امىرلىكتەرگە دەيىنگى جاڭا جىبەك جولى
ونىڭ باسىم كوپشىلىگى، ياعني 15 ى افريكادا، 14 ى ەۋروپادا، 12 سى ازيادا جانە قالعان ەكەۋى وڭتۇستىك امەريكادا.
اتالعان تىزىمگە ورتالىق ازياداعى بارلىق مەملەكەتتەر - قازاقستان، وزبەكستان، تۇرىكمەنستان، تاجىكستان جانە قىرعىزستان كىرەدى.
سونىمەن بىرگە، ولاردىڭ كەيبىرەۋى وسىنداي گەوگرافيالىق ورنالاسۋىنا بايلانىستى ەشقانداي قولايسىزدىقتى سەزىنبەيدى. ماسەلەن، اشىق تەڭىزگە شىعار جولى جوق شۆەيتساريا ەكونوميكانىڭ باسەكەلەستىككە قابىلەتتىلىگى دەڭگەيى جاعىنان الەمدەگى العاشقى وندىققا ەنەدى.
تەڭىز جاعالاۋلارىنان قاشىق ورنالاسقان اۆستريا دا ەكونوميكالىق دامۋدىڭ جوعارى دەڭگەيىنە يە جانە ازاماتتارىنىڭ ءال- اۋقاتى بويىنشا تەڭىز بويىنداعى كورشىلەرىنەن وزىق تۇر.
قازاقستان دا ۇلگى بولا الادى. الەمدىك مۇحيتقا شىعار سۋ جولى جوق ەڭ ءىرى مەملەكەتتىڭ اۋماعىن كاسپيي جانە ارال سەكىلدى ىشكى قۇرلىقتىق تەڭىزدەردىڭ سۋى شايىپ جاتىر.
شىن مانىندە، قازاقستان ءۇشىن اشىق تەڭىزگە شىعار تۋرا جولدىڭ بولماۋى ەكونوميكا دامۋىنا كەدەرگى ەمەس، كەرىسىنشە، ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ ورتالىعىندا ورنالاسقان قازاقستاننىڭ ەۋروپا مەن ازيا اراسىنداعى ترانزيتتىك كوپىر رەتىندەگى گەوساياسي ءرولىن انىقتاي تۇسەدى.
سوڭعى جىلدارى الەمدىك ساۋدا مەن ءوندىرىستىڭ نەگىزگى ورتالىعى ازياعا قاراي اۋىسۋدا جانە مەملەكەتتەر اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتا كولىكتىڭ ماڭىزى ارتىپ كەلەدى.
قازاقستان «ەۋروپا- ازيا» قوزعالىسىندا ەڭ قولايلى ءارى قاۋىپسىز ترانزيتتىك باعىت رەتىندە بىرەگەي ورىنعا يە. قازىرگى ۋاقىتتا ەلدىڭ اۋماعى ارقىلى قىتاي مەن ەۋروپانى بايلانىستىراتىن ءتورت حالىقارالىق كولىك ءدالىزى وتۋدە، ونىڭ ىشىندە تراسەكا (Transport Corridor Europe-Caucasus-Asia) دا بار.
بارلىق جولداردىڭ تۇيىسكەن تورابى قازاقستاندا دەپ ايتۋعا بولادى. قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ، ونىڭ ىشىندە باتىس ايماقتارىنىڭ قارقىندى ءوسۋى قازىرگى تاڭدا الەمدىك نارىقتارعا تاۋارلاردىڭ الۋان تۇرلەرىن جەتكىزۋگە دەگەن قاجەتتىلىكتى تۋىنداتىپ وتىر.
وسىعان بايلانىستى، جاقىن ارادا «باتىس ەۋروپا - باتىس قىتاي» جاڭا حالىقارالىق اۆتوكولىك جولى ىسكە قوسىلادى. جولدىڭ ۇزىندىعى 8445 شاقىرىمدى قۇرايدى، ونىڭ 2787 شاقىرىمى قازاقستان اۋماعى ارقىلى وتەدى. اتالعان ترانزيت ءدالىزى تەڭىز جولىمەن سالىستىرعاندا قىتايدان ەۋروپاعا جۇك تاسىمالداۋدى 3,5 ەسە قىسقارتادى، ياعني تەڭىز ارقىلى 40 كۇن كەتسە، ەندى قۇرلىق ارقىلى 10 كۇندە جەتكىزۋگە بولادى. قازاقستان ارقىلى وتەتىن جۇك تاسىمالىنىڭ كولەمى 10 -جىلدان سوڭ 2,5 ەسە وسەدى دەپ كۇتىلۋدە.
وسى رەتتە، قازاقستاننىڭ قىتايمەن شەكاراسىندا سالىنىپ جاتقان «قورعاس - شىعىس قاقپاسى» ارنايى ەكونوميكالىق ايماعى (ا ە ا) لوگيستيكانى دامىتۋداعى تۇڭعىش ءىرى ءارى وزىق جوبا بولىپ سانالادى. اتالعان ايماق حالىقارالىق كولىك- لوگيستيكالىق كەشەن جۇيەسىندە «قۇرعاق پورت» قاعيداتىمەن جۇمىس ىستەيتىن بولادى.
جاڭا جىبەك جولى ستراتەگياسىن ىسكە اسىرۋ اياسىندا «قازاقستان تەمىر جولى» ۇلتتىق كومپانياسى» ا ق «Dubai Ports World» پورت جانە تەرمينالدىق ينفراقۇرىلىمىنىڭ جاھاندىق وپەراتورىمەن سەرىكتەستىك ورناتتى. اتاپ ايتقاندا، «Dubai Ports World» كومپانياسىمەن بىرلەسىپ، حالىقارالىق تاسىمالداۋدى ۇيىمداستىرۋ، قازاقستاننىڭ ينفراقۇرىلىمدىق قىزمەتىن الەمدىك ساۋدا جانە كولىك تىزبەگىنە بىرىكتىرۋ ءۇشىن اقتاۋ تەڭىز پورتى مەن «قورعاس - شىعىس قاقپاسى» ا ە ا جوباسى بويىنشا ءوزارا ارەكەتتەستىكتىڭ باس جوسپارى جاسالعان.
قازىرگى ۋاقىتتا «قازاقستان تەمىر جولى» ۇك مەن DP World اراسىندا ءوزارا ارەكەتتەستىك ءۇشىن قاجەتتى قۇقىقتىق بازا قالىپتاسقان، بىرنەشە قۇقىقتىق- نورماتيۆتىك قۇجاتتارعا قول قويىلدى، ونىڭ ىشىندە كاسپيي تەڭىزىنىڭ شىعىس جاعالاۋىنداعى اقتاۋ تەڭىز پورتى مەن «قورعاس - شىعىس قاقپاسى» ا ە ا- نى باسقارۋعا قاتىستى ءوزارا ىنتىماقتاستىق كەلىسىمى دە بار.
سونىمەن قاتار، قولايلى گەوگرافيالىق ورنالاسۋدى نازارعا الىپ جانە تاريحي ۇلى جىبەك جولىن جاڭا پىشىمدە جانداندىرۋدىڭ وزەكتىلىگىن ەسكەرىپ، قازاقستان جانە باسقا دا مەملەكەتتەر ورتالىق ازيا مەن پارسى شىعاناعى ايماعى اراسىندا قۇرلىقارالىق كولىك بايلانىسىن ورناتۋ باعىتىندا كۇش- جىگەر جۇمساۋدا.
پارسى شىعاناعى ايماعى قازاقستان ءۇشىن سىرتقى ساۋدانىڭ سەرپىنىن ارتتىرۋ جاعىنان ۇلكەن ماڭىزعا يە. ونىڭ كەم دەگەندە ءۇش شەشۋشى فاكتورى بار:
- پارسى شىعاناعى ايماعى ازيا مەن ەۋروپانىڭ كوپتەگەن جۇك جولداۋشىلارىنىڭ ەپيتسەنترىنە اينالۋدا. مامانداردىڭ بولجامىنشا، قىتايدان ەۋروپاعا، تاياۋ شىعىس ەلدەرىنە، ورتالىق ازيا مەن كاۆكازعا قاراي جۇكتىڭ ۇلكەن كولەمى جاقىن ۋاقىتتا پارسى شىعاناعىنا قاراي باعىتتالادى؛
- وڭتۇستىك-شىعىس ازيا، افريكا قۇرلىعى مەن ءۇندىستانعا قاراي ەڭ قىسقا باعىتتاردى قامتاماسىز ەتەتىن حالىقارالىق كونتەينەر تاسىمالىنىڭ الەمدەگى ءىرى كولىك توراپتارىندا (حابتارىندا) پورت جانە قويمالاردىڭ ۇلكەن مۇمكىندىكتەرىنىڭ بولۋى؛
-ازىق-تۇلىك ونىمدەرىنە دەگەن سۇرانىستىڭ جوعارى بولۋىنا بايلانىستى ەكسپورتتىق الەۋەتتى كەڭەيتۋ مۇمكىندىگى (ايماق %80-90 ازىق- تۇلىك ونىمدەرىن يمپورتتايدى).
وسى رەتتە، «سولتۇستىك - وڭتۇستىك» كولىك دالىزىندە «وڭتۇستىك قاقپالار» ءرولىن اتقاراتىن بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىنىڭ پورتتىق الەۋەتىن پايدالانۋ ۇلكەن ماڭىزعا يە.
بۇل - قازاقستاننىڭ كولىك جەلىسىن قامتيتىن باسىم باعىتقا يە ەۋرازيالىق باعىتتاردىڭ ءبىرى. 28-30 - قازاندا دۋبايدا وتكەن دۇنيەجۇزىلىك يسلام ەكونوميكالىق فورۋمىندا قازاقستان پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆ ەلىمىزدە ءبىرقاتار اۆتوكولىك جولدارى مەن تەمىرجولدار قايتا جوندەلىپ، جاڭادان سالىنعانىن، قىتايدان پارسى شىعاناعىنا دەيىنگى قاشىقتىق 1200 شاقىرىمعا قىسقارعانىن اتاپ ءوتتى.
جاقىن كۇندەرى «سولتۇستىك - وڭتۇستىك» كولىك ءدالىزىنىڭ ماڭىزدى بولىگى - قازاقستان - تۇرىكمەنستان - يران تەمىرجولى ىسكە قوسىلادى. جاڭا تەمىرجول قازاقستاننان پارسى شىعاناعىنداعى امىرلىكتەردىڭ پورتتارىنا قولايلى ءارى ۇنەمدى جۇك تاسىمالداۋدى قامتاماسىز ەتەدى. «سولتۇستىك - وڭتۇستىك» جوباسى ازيا دامۋ بانكى مەن يسلام دامۋ بانكىنىڭ كومەگىمەن 2007 - جىلى قازاقستان، تۇرىكمەنستان جانە يران اراسىندا قول قويىلعان كەلىسىم نەگىزىندە ىسكە اسۋدا.
جوبانىڭ ىسكە اسىرىلۋى ەۋروپا جانە ازيا ەلدەرىنە ورتالىق ازيا مەن پارسى شىعاناعى ايماقتارىنا شىعۋ مۇمكىندىگىن بەرەدى. وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك- شىعىس ازيا ەلدەرىنەن سولتۇستىك جانە شىعىس ەۋروپا ەلدەرىنە يران، تۇرىكمەنستان، قازاقستان مەن رەسەي ارقىلى تاۋار تاسىمالداۋ مۇمكىندىگى تۋادى.
قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ اتالعان ترانسۇلتتىق جوبانىڭ تاريحي ماڭىزى بار دەپ اتاپ كورسەتتى. «جاڭا جول جۇكتەردى، ونىڭ ىشىندە ترانزيتتىك جۇكتەردى جەتكىزۋدىڭ ەڭ قىسقا جولى بولىپ تابىلادى. بولاشاقتا جولاۋشىلاردى دا تاسىمالدايدى. قازىرگى جاعدايلاردا ۋاقىت وتە ماڭىزدى فاكتور بولىپ سانالادى. وسى رەتتە، جۇك تاسىمالى مەرزىمدەرىنىڭ قىسقارۋى باسەكەلەستىكتىڭ ەلەۋلى ارتىقشىلىعىن بەرەدى. ول ءوز كەزەگىندە ىسكەرلىك بەلسەندىلىككە اسەر ەتەدى جانە تۇپتەپ كەلگەندە، ەلدەرىمىزدىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ وسۋىنە الىپ كەلەدى»، دەپ اتاپ كورسەتتى مەملەكەت باسشىسى.
«سولتۇستىك - وڭتۇستىك» ءدالىزى اياسىنداعى ترانزيتتىك جانە سىرتقى ساۋدا جۇك تاسىمالىن دامىتاتىن وزەكتى باعىتتىڭ اشىلۋى قازىرگى ۋاقىتتا قولدانىلىپ جۇرگەن جۇك تاسىمالداۋ جولدارىنا قاراعاندا ءتيىمدى بالاما بولىپ سانالادى. ترانسقۇرلىقتىق تەمىر جولىنىڭ جالپى ۇزىندىعى 3156 شاقىرىمدى قۇرايدى، ونىڭ ىشىندە قازاقستاندىق بولىگى: اقتاۋ - وزەن (169 شاقىرىم) - تۇرىكمەنستاندىق بولىگى: سەرحەتياكا - گىزىلگايا - بەرەكەت - ەترەك (700 شاقىرىم) ، يراندىق بولىگى: ينچە - بارۋن - گورگان - تەھران - مەشحەد - بافك - بەندەر - ابباس (2287 شاقىرىم).
بەندەر - ابباس تەڭىز پورتىنان امىرلىكتەردىڭ حامريا پورتىنا دەيىن 120 ميل نەمەسە 221 شاقىرىم عانا ەكەنى بارشاعا ءمالىم. وسىلايشا، جاڭا جىبەك جولىنىڭ قازاقستاننان امىرلىكتەرگە دەيىنگى جالپى جازىلمالى ۇزىندىعى 3377 شاقىرىمدى قۇرايدى، ياعني دۋبايدان شانحايعا دەيىنگى اۋە دالىزىنەن ەكى ەسە از.
مامانداردىڭ پىكىرىنشە، جاڭا جول ازيادان جەرورتا تەڭىزى مەن سۋەتس كانالى ارقىلى ەۋروپاعا ءداستۇرلى تۇردە تەڭىز جولىمەن 35-40 كۇندە جۇك تاسىمالداۋمەن سالىستىرعاندا، جۇك تاسىمالىنىڭ ۇزاقتىعىن 10-12 كۇنگە قىسقارتادى. ءوز كەزەگىندە، ءتيىستى كولىك ينفراقۇرىلىمىنا سايكەس، كولىكتىك شىعىنداردى 30 پايىزعا ازايتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
اتالعان باعىتتىڭ وزەكتىلىگى الەمدىك ستاندارتتارعا ساي كەلەتىن كولىك- كوممۋنيكاتسيالىق ينفراقۇرىلىمنىڭ جوعارى ترانزيتتىك الەۋەتىمەن بايلانىستى. جول بويىندا تەمىرجول ستانسالارى، كوپىرلەر جانە باسقا دا ىلەسپە نىساندار سالىنعان، ونىڭ ىشىندە قىزمەت كورسەتۋشى ادامدارعا ارنالعان تۇرعىن ۇيلەر دە بار.
قارا تەڭىزگە شىعاتىن تۋرا جولدارى بار ەلدەردە گەوساياسي جاعدايدىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى كاسپيي باسسەينىندە ترانزيتتىك جۇك تاسىمالداۋدىڭ ءرولى ەلەۋلى تۇردە ارتتى. كاسپي تەڭىزى مەن جاعالاۋداعى ايماقتاردى ەۋروپا مەن ازيا ەلدەرى اراسىنداعى تاۋار اينالىمىنىڭ ماڭىزدى ترانزيتتىك ورتالىعىنا اينالدىرۋعا وبەكتيۆتى جاعدايلار قالىپتاسۋدا. ازيادان ەۋروپاعا جانە كەرى قاراي ۇلكەن كولەمدە جۇك تاسىمالداۋعا مۇمكىندىك بار.
الدىن- الا بولجامدار بويىنشا، باستاپقى كەزەڭدە وسى جولمەن كاسپيي تەڭىزىنەن پارسى شىعاناعىنا دەيىن جىلىنا 3-5 ميلليون توننا جۇك تاسىمالدانادى، بولاشاقتا ونىڭ كولەمى 10-12 ميلليون تونناعا ارتادى.
قازاقستان قازىردىڭ وزىندە فەرروقورىتپا، مىس، قورعاسىن، مىرىش پەن مينەرالدى تىڭايتقىشتار ەكسپورتتايتىن الەمدەگى جەتەكشى ەلدەردىڭ قاتارىنا كىرەدى. ءبىزدىڭ ەلىمىز ۇن مەن بيداي ەكسپورتى بويىنشا دا الەمدەگى العاشقى ورىندارعا شىقتى.
مەملەكەت باسشىسى ن. ءا. نازاربايەۆ بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىنىڭ ۆيتسە- پرەزيدەنتى - پرەمەر- ءمينيسترى، دۋباي امىرلىگىنىڭ بيلەۋشىسى شەيح مۇحاممەد بەن راشيد ءال ماكتۋممەن كەزدەسكەندە قازاقستاننىڭ ازىق- تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋدىڭ جاھاندىق ورتالىقتارىنىڭ بىرىنە اينالۋ مۇمكىندىگى بار ەكەندىگىن مالىمدەدى. قازاقستاننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنا جارامدى 90 ملن. گەكتار جەرىنىڭ 25 ميلليون گەكتارى ءداندى- داقىلدار وسىرەتىن القاپتار قۇراسا، 61 ميلليون گەكتار جەرى مال وسىرۋگە ءتيىمدى جايىلىمدارعا جاتادى.
قازاقستان - تۇرىكمەنستان - يران تەمىرجولى ىسكە قوسىلعاننان سوڭ قازاقستاندىق بيدايدى ەكسپورتتاۋ كولەمى 5 ەسە وسەدى. سونىمەن قاتار، مامانداردىڭ باعالاۋىنشا، امىرلىكتەر قازاقستاننان 500 مىڭ توننا قوي ەتىن ساتىپ الۋعا دايىن.
وسىلايشا، قازاقستاندى امىرلىكتەرمەن بايلانىستىراتىن XXI عاسىردىڭ ەڭ باستى كولىك كۇرەتامىرى ەكىجاقتى ساۋدا- ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى ىلگەرىلەتۋدىڭ ءتيىمدى كاتاليزاتورى بولماق.
قايرات لاما ءشارىپ، قازاقستاننىڭ بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىندەگى ەلشىسى.
«ەگەمەن قازاقستان»
