بابالار ءسوزى: قامىققان حالقىڭنىڭ قامىن ويلار بولساڭ، اينىماس اسىل سەرىگىڭ بولارمىن - جيدەباي باتىر
جوبانىڭ نەگىزىنە «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا شىققان 100 تومدىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ جىر- تولعاۋلارى، قيسسا- داستاندار، ءسوز ۇستاعان شەشەندەر مەن بيلەرىمىزدەن قالعان ناقىلدار، تاريحي جادىگەرلىكتەر الىندى. جوبا ماتەريالدارى قازاق تىلىندە (قازاقشا جانە توتە جازۋمەن) اگەنتتىك سايتىندا جاريالانىپ وتىرادى.
***
ورتا ءجۇز، ارعىن، بەس مەيرامنىڭ بىرەۋى قاراكەسەك بولادى. قاراكەسەك دەگەن كىسى اتى ەمەس، شىن اتى - بولاتقوجا، بولاتقوجادان اقشا، تۇيتە تۋادى. تۇيتەسىنەن مايقى، تاناس. مايقىدان التەكە، سارىم. سول التەكەنىڭ بالاسى - دوس باتىر. جەتپىس سەگىز جاسىندا جالعىز بالاسى قوجانازارمەن قالماققا قولعا تۇسەدى. قالماق: «قازاقتى ءولتىرىپ تاستايىق» دەگەندە، كەيبىرەۋلەرى: «اكەلى- بالالى ەكەۋىن بىردەي ولتىرمەيىك، تۇقىم قۇرتپايىق. ەجەلدەن قازاق- قالماق اراسىندا سوعىستا ءبىرىن- ءبىرى ولتىرگەنى بولماسا، قولعا تۇسكەندى ءولتىرۋ جوق ەدى عوي» ، - دەسەدى. قالماقتىڭ سىبىر- سىبىرىنان سەسكەنىپ، جانى شوشىپ، دوس باتىر بىلاي دەپ جىرلاپتى:
- سىبىر- سىبىر ەتەدى،
سىبىر قۇلاقتان وتەدى.
سىبىرلاسپاعان جان شىركىن،
الدە نەتىپ كەتەدى.
ءوزىم ولسەم بۇعىم- اي!
قوجانازار قۇلىنىم- اي!
دەپ جىلاي بەرەتىن بولىپتى. قالماق مۇنىسىن كورگەن سوڭ: «اكەلى- بالالى ءوزدى- ءوزى كەڭەسسىن، ءبىرىن بىزگە ولجاعا قالدىرسىن، ءبىرىن ەلىنە بارۋعا باستايىق» ، - دەپتى. سوندا بالا ۇشىپ تۇرا كەلىپ: «اكەتاي مەن كوك لاعىڭ بولايىن! مەنى قۇداي جولىنا قۇرباندىق قىلىپ، ەل- جۇرتىڭدى تاپساڭ» ، - دەپ جىلاپ قويا بەرگەندە، دوس باتىر ايتىپتى: «قالماققا شال ءزارۋ ەمەس، جاس ۇلان ءزارۋ، جاس ۇلاندى ولتىرمەي، وزدەرىنە باعىندىرىپ، ەل- جۇرت قىلىپ الادى. مەن ەلگە ءتىرى بارعاندا نە بىتىرەمىن. قازدىڭ ەتىن اسادىم، جەتپىس سەگىز جاسادىم. سەنى قالدىرىپ مەن ەلگە بارسام، ەكىنىڭ ءبىرى، ەگىزدىڭ سىڭارى ايتادى. الىسىم بىلاي تۇرسىن، جاقىنىم ايتادى. دۇشپانىم بىلاي تۇرسىن، دوسىم ايتادى. مىنا جالماۋىز تالايدىڭ باسىن جالماعان جالماۋىز ەمەس پە؟ جالعىز بالاسى قوجانازاردى جالماپ قويىپ، جىلت- جىلت ەتىپ كەلۋىن قايتەرسىڭ» ، - دەيدى. «سەن بارساڭ «دوس دەگەن جوق، مىنە، ءتىرى» دەپ قۋانادى. جانە قاتىن الىپ، بالالى بولساڭ، سەنەن تۋعان مەنىڭ كەگىمدى قالماقتان سول الادى» ، - دەپ باتاسىن بەرىپ، بالاسىن قايىرىپ، ءوزى قالماق قولىندا قالا بەرەدى. قوجانازار ەل- جۇرتىنا امان- ەسەن كەلەدى، قاتىن الادى. قاتىنى ءبىر ۇل تۋدى، ۇلدىڭ اتىن جيدەباي قويدى. جيدەباي قۇرتتاي بالا كۇنىندە تاپقان شەشەسى ءولىپ، قوجانازار ءبىر توقال الادى. توقالدىڭ اتى اپار ەدى. اپاردان التى ۇل تۋدى. اپاردىڭ بويى ءبىر قارىس دەگەن وتىرىكشى بولمايدى. التى تۋىپ جۇرگەن اپار بەس قانات ءۇيدىڭ ۋىعىن بايلاۋعا بويى جەتپەي، جيدەبايدى اياعىنىڭ استىنا جاتقىزىپ، ۋىق بايلاسا، ءسويتىپ بايلايدى ەكەن. ول زاماندا جاۋگەرشىلىك، ەل جالشى جالداۋدى بىلمەيدى. بىرەۋگە بىرەۋ بۇرىلمايدى. اپاردىڭ ءتۇرىن تانيتىندار، ءبىر ۇيگە قاراعان بەينەت جيدەبايدا بولماق قوي. التى بالا ءيتتىڭ كۇشىگىندەي، اراسىنا جىل سالماي تۋا بەرگەن نەمەلەر. ونىڭ جالعىزى جيدەبايعا بۇرىلا ما، تەزەك، سۋ، وت جاعۋ ءبارى جيدەبايدىڭ موينىندا بولدى. ول كەزدە كوشىرۋشىلىك قانداي كوپ، كۇندە كوش، كۇندە كوش. كوشكەندە ءۇي تىگىپ، ۋىق بۋىپ بايلايتىن بولسا، اياق استىنا توسەپ، بوي وسىرۋگە جيدەباي داپ- دايار. قۇرتتاي بالا كۇنىندە جيدەبايدىڭ اۋزىنان شىققان ءبىر اۋىز ءسوز بۇنىڭ ءبارىن قوزعاپ، تەربەتىپ، بالالاتىپ، جازدىرىپ وتىرعان. قاتىن- قالاش: «شىراعىم- اي، كوزىڭ اشىلمادى- اۋ، ءوزىڭ شەشەڭ ءتىرى بولسا، ءۇيى قۇرعىر تىگىلمەي قالسا دا، سۇيتپەس ەدى- اۋ!» دەگەندە، جيدەباي ايتادى ەكەن: «ول قىلىپ جۇرگەنى ماعان قاستىق ەمەس، دوستىق قوي. جاسىنان ءپىسىپ- قاتسىن، كونتەرىلى، شىدامدى بولسىن دەگەنى» . ءسۇت پىسىرگەندە، التاۋىنىڭ الدىنا التى اياق، التاۋىنىڭ قولىندا التى قاسىق، باس- باسىنا بولەك- بولەك كوبىك قالقىپ قۇيىپ بەرەدى دە: «مىنانى جالاي وتىرىڭدار» ، - دەيدى ەكەن. ال جيدەبايدىڭ قولىنا تەزەك سالعان شاناش قاپتى بەرىپ: «وتتى قاراي وتىر» ، - دەپ نۇقىپ، ءتۇرتىپ قويادى ەكەن. جيدەبايدىڭ قۇلاعى جەتى- سەگىز جاسقا جەتكەندە ەستيتىن بولىپتى.
ءبىر كۇنى جيدەبايدى باباسى دوس باتىر تۇسىنە كىرىپ وياتادى: «قاراكەرەي قابانباي باتىر بۇگىن تۇندە المۇرتبايدىكىنە قونىپ جاتىر. بالام، بارىپ قاراكەرەي قابانبايدان باتا الىپ كەل» ، - دەيدى. تۇسىندە ءسويتىپ جيدەباي تۇرا كەلىپ، ۇستىندە جاعا- جەڭى دالبا- دۇلبا بوز كويلەك، قابانباي باتىردى ىزدەپ قۇستاي ۇشىپ كەلە جاتسا، قابانباي باتىر جاڭا عانا اتتانىپ كەتىپ بارا جاتىر ەكەن. اۋەلى الىستان نەمەنە ەكەنىن دە ايىرا المادى. ەلىكتەي ۇشىپ كەلە جاتقان بالا ەكەنىن تانىعان سوڭ، باتىر توقتاپ تۇرا قالدى. كوپ كىسىمەن جورىققا كەتىپ بارادى ەكەن. بالا جەتىپ كەلىپ: «اسسالاۋماعالايكۋم!» دەپ سالەم بەردى.
- ۋاعالايكۋماسسالام، جولىڭ بولسىن، سالەمشى بالام! قايدا باراسىڭ؟ - دەدى باتىر.
- اتىڭىز شىققان اتامىز ەدىڭ، باتا الىپ قالايىن دەپ ەدىم! - دەدى بالا.
- باتا- ساتا نە بەرەدى دەيسىڭ، ءتورت الما جايىم بار ەدى، بىرەۋىن ساعان بەردىم، ال، بالام! - دەپ جۇرە بەرەدى. ءسويتىپ ءتورت الما جايىنىڭ ءبىرى «قىزىل تۇلكى» دەگەن بولادى ەكەن، باتىر سونىسىن بەرىپ كەتكەن ەكەن.
ابىلاي ءۇش ءجۇزدىڭ بۇكىل قازاققا حان بولعان كۇنىندە التەكە، سارى، جيدەباي اتاقتى باتىر اتالىپ، ابىلاي حانعا قولباسشى بولعان ەكەن. ءبىر جاققا اتتاناردا، قوسىن جۇرگىزەردە ۇيسىننەن العان شابدار اتتى العىزىپ، التەكە، سارىم، جيدەباي باتىرعا مىنگىزەدى ەكەن. جيدەبايعا ايسىز قاراڭعى ءتۇن تال تۇستەي، بوران- سۋدان اشىق كۇندەي، جان تابا الماعان جەردى كورىپ قويعانداي ەكەن. بىرەۋدىڭ پىشاق- شاقپاعى دالادا كەلە جاتقاندا، ءبىر جەردە قالىپ قويسا، ايسىز قاراڭعى تۇندە بولسا دا، جاۋىن- شاشىن، بوران بولسا دا، ءجۇرىپ كەلە جاتىپ نايزاسىن تىرەپ تۇرىپ قالىپ: «ال، وسى جەردەن ءتۇسىپ قاراي عوي» ، دەيدى ەكەن. قالدىرعان ادام جايلاپ تاۋىپ الادى ەكەن. «سەن وسىنى قالاي تاباسىڭ؟ » دەگەندە، حانعا سىرىن ايتپايدى ەكەن. جالعىز- اق ابىلاي حان ايتىپ جۇرەدى ەكەن: «وسىنىڭ قىزىل تۇلكىسى بار» - دەپ. سول ادام اڭدىپ ءجۇرىپ، قاراۋىلدا جۇرگەن جەرىندە، ۇيىقتاپ جاتقان، اقىرىن باسىپ بارىپ قاراسا، ءوڭىرىنىڭ استىندا، ءتوسىنىڭ ۇستىندە جاتقان قىزىل تۇلكىنى كورىپ قالادى. تۇلكى جالت قاراعاندا، ۇرەيى ۇشىپ قاشا جونەلەدى. حانعا كەلىپ كورگەنىن ايتادى. كورگەنى بار بولسىن، كوزىنەن ايىرىلادى.
جيدەباي باتىر جەتى ايەل العان، جاسى ءجۇز بەسكە كەلىپ ولگەن. الاتاۋ جاقتا، ءدال قاي جاقتا ەكەنى بەلگىسىز. ادام تابا المايتىن ەلەۋسىز جەردە ءبىر ستارشىن ەل جاۋدان، جۇتتان ەسەن- امان جاتادى ەكەن. سول ەلدى جيدەباي تاۋىپ، شاۋىپ الىپتى. سول ەلدە ءبىر سارىقوجا دەيتىن قوجا بار ەكەن. بۇل جەردى ەشكىم كورمەگەن جەر. ءومىر بويى ادام تابا المايتىن- اق جەر ەدى. «داۋدە بولسا كوزى اعارعىر جيدەباي، قور بولعىر جيدەباي عوي!» - دەگەن ەكەن. سول سارىقوجانىڭ اۋزىنان شىققان لەپەسى قابىل بولىپ، جيدەباي كوزدەن ەرتە ايرىلىپتى. بارىپ قوجانىڭ اياعىنا جىعىلعان ەكەن، بولماپتى. «اۋىزدان شىققان تۇكىرىك، قايتىپ جۇتسا - ماكروپ» دەگەن، اۋىزدان شىققان سوڭ بولمايدى» ، - دەگەن ەكەن. التەكە، سارىم، جيدەباي تامى قارقارالى سىرتىنداعى قىزىلتاۋ دەگەن تاۋدى باسىپ اعاتۇعىن نۇرا وزەنىنىڭ بويىندا، ءماشرۇپ كۇڭنىڭ مولاسىنىڭ قاسىندا. وسى ءماشرۇپ ءوزى كۇڭ، كوپ ۇلتقا مازار باسى بولىپ اتى اتالىپ قالعان. جيدەباي حالقىن جاۋدان قورعاعان باتىر ءارى وتكىر ءتىلدى شەشەن ادام بولعان. بىردە ابىلاي حان اڭ اۋلاپ ءجۇرىپ ءبىر توبەنىڭ باسىندا ۇيىقتاپ جاتقان ادامدى كورەدى. «بۇل نەعىلعان جان؟ !» دەپ تاڭقالعان حان الگى ادام ورنىنان تۇرعان ساتتە:
- ۋا، باتىر، ۇيگە سىيماي دالادا جاتقانىڭ قالاي؟ - دەپتى.
سوندا الگى كىسى:
- دەمالۋعا قازاقتىڭ كەڭ دالاسىن قيماي قىزعانىپ تۇرعان ءوزىڭ كىم بولاسىڭ؟ - دەپتى. جولاۋشىنىڭ سۇسىنان سەسكەنگەن ابىلاي حان سوندا:
- قازاقتىڭ ابىلايى مەن بولامىن. ەندى ءوز ءجونىڭدى ايتشى، - دەگەن ەكەن. سوندا اتىنا ىرعىپ مىنگەن جولاۋشى:
- ءوزىڭنىڭ قارا باسىڭنىڭ قامىن ويلاپ حان بولساڭ، قاس دۇشپانىڭ بولارمىن، قامىققان حالقىڭنىڭ قامىن ويلار بولساڭ، اينىماس اسىل سەرىگىڭ بولارمىن، - دەپ سوزگە كەلمەستەن ءجۇرىپ كەتىپتى.
ابىلاي حان نوكەرلەرىن ەرتىپ ورداعا كەلگەننەن كەيىن جاڭاعى ادامعا سۇراۋ سالادى. سويتسە، ول جيدەباي باتىر ەكەن. سونان حان باتىردى ءوزىنىڭ اسكەرباسىلارىنىڭ ءبىرى ەتىپ الىپتى. ءبىر جىلى جوڭعارلارمەن بولعان ءبىر ۇرىس كەزىندە ابىلاي حاننىڭ اسكەرلەرى جەڭىسكە جەتەدى. جەڭىس قۇرمەتىنە توي جاساعان حان ءوز اسكەرلەرىنىڭ كۇشىن ماقتان ەتىپ، اسقاقتاي سويلەيدى. سوندا جيدەباي بىلاي دەگەن ەكەن:
- ۋا، حان، اياعىڭ الشاق، ماڭدايىڭ شالقاق ەكەن، كۇشىڭە قاراپ ماقتان. نايزاڭ تۇقىل، ساداعىڭ تۇقىل ەكەن، قاماعان جاۋىڭنان ساقتان.
جيدەباي باتىردىڭ تاۋىپ ايتقان تاپقىر سوزىنەن توسىلعان حان ءۇنسىز قالىپتى.
