، «ۇرى سوعىسى» سياقتى اسكەري تاكتيكالاردى قاپىسىز قولداندى. الىس جورىقتارعا ەكى-ءۇش اتتى قوسارلاپ مىنەتىن قازاق ساربازدارى بەس قارۋىن سايلاپ، ساۋىت كيىندى. «ەر قارۋى - بەس قارۋ» دەمەكشى، بۇعان ساداق، قىلىش، نايزا، ايبالتا، كۇرزى جاتادى. كوشپەلى حالىقتاردا ايقاستار كوبىنە باتىرلار جەكپە-جەگىمەن باستالاتىن. قالماقتارمەن سوعىستا جەكپە-جەكتەر بىرنەشە كۇنگە، ءتىپتى ايعا دەيىن سوزىلاتىن. جەكپە-جەك - اسكەري ونەردەگى جاۋىنگەرلەردىڭ جەتىستىكتەرىن ايقىندايتىن باتىرلار ايقاسىنىڭ تورەسى.

قازاق قوعامىنداعى باتىرلار ينستيتۋتى

باتىرلار - ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا بولعان ەرەكشە الەۋمەتتىك توپ، قاھارماندىق - باتىرلارعا ءتان قاسيەتتەر مەن ءومىر سالتى. قازاق باتىرلارى ەۋروپانىڭ رىتسارلارى، جاپوننىڭ سامۋرايلارى، ءۇندىنىڭ كشاتريلەرى سەكىلدى وزىندىك سوسلوۆيەنى قۇرادى. قازاق باتىرلارىنىڭ وزىندىك قوعامدىق قىزمەتى، جاپون سامۋرايلارىنىڭ «بۋسيدو» كودەكسى سەكىلدى باتىرلىق ەتيكاسى بولعان.

قازاق قوعامىنداعى باتىرلاردىڭ ينستيتۋتسيوناليزاتسيالانۋى ولاردىڭ تەك قانا جەكە باتىر رەتىندە عانا ەمەس، ءبي، شەشەن، جىراۋ، ۇلىس، رۋ بيلەۋشىسى رەتىندەگى فۋنكسيالاردى ءبىر قولعا جيناقتاۋىنان كەلىپ تۋىنداعان. زەرتتەۋشى قاليوللا احمەتجان باتىرلار ينستيتۋتىن تومەندەگىدەي تالداپ بەرەدى.

1) تەك اسكەري كاسىپپەن اينالىسۋ. باتىرلار ەلدى باسقىنشىلاردان قۇتقارۋدى، جاۋ قولىنان قازا تاپقان اتا-بابا كەگىن قايتارۋدى ومىرلىك ماقسات تۇتىنعان.

2) باتىرلار اۋلەتىندە تۋعان بالا جاستايىنان اسكەري كاسىپپەن اينالىسۋعا مىندەتتى بولدى. تۇقىم قۋالاعان باتىرلار «شىنجىرلى تۇقىم» دەپ اتالعان. باتىرلىق جىرلارداعى ەر قوساي، ەدىگە، ەر تارعىن، ХVIII-ХIХ عاسىرلارداعى رايىمبەك، قابانباي، بوگەنباي، ناۋرىزباي باتىرلار، ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەردىڭ كوسەمدەرى يساتاي، جانقوجا، امانگەلدى باتىرلار ءبارى دە اتا-باباسىنان ۇرپاعىنا دەيىن باتىر بولعاندار. اتا كاسىپتىڭ باتىرلار اۋلەتىندە ۇرپاعىنا جالعاسۋىن «شىنجىرى ۇزىلمەۋ» دەپ اتاعان. باتىرلار ۇرپاعى ءۇشىن اتا كاسىبىن جالعاستىرماۋ - ماسقارالىق سانالدى. اسكەري اۋلەتتەن بولعاندىقتان باتىرلار العاشقى ەرلىك جولىن كوبىنە سوعىستا ولگەن اكەسىنىڭ، تۋىسىنىڭ كەگىن الۋدان باستاعان. اكە كەگىن قۋماۋ - باتىر ءۇشىن ۇيات. ارتىندا ۇل بولماسا، كەك الۋ قىزىنا دا مىندەت بولعان. باتىرلار اتا كەگىن قۋۋدى كەڭ ۇعىمدا، جالپى حالىقتىڭ، ەلدىڭ كەگىن قۋۋ ماعىناسىندا دا تۇسىنگەن.

3) كوشپەلى حالىقتاردا حاندار، امىرشىلەر، ەل بيلەۋشىلەر باتىرلار اۋلەتىنەن شىققان، وسى قوعامدىق توپتىڭ وكىلى بولعان. شىڭعىس حان، ءامىر تەمىر، ەدىگە، ماماي، ابىلاي، كەنەسارى، ت. ب. باتىر بولعان جانە باتىرلار اۋلەتىنەن شىققان. ولار وزدەرىنىڭ جۇرتتان اسقان ەرلىگىنىڭ ارقاسىندا بيلەۋشىلىك دارەجەگە كوتەرىلگەن:

4) باتىرلار مەنشىك يەلەرى بولعان. ولاردىڭ مەنشىگىنە قالالار، ەلدى مەكەندەر، ۇلىستار، ايماقتار قاراعان. ءبىراق باتىرلاردىڭ ءبارى بىردەي بايلىق يەسى بولماعانىن دا ايتا كەتۋ كەرەك.

5) ەلدىڭ سىرتقى قاۋىپسىزدىگى مەن ىشكى تۇراقتىلىعىنا قىزمەت ەتكەن.

6) ەلدىك، مەملەكەتتىك بيلىكتى قولدارىنا ۇستاعان. ماسەلەن، باتىرلار مەملەكەتتىڭ ىشكى، سىرتقى ساياساتىن انىقتاۋعا ارالاسىپ، ءتۇرلى مەملەكەتارالىق قاتىناستارعا قاتىناسىپ، ەلشىلىككە ءجۇرىپ، حان جانىنداعى اسكەري كەڭەس مۇشەلەرى، ءتۇرلى مەملەكەتتىك لاۋازىم يەلەرى بولدى. قازاق حاندىعى مەن ورىس پاتشالىعىنىڭ ارا قاتىناسىنا بايلانىستى ارحيۆتىك قۇجاتتاردا رۋ باسشىلارى رەتىندە كوپتەگەن باتىرلاردىڭ اتتارى اتالىپ، قولدارى قويىلىپ، مورلەرى باسىلعان.

7) حاندىق بيلىكپەن تىعىز بايلانىستى. مىسالى، ءار حاننىڭ ەسىمىمەن بىرگە ونىڭ اينالاسىنداعى باتىرلاردىڭ ەسىمدەرى قوسا ايتىلادى. ەسىم حانمەن ونىڭ بەلگىلى باتىرلارى قوڭىرات الاتاۋ باتىر، دۋلات جاقسۇعۇل باتىر، جاناي باتىر، قاراساي باتىردى ايتساق، ابىلاي حانمەن بوگەنباي، قابانباي، جانىبەك، مالايسارى، بايان باتىرلار ەسىمدەرى بايلانىستى، كەنە حان ەسىمىمەن اعىباي، ناۋرىزباي، بۇعىباي، يمان باتىر ەسىمدەرىن ەسكە الامىز.

8) باتىرلاردىڭ وزدەرىنە ءتان جاۋىنگەرلىك ەتيكاسى، ادامگەرشىلىك ەرەجەسى، ءدىني ىرىمدارى مەن سالتتارى، پىرلەرى بولعان.

«الاش ايناسى»