جەتپىس جىلدان كەيىن جەتكەن دەرەك

استانا. قازاقپارات - سوڭعى كەزدە سوعىس جىلدارى حابارسىز كەتكەن جاۋىنگەرلەردى ارتىندا قالعان ۇرپاعى ىزدەپ تاۋىپ، ەسىمدەرى ەسكەرىلىپ جاتىر.

مايدان دالاسىندا نەمەسە تۇتقىندا قازا بولىپ سوڭىنان قارا قاعاز دا كەلمەگەن جاۋىنگەرلەر بارلىعى بولماسا دا، قۇجاتى ساقتالعاندارى تابىلىپ، قايدا جەرلەنگەنى انىقتالۋدا. بۇل ورايدا  «memorial.ru»سايتىنىڭ ءرولى ەرەكشە. جاقىندا وسى سايتتىڭ كومەگىمەن ۇلتتىق مەملەكەتتىك كىتاپ پالاتاسىنىڭ ديرەكتورى جانات سەيدۋمانوۆ تا ءوزىنىڭ اتاسى -  سەيدۋمان كەنجەبايەۆ جايلى ءبىراز اقپارات تاۋىپتى. ول ءبىر اتاسى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە تالاي بەلگىسىز قازاق جاۋىنگەرلەرى جاتقان لاتۆياعا بارىپ، تۋعان جەردىڭ توپىراعىن سالىپ، قۇران باعىشتاپ قايتىپتى. بۇل ساپارىنان فاشيستەردىڭ كۇشىن ەدەۋىر السىرەتىپ، دۇشپان سانىن سيرەتكەن ەسىمى بەلگىلى ءبىراز قازاق باتىرلارى جايلى تىڭ دەرەكتەر جيناپ اكەلىپتى. ول دەرەكتەردى ءبىز دە بولىسكەندى ءجون كوردىك.

ەرلىگىمەن ەسىمىن اقتاپ العان

سەيدۋمان كەنجەبايەۆ 1929-1930-جىلدارى يليچ كولحوزىنىڭ باسشىسى قىزمەتىن اتقارعان. كەيىن قىزمەت بابىمەن وزبەكستانعا اۋىسىپ، وندا مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىندە قىزمەت ىستەيدى. ال 1937-جىلى رەپرەسسياعا ءىلىنىپ، ايدالادى. سىبىرگە ساياسي تۇتقىندار لاگەرىنە ايدالعان ونىڭ ارتىنان جارى ءحالبۇبى اجەي ىزدەپ بارىپ، التى ايعا جۋىق جانىندا بولادى. ەلگە ورالعان سوڭ، كوپ ۇزاماي سۇراپىل سوعىس باستالىپ، الىستا، تەمىر توردىڭ ار جاعىندا جاتقان جارىنان مۇلدە حابار بولماعان. كوپشىلىك ونى ولدىگە بالاپ، ءۇمىتىن ۇزسە دە، ءحالبۇبى اجەي جولداسىن كۇتۋدەن جالىقپاپتى. «اجەم اتامىزدىڭ كەلەتىنىنە سەندى. ول كىسىنىڭ بۇكىل ءومىرى اتامىزدى كۇتۋمەن ءوتتى. اجەمنىڭ بۇل ءۇمىتىن اكەم تۇرار دا وشىرگىسى كەلگەن جوق. ول 1960-70-جىلدار ارالىعىندا ءبىراز ىزدەپ، سول كەزدەگى باسشىلارعا ءبىرتالاي حات جازدى. ءبىراق قانشا تىرىسسا دا، اتامىز جايلى ناقتى حابار الا المادى. ەكەۋى دە ءبىر حابار بىلە الماي، سەنىمىن جوعالتپاعان كۇيى ومىردەن ءوتتى. ءبىزدى وكىندىرەتىنى دە - وسى» دەيدى جانات سەيدۋمانوۆ. ۇلكەندەردىڭ ۇكىلەگەن ءۇمىتىن ۇرپاعى دا وشىرمەپتى. تالاي جىلعى ىزدەنىستىڭ ناتيجەسى جەمىستى بولىپ، جاقىندا اتالارى جايلى ءبىر قۇجات تابىلعان. «نەگىزى، كەيبىر سوعىسقا قاتىسقان اقساقالداردان «اتالارىڭ سوعىستا لەنينگراد ماڭىندا قايتىس بولعان» دەگەندى ەستيتىنبىز. سودان اتامىزدىڭ ەسىمىن سوعىسقا قاتىستى قۇجاتتاردان ىزدەستىرە باستادىق. ءبىر كۇنى ورىستاردىڭ  «memorial.ru»سايتىنا اتى-ءجونىن سالىپ كوردىك. ەش ناتيجە شىقپادى. سودان «كەنجەبايەۆ» دەپ تەرىپ ەدىك، ءبىراز ادامدى تاۋىپ بەردى. تىزىمدەگى «كەنجەبايەۆ سيدمون» دەگەن ەسىم كوزىمە جىلى ۇشىرادى. وندا تۋعان جەرى مەن وتباسى جايلى دا اقپارات بەرىلىپتى. تۋعان جەرى: «شىمكەنت وبلىسى، جامبىل اۋدانى، اقبۇلاق اۋىلى، يليچ كولحوزى» دەپ كورسەتىلسە، ايەلى «ءحالبۇبى كەنجەبايەۆا» دەپ جازىلعان. ءبىزدىڭ وسى كۇنگە دەيىن اتامىز جايلى حابار الا الماي جۇرگەنىمىزدىڭ سەبەبى وسى ساتتە بەلگىلى بولدى. ول كىسىنىڭ ەسىمى قۇجاتتاردا دۇرىس جازىلماپتى. اكەمنىڭ تالاي حاتىنىڭ جاۋاپسىز قايتۋىنا سول جايت كەدەرگى بولعان. سونداي-اق ءبىز ونى بايكال جاققا كەتكەن دەپ ەستىپ، سول جاقتاردان سۇراستىرىپ جۇرسەك، اتامىز كومي ا ك س ر-ىندە بولىپ، 1942-جىلى مايدانعا دا سول جەردەن اتتانعان. 364-اتقىشتار ديۆيزياسىندا سوعىسىپ، «ەرەن ەرلىگى ءۇشىن» مەدالىمەن ماراپاتتالعان. ال ءبىز باتىر اتامىز جايلى وسى كۇنگە دەيىن ەشتەڭە بىلمەي كەلىپپىز. ونىڭ ۇستىنە، سوعىس كەزىندە قارا قاعاز سوعىسقا الىنعان جەرىنە جىبەرىلەدى ەكەن عوي. سول سەبەپتى اجەمىز سونشا جىل كۇتكەن جارىنىڭ سوعىستا قازا بولعانى تۋرالى بىلمەگەن» دەيدى.

ايداۋدا جۇرگەنىنە قاراماستان، سوعىسقا الىنعان جاۋىنگەردىڭ ۇلكەن ماراپاتقا يە بولۋ تاريحى دا قىزىق. «اتامىزدىڭ 5 كلاستىق ءبىلىمى بولعان. ايداۋدا جۇرگەندە دە، سول ءبىلىمىنىڭ ارقاسىندا جاقسى جۇمىس ىستەپ كوزگە تۇسەدى. ال 1942-جىلى سوعىسقا ءوزى سۇرانعان. سوتتالعانىنا بايلانىستى ونىڭ وفيتسەرلىك اتاعىن الىپ، پارتيادان شىعارىپ جىبەرگەن. سوندىقتان دا سوعىسقا ەشقانداي شەنسىز، قاتارداعى جاۋىنگەر رەتىندە الىنادى. 1944-جىلى 30- شىلدەدە پريبالتيكانى ازات ەتۋ كەزىندە قازا بولعان» دەيدى باتىردىڭ نەمەرەسى.

نەبارى ەكى جىلدىڭ ىشىندە ول ءوزىنىڭ ەرلىگىمەن قاتار بىلىمىمەن دە كوزگە تۇسەدى. 1943- جىلى لەنينگرادقا جاقىن جەردە ورنالاسقان «كاربۋسەل مگينسكوگو» اۋىلىن ازات ەتۋ وپەراتسياسىنا قاتىسىپ، وق جاۋدىرعان دۇشپان پۋلەمەتىنە تويتارىس بەرىپ، 10 شاقتى فاشيستى ولتىرگەنى ءۇشىن «ەرەن ەرلىگى ءۇشىن» مەدالىمەن ماراپاتتالعان. مەدال بەرىلگەن سوڭ، قايتا پارتياعا قابىلدانىپ، مۇشەلىككە الىنادى. قازا بولعان سوڭ، ليەپنا ەلدى مەكەنىندەگى «سپيندۋلي» اتتى باۋىرلاستار بەيىتىنە جەرلەنەدى. 1993-جىلى شىققان كومي ا ك س ر- ءنىڭ ەستەلىك كىتابىنا ەسىمى ەنگەن. بۇل -  جاۋىنگەرگە كورسەتىلگەن از قۇرمەتتىڭ ءبىرى عانا. ويتكەنى جاۋىنگەرگە جاقىندا عانا «شاگنۋۆشيە ۆ بەسسمەرتيە» مەدالى دە تاپسىرىلىپتى.

تاراقتا قالعان تاڭبا

جانات تۇرار ۇلى بۇگىندە لاتۆياداعى ىزدەستىرۋ توبىمەن بىرلەسە جۇمىس ىستەيدى. ەسىمدەرى بەلگىلى بولعان قازاق جاۋىنگەرلەرىنىڭ تۋىستارىن ىزدەستىرۋگە اتسالىسقانىنىڭ ارقاسىندا اتى-ءجونىن تاراقتا قالدىرعان جاۋىنگەردىڭ تۋىستارىن تابۋعا كومەكتەسكەن.

مايداننان ورالمايتىنىن ءبىلدى مە ەكەن، جاۋىنگەر كادىمگى تەمىر تاراققا «نۋرسايتوۆ كاسىم» دەپ ەسىمىن جازىپ قالدىرىپتى. ىزدەستىرۋ توبى جاۋىنگەردىڭ قالتاسىنان تاپقان تاراقتاعى ەسىمدى سوعىس قۇجاتتارىنان ىزدەستىرگەن. ناتيجەسىندە، ونىڭ لەيتەنانت نۇرسەيىتوۆ قاسىمبەك ەكەنى انىقتالعان. ول سوعىسقا 1942-جىلدىڭ تامىز ايىندا وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ لەڭگىر اۋدانى، قاراقيا اۋىلىنان اتتانعان. 20 جاسىندا سوعىسقا اتتانعان ول ەكى جىلدان سوڭ، ياعني 1944-جىلى قازا بولعان. قۇجاتتاردا ونىڭ دەنەسى كلينتايشي دەگەن جەردە ۇرىس دالاسىندا قالعانى جازىلعان. مىنە، سول جاۋىنگەردىڭ بۇگىندە تۋعان ءىنىسى ءتىرى كورىنەدى. اعاسى سوعىسقا اتتانعاندا، نەبارى 1 جاستا بولعان نۇرسەيىتوۆ جامبىل بۇگىندە شىمكەنت قالاسىندا تۇرىپ جاتىر. ال جاقىندا تۋىسى تورەبەك ايتبايەۆتىڭ اتسالىسۋىمەن باتىردىڭ دەنەسى ەلگە اكەلىنىپ، تۋعان جەردىڭ توپىراعى بۇيىردى.

وسىلايشا، جاقىندارى كوز جازىپ قالعان جاۋىنگەرلەر ءالى دە تابىلىپ جاتىر. سونىڭ ىشىندە ەسىمى بەلگىسىزدەرى دە كوپ. جانات اعادان ىزدەستىرۋ توبى بەلگىسىز ءبىر جاۋىنگەردىڭ سۋرەتىن بەرىپ جىبەرىپتى. وكىنىشكە قاراي، ول سۋرەتتە اتى-ءجونى جازىلماپتى. مۇمكىن، تۋىستارى تاني جاتار، سوندىقتان ول سۋرەتتى دە نازارلارىڭىزعا ۇسىنعاندى ءجون كورىپ وتىرمىز.

ماراپاتى كوپ مەرگەن

ەسىركەيەۆ جۇمان اتتى جاۋىنگەر ەرەن ەرلىگى ءۇشىن ءبىر ەمەس بىرنەشە رەت ماراپاتتالىپتى. قۇرالايدى كوزگە اتقان مەرگەن 100 فاشيستى جويعان. سول ءۇشىن 3- دارەجەلى «داڭق» وردەنىمەن ماراپاتتالعان. 251 سنايپەرلىك روتادا قىزمەت ەتكەن اعا سەرجانت بۇدان باسقا «قىزىل تۋ» وردەنىمەن جانە «ەرەن ەرلىگى ءۇشىن» مەدالىمەن دە ماراپاتتالعان. وسى ماراپاتتارعا ۇسىنعاندا، تولتىرىلعان قۇجاتتاردا ونىڭ بىلىكتى مەرگەن ەكەندىگى، كۇرەسكەر ءارى جاستاردى اسكەري قيمىلدارعا تاربيەلەۋدە ۇلگى كورسەتىپ جۇرگەندىگى جازىلعان. ءوزىنىڭ ەرلىگىمەن كوزگە تۇسكەن ۇلت ماقتانىشى تۋرالى ماقالا بىرنەشە رەت گازەتتەرگە دە باسىلىپ شىعىپتى.

1944-جىلى 30- قازاندا وققا ۇشقان وعان قايتىس بولعان سوڭ «1- دارەجەلى ۇلى وتان سوعىسى» وردەنى بەرىلگەن. سول سوڭعى قۇجاتتا ونىڭ قالاي قازا بولعانى جازىلىپتى. «ەسىركەيەۆ جولداس بارلاۋشىلار توبىمەن جۇمىس ىستەي ءجۇرىپ، ۇلكەن ەرلىك جاسادى. بارلاۋشىلار بارلاۋ جۇمىسىن ءساتتى اياقتاپ، ءوزىنىڭ بولىمشەسىنە قايتىپ كەلە جاتقاندا، ولاردى نەمىس پۋلەمەتشىسى بايقاپ قالىپ، وقتىڭ استىنا الادى. وسى ساتتە كىشى لەيتەنانت ۋشكوۆ وققا ۇشادى. ال جولداس ەسىركەيەۆ ونى قۇتقارۋعا ۇمتىلادى. ول پۋلەمەت وعىنىڭ دەنەسىن جارالاعانىنا قاراماستان، جارالى كومانديرگە كومەكتەسۋىن توقتاتپايدى. جاۋ جارىلعىشى ونىڭ ابىرويلى ءىسىن اياقتاۋعا مۇرسات بەرمەدى. ەسىركەيەۆ جولداس ەرلىكپەن قازا تاپتى» دەپ جازىلعان.

وسىنداي باتىردىڭ بۇگىندە تۋىستارىنىڭ تابىلماي جاتقانى وكىندىرەدى. قۇجاتتاردا ونىڭ وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ قاراتاس اۋداندىق اسكەري كوميسسارياتىنان اسكەر قاتارىنا الىنعاندىعى جازىلعان. ال تۋىستارى تۋرالى مالىمەت جوق. سوندىقتان تۋىستارى تابىلىپ قالار دەگەن نيەتپەن، ونىڭ دا سۋرەتىن بەردىك.

ءيا، ۇلى وتان سوعىسىندا تالاي باتىرلارىمىز ەرتە قيىلدى. ارادا تالاي جىل وتسە دە، ولاردىڭ ەسىمدەرىنىڭ انىقتالىپ جاتقاندىعى قۋانتادى. ەلىن قورعاعان بۇل باتىرلاردىڭ ەسىمى ۇمىتىلمايدى.

سابينا زاكىرجان قىزى