بۇگىنگى قازاقتىڭ ءبىراز وزگەرگەنىن سەزەمىن - گەرولد بەلگەردى
ءۇش بالكونعا جيۋلى كىتابى، قاداعالاپ وقيتىن گازەت- جۋرنالدارى جانە بار. جازار- سىزارى كوپ بەلگەر ءالى كۇنگە قالامىن قولىنان تاستاماي، كورگەن- بىلگەنىن كۇنبە- كۇن داپتەر بەتتەرىنە ءتۇسىرىپ كەلەدى ەكەن. نامىسىڭدى قايرايتىن شىنشىل اڭگىمەلەرى جايلى ادەبيەتشى بىلاي دەيدى: «بەتى كۇلىپ، ءىشى ۇليتىندارعا سىر اشىپ، «مۇڭ» شاعۋ سالتىمدا جوق. تۇزدىقتى سىن ايتسام، ءوزىمىزدىڭ باسپا سوزدە ايتامىن. اشىق تۇردە. تەك بوتەن ءتىلدى مىرزالارمەن وڭاشا شۇڭكىلدەسىپ ەمەس...».
بۇدان ارعى اڭگىمە سۇحباتىمىزدا جالعاستى... (2014- جىل)
- قازاق جانە نەمىس حالىقتارىن سىزدەي تۇسىنگەن، زەرتتەگەن، سالىستىرعان ەشكىم جوق. ءارى قازاق تۋرالى دا، نەمىس تۋرالى دا شىندىقتى ايتىپ كەلەسىز. بەتىڭ- ءجۇزىڭ دەمەيسىز. شىندىقتىڭ بەتىنە تۋرا قاراۋدى كىمنەن ۇيرەندىڭىز؟
- شىندىقتى ايتىپ جۇرگەن جالعىز مەن ەمەسپىن. بۇرىن دا تالاي قازاق شىندىقتى ايتقان. قازاققا قازاقتان وزگە كىم شىنىن ايتىپتى دەگەندە، ەسىمە پوتانين تۇسەدى. قازاق تۋرالى ءسوزدىڭ دۇرىسىن ايتىپ كەتكەندەردىڭ ءبىرى سول عوي.
ال شىندىقتى ايتۋدى كىمنەن ۇيرەندىم؟ ءومىردىڭ ءوزى ۇيرەتكەن بولار. جاستايىمنان قۋعىن مەن باقىلاۋدىڭ استىندا قالدىم. ءتولقۇجات جوق. ءبىلىمىڭ جەتپەگەندىكتەن ەمەس، تار كەزەڭنىڭ تۇساۋى شىرماپ، ارمانداعان وقۋىڭا دا بىردەن تۇسە المايسىڭ. جەر اۋدارىلعان ادامنىڭ پسيحولوگيالىق- رۋحاني جاعدايى وزگەشەلەۋ، اۋىرلاۋ كەلەدى. وسىنداي قيىن ۋاقىتتار مەنى مۇجىگەن جوق، قايتا وجەتتەۋ، قىڭىرلاۋ قىلىپ ءوسىردى، قيسايعان جاعىمنان بۇرىلمايتىن مىنەز پايدا بولدى. ەسىمدى بىلگەلى تۋراسىن كۇلبىلتەلەمەي ايتۋعا تىرىسامىن.
«دات» دەيتىن گازەتتە ون ءتورت جىلدان بەرى «كورگەن- بىلگەن» («پلەتەنيە چەپۋحي») دەگەن توپتامالارىم باسىلىپ كەلەدى. سول توپتامالارىمدا ەركىن، اشىق سويلەيمىن. البەتتە، ماعان: «نەگە قيسايىپ كەتتىڭ»، - دەگەن سيپاتتا ەسكەرتۋ ايتقاندار دا بار. «يتتىگىم جوق. ەشكىمگە جاماندىق ويلامايمىن، ەشكىمنىڭ ورىنتاعىنا تالاسپايمىن. بيلىككە بارام دەگەن ماقسات جوق. جانە مەن دەموكراتيالىق، ەركىن ەلدىڭ ۇلى بولعان سوڭ، ءوزىم بىلەتىن، سەزەتىن، كورەتىن شىندىقتى ايتۋىم ازامات، ادەبيەتشى ەسەبىندەگى پارىزىم»، - دەپ اقىل ايتۋشىلاردى شىعارىپ سالامىن.
چەحوۆتىڭ: « ءوز بويىمنان قۇلدىقتىڭ سارقىندىسىن سىعىمداپ شىعارامىن»، - دەگەن ءسوزى بار عوي. مەن سوعان جاقىندايتىن سياقتىمىن. ءيا، بويىمدا ءالى دە قۇلدىق تۇيسىكتىڭ سارقىندىسى بار ەكەنىن سەزەمىن. ءبىراق كۇننەن- كۇنگە بىرتىندەپ سىعىپ كەلەمىن، ازايتىپ كەلەمىن. بارلىق جۇرت سوعان تالاپتانسا، قۇلدىق قاسيەتتەردەن ارىلسا دەگەن ۇلكەن ارمانىم بار. سوندا عانا ادام ابايدىڭ «تولىق ادامى» بولادى.
وسى ماسەلەنى تۇيىقتاۋ ءۇشىن الىپ- قوسارىم - «كورگەن- بىلگەندى» ءالى جازىپ ءجۇرمىن. سەن كەلمەي تۇرىپ 3-4 بەتىن جازىپ قويدىم. باسقا نەشە ءتۇرلى وي كەلەدى. سونى قاعازعا تۇرتەمىن. وتىز داپتەر بار. ءاربىر داپتەر - 100 بەتتەن. سوندا بارلىعى - 3000 بەت، ال ودان بەس كىتاپ شىعۋى ابدەن مۇمكىن. ونى تاسقا باساتىن ادام بار ما؟ بار ەكەن. ءتىپتى بىرەۋلەرى اقشاسىن ءوزىم تابامىن، ءۇش توم قىلىپ شىعارامىن دەپ قۋانتتى. سوڭعى جىلدارى جازعان اڭگىمە، ەسسە، ماقالا، رەتسەنزيالاردىڭ ءوزى - ءبىر كىتاپ.
قازاقتار كوپ بىلە بەرمەيتىن ءبىر تاقىرىپ بار، ول - كەڭەس نەمىستەرىنىڭ ادەبيەتى. مەن سول سالانىڭ مامانىمىن. ونىمدى گەرمانيا دا مويىنداپ، «ف ر گ- عا سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن» «فەردنەنسكرويتس» وردەنىن تاققان. قازاقستان «پاراسات» وردەنىن، پرەزيدەنتتىڭ «بەيبىتشىلىك جانە رۋحاني كەلىسىم» سىيلىعىن بەردى. نەمىس پەن قازاق ادەبيەتىن بايلانىستىرىپ تۇرعان ادام ەسەبىندە، موينىمداعى قارىزىم - نەمىس ادەبيەتى تۋرالى تاعى ءبىر كىتاپ شىعارۋىم كەرەك. قىسقاسى، سەمىز- سەمىز بەس كىتاپ تاسقا باسىلۋى ءتيىس.
- قانشا ۋاقىتقا جوسپارلاپ وتىرسىز؟
- جىل سايىن ءبىر كىتاپتان دەپ ەسەپتەگەندە، بەس جىل ۋاقىتىمدى جۇمسايمىن عوي. بۇيىرسا، ارينە. الداعى ءبىر- ەكى جىلدا ول كىتاپتاردى تۇگەلدەي دايىنداپ، قالىپقا سالىپ، باسپاعا تاپسىرسام، ارعى جاعى قالاي بولارىن ءبىر قۇدايعا تاپسىردىم.. .
- قازاق ءسوزدى قۇرمەتتەگەن، قادىرلەگەن حالىق بولسا دا، سوڭعى ۋاقىتتا ۇلتتىق پوەتيكاسىنان ايرىلىپ بارا جاتقانداي كورىنەدى. ءبىز ءۇشىن ءسوزدىڭ قادىرى كەمىگەندەي، ءتىپتى، ءسوز بەرۋ، سوزدە تۇرۋ تۇككە تۇرماي قالعانداي. ول- ول ما، قازاقى تىلمەن دۇرىس سويلەۋدەن قالىپ بارا جاتقاندايمىز. وسى «مىنەزدەردىڭ» استارىنا ءۇڭىلىپ كوردىڭىز بە؟
- ۇڭىلگەندە قانداي؟ اينالايىن، قاراگوز، بۇل سۇراقتى قويىپ وتىرىپ، ءوزىڭ جاۋاپ بەرىپ قويىپسىڭ عوي. مەنىڭ دە پىكىرىم سەنىكىمەن ۇقساس. قازاق - ءسوزدىڭ قادىرىن بىلەتىن ۇلت، ءسوزدىڭ مايىن تامىزا سويلەيتىن حالىق. ونىڭ ءتىل بايلىعى جايلى ءار جەردە ايتىپ ءجۇرمىن. تاياۋدا عانا «ءتىل قۇدىرەتى» دەگەن فيلم كورسەتىلدى. ن. نازاربايەۆ ەكەۋمىز قاتار سويلەيمىز. نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ۇلىتاۋدا، مەن وسى كابينەتىمدە قازاق ءتىلىنىڭ قۇدىرەتى جايىندا جەتى رەتتەن پىكىر بىلدىردىك. دەمەك، قازاق ءتىلى تۋرالى ايتارى بار دەپ، مەنى مويىنداعانى شىعار.
نەمىسشە، قازاقشا، ورىسشا اجەپتاۋىر جەتىك بىلگەنىممەن، سويلەۋگە شورقاق ەكەنىمدى مويىندايمىن. ءبىراق قازاقتاردىڭ مايىن تامىزىپ ايتقان اڭگىمەلەرىن كوپ تىڭدادىم. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ توگىلتە سويلەگەنىن تالاي رەت ەستىگەنمىن. ءوزىم بىلەتىندەردەن ءابىش كەكىلبايەۆ جانە ءابىشتىڭ اناسى، اسقار سۇلەيمەنوۆ جانە اسقاردىڭ شەشەسى قالاي سويلەيتىن ەدى؟ ! كەشە ارامىزدان كەتىپ قالعان اشىربەك سىعاي دا ءسوزدىڭ شەبەرى ەدى. وسى قازىر ەسىمە ءتۇسىپ وتىرعاندارى وسىلار. بۇلاردىڭ ءبارى قازاق ءتىلىنىڭ قۇدىرەتىن، قاسيەتىن، سويلەم قۇرىلىسىن، سويلەۋ مادەنيەتىن وتە تەرەڭ بىلەتىن ادامدار.
قازاقشا سويلەگەندە ماقالداپ- ماتەلدەۋ ءوز الدىنا، ولار اسسوتسياتسيامەن، ۇيقاسپەن، ويناتىپ سويلەۋگە كەرەمەت شەبەر عوي. وسى مىنەزدىڭ بارىنەن قازىرگى قازاقتار ايرىلىپ كەلە جاتىر. قازىر پالەن ادام قازاقشا سويلەيتىن بولدى، پالەن ادام قازاق تىلىنە كوشتى دەگەندى ماقتانىپ ايتامىز. ءبىراق ونىڭ بارلىعى قارابايىر، شولاق ءتىل. ونى ءتىل دەپ ايتۋدىڭ ءوزى قيىنداۋ. ماسەلەن، ءبىزدىڭ دەپۋتاتتار كەيدە قازاقشا سويلەگەن بولىپ، ءسوزىن: «مەن ويلايمىن»، - دەپ باستايدى. «يا دۋمايۋ» دەگەنى عوي. «مەن ويلايمىن، ءبىزدىڭ حالىق كالەننەن تۇرادى دەپ»... قوتىر- قوجالاق، ءبىر ءسوزى - ورىسشا، ءبىر ءسوزى - قازاقشا. مۇنى قازاق ءتىلىن ءبىلدى دەپ ايتۋعا بولمايدى. ءبىر جاعىنان ءتىلدىڭ قۇدىرەتىن جوعالتىپ العان قازاقتاردىڭ وزدەرى كىنالى.
باياعىدا سويلەۋ - تابيعي مادەنيەت بولاتىن. ەكىنشىدەن، وسى كۇنى كەز كەلگەن ادام اقىن بولىپ ءجۇر. وزدەرىنشە ءسوزدى قۇبىلتقان، ويناتقان بولادى دا، ءسوزدىڭ قادىرىن تىپتەن كەتىرىپ الدى. جاڭا ءسوز ويلاپ تابامىن دەپ، قازاقشانىڭ ءوزىن تۇسىنىكسىز قىلىپ جىبەردى. مەنىڭ جىنىمدى كەلتىرەتىنى، ءبارى - شەتىنەن اقىن. جازۋشىلاردىڭ انىقتامالىعىن اقتارىپ وتىرسام، جەتى جۇزدەي قالامگەر بار ەكەن، سونىڭ ىشىندە 374 ادام ءوزىن اقىن دەپ ەسەپتەيتىن كورىنەدى. بۇل - جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەلەرى. وداققا مۇشە ەمەس، ءبىراق ءوزىن اقىنداردىڭ قاتارىنا قوساتىندار قانشاما؟!
قازاقتىڭ ءبارى ولەڭ شىعارادى. ءتىپتى، مەن دە 8 كلاستان قازاق تىلىندە ولەڭ جازعان اداممىن. ءبىرىنشى كۋرسقا تۇسكەن بويدا ول ولەڭدەردىڭ تۇككە تۇرمايتىنىن ءبىلدىم دە، ءوزىمدى دە، قالعانداردى دا شارشاتپايىن دەپ، ولەڭدى تاستادىم. ويتكەنى، اقىن ەمەس ەكەنىمدى سەزدىم. ءبىراق سونى قازىر اقىن بولىپ جۇرگەن كوپ قازاق سەزە الماي ءجۇر. ون ءبىر بۋىندى قارا ولەڭ جازۋدا قازاقتار بىرىنەن- ءبىرى اسادى. ءتىلدىڭ قۇدىرەتىن تومەندەتكەن بولمايتىن ولەڭ، قۇر ۇيقاسقا قۇرالعان تۇسىنىكسىز قۇراما. مەنىڭ تۇسىنىگىمدە اقىن دەگەن - ارىستان بولۋى كەرەك. ونىڭ جىرىنان دالا ويانۋى كەرەك. بۇرىنعىدان اباي مەن ماحامبەتتى الىپ قاراڭىز، ولاردىڭ داۋىسىنان دالا ويانعان جوق پا؟ قازىر اقىنداردىڭ كوبى مىسىق بولىپ كەتتى. مەنىڭ ۇعىمىمدا يران- عايىپ، ەسەنعالي راۋشانوۆ، تەمىرحان مەدەتبەكتەر مىقتى اقىندار. ارينە، قازىرگى اقىنداردى مىسىققا تەڭەيتىن سەن كىمسىڭ دەپ ماعان رەنجيتىندەر بار شىعار. ءبىراق بۇل - مەنىڭ ۇعىمىم، مەنىڭ تۇسىنىگىم.
قازاقتى جەتى جاسىمنان بىلەمىن. ول كەزدەگى قازاقتار مەن قازىرگى قازاقتاردى مۇلدەم سالىستىرا المايسىز. «ەلۋ جىلدا - ەل جاڭا». قازىرگى قازاقتار مۇلدەم باسقا حالىق. قاي جەردەن ۇتىلدى، قاي جەردەن ۇتتى - تاپتىشتەپ ايتا الماسپىن. ايتەۋىر، بۇگىنگى قازاقتىڭ ءبىراز وزگەرگەنىن سەزەمىن.
قازاق ءتىلىن بىلەمىن دەگەن ادام اۋەزوۆشە سويلەي السا، قانە؟ ! اۋەزوۆ سويلەگەندە: «ە، حالقىم، مەنىڭ باسىمنىڭ قاسقالىعى بولماسا، كوڭىلىمنىڭ باسقالىعى جوق قوي»، - دەپ باستايتىن اڭگىمەسىن. قاز پ ي- دەگى ءبىر كەزدەسۋىندە اۋەزوۆ سويلەپ تۇر: «اقساقالدى اڭقاۋلىقتان اۋلاعىراق بولۋ ءۇشىن...» ، - دەپ باستادى. كوردىڭىز بە، قانداي اسسوتسياتسيزم. ءبارى ا- دان باستالادى، توگىلىپ جۇرە بەردى.
- قازىر وسىنى قولدان جاسايتىندار بار عوي. ءبىر ءسوزدى «ق» دەگەن ارىپتەن باستاسا، سوڭىنا دەيىن، كەلسىن- كەلمەسىن «ق» - مەن اياقتايتىندار كوبەيىپ كەلەدى.. .
- ول ەندى جاساندى تىرلىك. ەگەر قالاسام، مەن دە ءبىر سويلەمدى «ق» - دان باستاپ، سول ارىپپەن اياقتاي الامىن. ءبىراق ول تابيعي ەمەس. ءارىپ قۋۋ، ءسوز قۋۋ، ۇيقاستىرۋعا ءۇيىر قالامگەرلەردى، جۋرناليستەردى كورىپ ءجۇرمىز عوي. ول - ءتىل بىلگەننىڭ ءىسى ەمەس. ونىڭ جاساندىلىعى كوزگە ۇرىپ تۇرادى. اۋەزوۆ سويلەگەنىندەي وزىنە تارتا، ۇيىرە المايدى.
- قازاق پەن ورىسشاعا سۋداي نەمىس ۇلى قازاقستانداعى ءار حالىقتىڭ ءوز سىرىن، ورتاق قازاقستاندىق ارمانى مەن جەكەلەگەن ۇلتتىق مۇددەسىن ەكشەي الادى دەپ ويلايمىز. ءبىز كوپ ايتاتىن كوپ ۇلتتىلىق، دوستىق قانشالىقتى شىنايى؟ ءدال وسى ماسەلەدە ءبىز بايقاي الماي جۇرگەن كولەڭكەلى تۇستار بار ما؟ قاي مىنەزىمىزگە شۇكىرشىلىك ايتاسىز؟
- تالاي كوميسسيالارعا، كوميتەتتەرگە، ۇلتتىق اسسامبلەياعا مۇشە بولعان، ارالاسقان اداممىن. بايقاعانىم - كوپ ۇلتتى ەل ەكەنىمىز انىق. ءبىراق ءسوز جۇزىندە. ءىس جۇزىندە ءالى تۇتاس ءبىر حالىق بولا الماي ءجۇرمىز. ءجۇز بىردەمە حالىقتىڭ اراسىندا ءبىرىن- ءبىرى تۇسىنەتىن، ءبىرىن- ءبىرى وقيتىن، ءبىرىن- ءبىرى بىلەتىن حالىق جوقتىڭ قاسى. قازاقتار ورىستاردى بىلەتىن شىعار، ورىستار قازاقتى شامالى بىلەدى. باسقا ۇلت وكىلدەرى قازاقتى تىپتەن بىلە بەرمەيدى. بىزدەگى اۋرۋ سول - ءسوز جۇزىندە كوپ ايتامىز، ءبىراق ءبىر- ءبىرىمىزدى تانۋ از.
ماسەلەن، مەن ءوزىم نەمىس بولىپ ءجۇرىپ، قازاقستاندا تۇرىپ، ەلىمىزدەگى كارىستەر جونىندە ەشتەڭەنى بىلمەيمىن. كارىستەر ادەبيەتىنەن بىلەتىن بەس- التى ادامىم بار. ول ازدىق ەتەدى. ءبىر- ءبىرىمىزدى بىلمەي، تانىماي ءجۇرمىز. تانۋ جاعىنان ناشارلاۋمىز، ۇياتتىمىز. سونى باسا ايتۋ كەرەك. باسقا ۇلتتاردى ايتپاعاننىڭ وزىندە، قازاقتاردىڭ وزدەرى دە ءبىر- ءبىرىن ناشار بىلەتىن بولدى. رۋعا بولىنە مە، جەرشىلدىك پايدا بولدى ما، ايتەۋىر ءبىر- بىرىنە دەگەن كوزقاراس تومەندەپ كەتتى. ورىس حالقى دەپ ۇلىقتاي بەرەمىز، ولار مۇلدەم ەشتەڭەگە قىزىقپايتىن سياقتى. ورىسشا جازىپ جۇرگەن قازاقتىڭ ەر- ازاماتتارى، قىز- كەلىنشەكتەرى بار. ءبىراق ولاردىڭ ءتىل جايىنداعى تۇسىنىگىنەن كەيدە ادام شوشيدى.
«Central Asia Monitor» دەگەن گازەت بار. ءۇمىت تاجيكەنوۆا سول گازەتكە ءبىر ماقالا جازىپتى.. . قازاق ءتىلى - ناشارلاۋ دەگەنگە الىپ كەلەدى. قىسقاسى، مەن ونىڭ ءسوزىن قابىلداي المايمىن. وزدەرى قازاقشا جازا المايدى، قازاقشا بىلمەيدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ، قازاق ءتىلى جونىندە ۇلكەن- ۇلكەن پىكىر ايتقان بولادى. قازاق ءتىلى اۋىلدىڭ ءتىلى، شولاق ءتىل، مادەنيەتكە جاقىنداماعان ءتىل، ەسكى ءتىل، سوندىقتان قالالىق قازاقتاردىڭ ءبارى ورىس تىلىندە سويلەيدى، ورىس تىلىندە جازادى دەگەن سياقتى پىكىرلەردى ايتادى. قازاقشا سويلەمەسەڭ، قازاقشا جازباساڭ، سەن نەگە قازاق ءتىلى جونىندە پىكىر ايتاسىڭ؟ ول - ۇلكەن قاتەلىك دەپ ەسەپتەيمىن.. .
- ءوزىڭىز بىلەسىز، ءبىزدىڭ قازاق حالقى رۋشىلدىق دەگەندى جاقسى كورەدى. ورىس، نەمىستەردىڭ ومىرىندە، زيالى قاۋىمىنىڭ اراسىندا توپشىلدىق كەزدەسە مە؟
- البەتتە، حالىق بار جەردە توپشىلدىق بولادى. باتىس نەمىستەرىن الايىق. بيسماركقا دەيىن ءۇش جۇزدەن اسا كنيازدىكتەرى بولعان. ماسەلەن، مەنىڭ بابالارىم ەكىنشى ەكاتەرينانىڭ تۇسىندا رەسەيگە گەسسەن دەيتىن جەردەن كەلگەن ەكەن. جەرشىلدىك ولاردا دا بار. كەڭەستىك نەمىستەر بالتىق، پەتەربور، ماسكەۋ نەمىستەرى، كاۆكازدىق، قىرىمدىق، ۋكرايندىق نەمىستەر، ەدىل بويىنداعى نەمىستەر دەپ، جەرىنە، مادەنيەتىنە، دامۋ ساتىسىنا قاراي 17 تۇرگە بولىنەدى. مەن - ەدىل بويىنىڭ نەمىسىمىن. ەدىل بويىنىڭ نەمىستەرى - ناعىز قارا حالىق. ولاردى ۆولگالىق نەگر (ۆولگانيگەر) دەپ تە اتايدى. ەڭ مادەنيەتتى نەمىستەر - پەتەربورلىق، ماسكەۋلىك، كاۆكازدىق، قىرىمدىق نەمىستەر بولدى.
ال ەندى قازاقتىڭ اراسىندا ءجۇرىپ، مەنىڭ تۇسىنبەيتىنىم - رۋ ماسەلەسى. ازداپ حابارىم بار، ارينە. ءبىراق رۋشىلدىق باسىما قونبايدى. 42 رۋ بار دەيدى ەكەن. قاز پ ي- دە وقىپ جۇرگەندە كىمنىڭ قاي جاقتان كەلگەنىن، قاي وڭىرلىك ەكەنىن بىلەتىنبىز. ال رۋلارىنان حابارىمىز جوق بولاتىن. قازىر امان- ساۋلىقتى رۋدان باستايتىن بولىپتى.
- ءبىزدىڭ زامان سولاي ما، ءسىز كورگەن، بالالىعىڭىز بەن جاستىعىڭىز وتكەن زاماننىڭ دا بۇگىنمەن ۇقساستىعى بار شىعار، ايتەۋىر وسى كۇنى بەلگىلى ءبىر ۇلتتى اتا جاۋى ساناماسا دا، سول حالىقتىڭ توڭىرەگىندە قىزىل- قىرعىن ايتىس بولىپ جاتادى. سودان نە ۇتامىز؟ كوپشىلىگىمىز الاڭداپ وتىرعان ۋكراينداردىڭ جاعدايى تۋرالى ويلايسىز با؟
- وسى جانجالدان، داۋ- دامايدان ەشتەڭە ۇتپايمىز. ۋكراينا مەن ورىس- تىڭ اراسىنداعى شايقاس دەيمىز بە، تۇسىنىسپەۋشىلىك پە، ەتەك الىپ كەتتى، ونىڭ تامىرى تەرەڭدە. ول جونىندە ۇيدە وتىرىپ پىكىر ايتۋعا بولمايدى. مەنەن الدەقايدا جاس قازاقتار وسى داۋعا قاتتى ارالاسادى. بىرەۋلەر ۋكراينانى، ەندى ءبىرى رەسەيدى جاقتايدى. بىزگە زيانى تيمەس پە ەكەن دەپ الاڭدايتىن، توپشىلايتىندار دا بار.
ءوزىمنىڭ ۋكراينادان دا، رەسەيدەن دە حابارىم بار. ءبىراق ولاردىڭ داۋىنا ەش ارالاسپايمىن. ويتكەنى، ولاردىڭ قاقتىعىسىنىڭ تامىرى تەرەڭدە ەكەنىن بىلەمىن.
جازۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىق ۇيلەرىندە كوپ بولدىم. البەتتە، ۋكراينا جازۋشىلارىمەن كەزدەستىم. كوبىندە ورىسقا دەگەن وشپەندىلىك بار. ول وشپەندىلىك قايدان كەلگەن؟ باياعى زاماننان. ۋكراينداردى بىرنەشە رەت بولگەن عوي. تاريحىنا وزبىرلىق جاسادى، ۋكراينداردىڭ وزدەرى دە توپ- توپ بولىپ، باتىس پەن شىعىسقا ءبولىندى. ايتەۋىر ولاردىڭ تاريحى قىم- قۋىت، تراگەديالىق تاريح. سوندىقتان وعان كوسەمدىك تانىتىپ، بىردەمە ايتۋ - ارتىق. ءوز باسىم، بۇل داۋعا ارالاسپاس ەدىم. قازاقتاردىڭ بۇعان ارالاسۋىن مەن دۇرىس كورمەيمىن.
ارينە، ورىستاردىڭ ىشىندە ۇرداجىعى دا جەتەدى. ءارى- بەرىدەن سوڭ مەنىڭ دە ورىستارعا قويار كىنام بار. مەنى جەر اۋدارعان ورىستار ەمەس پە ەدى؟ ءبىزدى قازاقستانعا مال سياقتى ايداپ اكەلدى. اۆتونوميامىز بار ەدى، ونى قۇرتتى. سوندا دا مەنىڭ قازىر ولارعا وشپەندىلىگىم جوق. ول كەزدە زامان باسقا، ادام باسقا، مەن نەگە بۇگىننىڭ ادامىنا وشتەسۋىم كەرەك؟
قىسقاسى، ۇلتتىق ماسەلەگە كەلگەندە، مەنىڭ تەوريام - مۇمكىندىگىنشە جاقسىلىقتى بايقاۋ كەرەك، جاقسىلىقتى ايتۋ كەرەك. وشپەندىلىكتى قولدامايمىن. وشپەندىلىكتىڭ وتىن جاندىرامىن دەسەڭ، اياعى ۇلكەن توبەلەسكە ۇلاسادى. ۋكراينا مەن رەسەيدى تاتۋلاستىرۋدىڭ جولىن بىلسەڭ، وندا بىردەمە ايتقان بول. ادەبيەتكە سۇيەن، ونەرگە سۇيەن، زيالى قاۋىمعا سۇيەن. زيالى قاۋىم ەكەۋىندە دە بار عوي. ءبىراق ءبىر- بىرىنە قارسى قويىپ، ارانداتار، ارازداستىرار پيعىلىڭ بولسا، وندا، ۇندەمەي- اق قويعانىڭ ءجون.
- ارانداتۋ دەمەي- اق قويالىق، جاعدايدى سالقىن اقىلمەن ساراپتاۋ ماسەلەسى شە؟
- ول - اركىمنىڭ قولىنان كەلمەيتىن جاي. الدىن- الا ايتۋ ءۇشىن دە نەگىز بولۋى كەرەك. قاتەلەسپەۋ ءۇشىن تەك قانا جاقسى جاعىن ايت، سوندا عانا ۇتاسىڭ. بىرەۋىن جوعارىلاتىپ، ەكىنشىسىن تومەندەتسەڭ، بيشارا قىلساڭ، ودان ەشتەڭە ۇتپايسىڭ. ۇلتتاردىڭ بارلىعى تەڭ، ۇلتتاردىڭ بارلىعىندا جاقسى قاسيەت بار.. .
- ءسىز كوپ اداممەن دوس بولدىڭىز. ولارعا دەگەن كوڭىلىڭىز، بايلانىسىڭىز باياعىداي ما؟ ولار قازىر جانىڭىزدا ما؟ ەگدە تارتقان شاعىڭىزدا اينالاڭىزدا كىمدەر قالادى ەكەن؟ ءسىز قادىرلەگەن، سۇيگەن ادامدار كوپ بولدى ما؟ جالپى، ادامدى ءسۇيۋ دەگەن نە؟
- ءيا، مەن ول جاعىنان باقىتتى اداممىن. قازاقتاردان دا، نەمىستەردەن دە، ورىستار مەن يەۆرەيلەردەن دە وتە كوپ جاقىن ادامدارىم بولدى. ءبىر قاسىرەتى، قازىر مەنىڭ قاتارلاستارىمنىڭ كوبى بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەتىپ جاتىر. قوعاباي، اشىربەك، ونىڭ الدىندا دۇكەنباي كەتتى. وسى جانىمدى اۋىرتادى.
دوستاردىڭ پيعىلى، نيەتى وزگەرۋى مۇمكىن شىعار، ول تۋرالى ايتا المايمىن. مەن بارىنە كەشىرىممەن قارايتىن اداممىن. جازۋشىلار تۋرالى ايتار بولسام، اۋەزوۆتەن باستاپ، مىقتىلاردىڭ ءبارىن بىلەتىنمىن. اۋەزوۆپەن قول الىسقان ادام ەمەسپىن، ءبىراق ءسوزىن تىڭدادىم، ءوزىن كوردىم. مۇقانوۆ، مۇستافين، مۇسىرەپوۆتەرمەن جاقسى ارالاستىم، شىعارمالارىن دا اۋدارىپ ءجۇردىم. تاماشا ادامدار ەدى. ەشكىم جونىندە دە تەرىس پىكىر ايتا المايمىن.
دوستارىمنىڭ ءالى دە كوپ ەكەنىن سەكسەن جاسقا تولعانىمدا تاعى بايقادىم. ءبارىن قاعازعا ءتۇرتىپ وتىراتىن اداممىن عوي، مىنەكەي، مەنى 386 ادام قۇتتىقتاپتى. قالامداس دوستار بار، اكىمدەر، مينيسترلەر، ۇكىمەت ادامدارى، ەلباسىمىز - قۇتتىقتاۋ حاتتارىن جىبەردى. كيىپ وتىرعانىم دا - جازۋشىلار وداعى جاپقان شاپان. قازاق مەن سياقتى كىمدى قادىرلەپ، كىمدى كوتەردى؟
- ال ءسۇيۋ دەگەن شە، اعا؟ ادامدى ءسۇيۋ، ادامزاتتى ءسۇيۋ دەگەن نە ەكەن؟
- ول ابايدىڭ قاعيداسى عوي. اۋەلدەگى مۇحاممەد (س. ع. س. ) پايعامباردىڭ وسيەتى. ادامدى ءسۇيۋ كەرەك. ەگەر دە ادامدى سۇيمەسەڭ، ادامدى شىنايى تۇرىندە قابىلدايتىن بولساڭ، ادامدى جەك كورىپ كەتۋىڭ مۇمكىن. ويتكەنى، ادامنىڭ ىشىندە نەشە ءتۇرلى پالە جاتىر. ادام ۇيالاتىن مىنەزدەر بار. باياعىدا «راقىمشىلىق جاساۋ جونىندەگى كوميتەتتە» ىستەدىم. سوندا جيىرما جىلعا سوتتالعان، كىسى ولتىرگەن جانە ازاپتاپ ولتىرگەن، ءوز بالالارىن جازىم قىلعان، تۋعان قىزىن زورلاعان، ايتەۋىر سان ءتۇرلى قۇجاتتاردى وقيسىڭ. ءبىر جىلداي وقىپ، جۇرەگىم قاتتى اۋىردى. ادامنىڭ ايۋاندىعىنان جانىڭ شوشيدى. ەگەر وسى جاعىنا عانا نازار اۋدارا بەرەر بولساڭ، ادامدى مۇلدەم جەك كورىپ كەتەسىڭ. ادامنان وتكەن حايۋان جوقتاي.
سوندىقتان ادامدى كوتەرمەلەۋ كەرەك. ادامنىڭ جاقسى قاسيەتتەرىن كوتەرمەلەۋ كەرەك. ايتپەسە ءوزىڭ ازعىندايسىڭ. اكەمنىڭ ومىرلىك قاعيداسىن ۇستانىپ، اركەز كەشىرىممەن قارايمىن. ءارتۇرلى جاعدايدا دا ادامنىڭ جاقسىلىعىن كورۋگە ۇمتىلامىن.
مەن جولىم بولعان اداممىن. ورىستاردىڭ اراسىندا تۇرعان نەمىس باۋىرلارىم فريتس تە بولدى، فاشيست تە بولدى، «نەمەتس پەرەتس كولباسا» دەدى - ەستىمەگەندەرى جوق. تاياقتى دا جەدى. ال، تاماشا قازاق اۋىلىندا ەرجەتكەن مەنى ەشكىم رەنجىتكەن ەمەس. كەرەك دەسەڭىز، قازاق اۋىلىندا قادىرلى بولدىم، قازاقتار ءالى كۇنگە قۇرمەتتەپ كەلەدى. اۋىلدا مەنى «بەلەكەڭنىڭ بالاسى» ، «سارى بالا»، «ءبىزدىڭ گەرا» دەدى. ويىن بالاسى كۇنىمدە اقساقالدار ەتتىڭ ءتاۋىرىن اساتتى، جىلىكتىڭ جاقسىسىن ۇستاتتى. سول اۋىل اقساقالدارىنىڭ كەڭدىگى جۇققان بولار، مەندە ىزا، كەك جوق.
تالاي ايتتىم، تاعى دا قايتالايمىن، مەنى ادام قىلعان ءۇش تۇعىر، ءۇش قاسيەت، ونىڭ ءبىرى - اتا- انام، كەرەمەت جاندار ەدى، ەكىنشىسى - قازاق اۋىلى، ءۇشىنشىسى - كىتاپ. وسى ۇشەۋى مەنى ادام قىلدى، تاربيەلەدى، ازاماتتىق دەڭگەيگە كوتەردى.
- ەسەيگەن كەزدە ادام نەدەن ساقتانۋ كەرەك ەكەن؟
- و جاعىن مەن ءالى ءجوندى بىلە بەرمەيمىن. سەكسەننەن كەيىن تىرلىك قيىندايتىنىن تۇسىنەمىن. دەنساۋلىعىم بۇرىننان مىقتى ەمەس ەدى، سەكسەننەن كەيىن تىپتەن ناشارلادىم. البەتتە، ۇلكەن جاستىڭ ءبىر قاسيەتى بار.
كەشە عانا گەرمانيادان قالىڭ كىتاپ كەلدى. گەرمانيانىڭ توقسانعا جاقىنداعان، توقساننان اسقان شال- كەمپىرلەرىنىڭ تىرلىگى. قارتتار ءۇيى ەمەس، جاعدايلارىن جاسايتىن قور ولاردى قامقورلىعىنا العان. ءبارى ادەمى كيىنگەن، تازا، تىرلىگى جاقسى. ءبىراق ولار ءوز تىرلىگىن كۇيتتەۋمەن ءجۇر. توقسانعا كەلگەندەرى «ەندى توقسان بەسكە كەلسەك» دەيدى. ىشەتىن تاماعى، العا قويعان كىشىگىرىم ارماندارى عانا بار.
ال ءبىزدىڭ قاريالارعا قاراڭىزشى. بالا- شاعا، نەمەرە، شوبەرە، ۇلكەن وتباسىلارى بار. سولاردىڭ تىلەۋىن تىلەپ، اقساقالدىڭ باتاسىن بەرىپ، ۇلكەن ارمانىن ايتىپ، قاراشاڭىراعىندا اسقار الاتاۋداي بولىپ وتىر. مەنىڭ تۇسىنىگىمدە، ءبىزدىڭ اقساقالدار رۋحاني جاعىنان الدەقايدا جوعارى.
- «تۋرا بيدە تۋعان جوقتى» ۇستانعان ادامسىز عوي. سوندا دا، كوركەمدىك تۇرعىدان قاتەلەسكەن جوقپىن با دەپ، ءوز جازعاندارىڭىزعا سىني تۇرعىدان قاراي الاسىز با؟ ءۇزىلدى- كەسىلدى پىكىر ايتۋ مەن كەسىپ ايتۋدىڭ ايىرماسى نەدە؟ بۇگىنگى قازاق سىنشىلدىق ويى مەن ادەبيەتى تۋرالى اڭگىمە ايتاردا اۋەلى كىمنەن باستاعاندى ءجون سانايسىز؟
- كەسىپ ايتۋ - مەنىڭ تابيعاتىما جات. كەسىپ ەش نارسە ايتا المايمىن. ويتكەنى، مەن شىندىقتىڭ يەسى ەمەسپىن. كەسىپ ايتۋ قۇقىعى ماعان بەرىلمەگەن. اقي- تاقي ايتاتىنداردىڭ قاتارىنا جاتپايمىن جانە ونى قۇپتامايمىن.
بايقايمىن، ءتاپ- ءتاۋىر نارسەنى وقيتىن، وتىزعا جاڭا كەلگەن، بالكىم ءالى جەتە قويماعان، باياعىداعى اسقار سۇلەيمەنوۆ سياقتى ەركىن سويلەيتىن، جان- جاقتى ءبىلىمى بار جاس بالالار پايدا بولىپتى. ولار قازاق ادەبيەتىنە دۇنيەجۇزىلىك ادەبيەتتىڭ دەڭگەيىنەن قاراسا دەيمىن. قازاق ادەبيەتى جونىندە ازداعان تۇسىنىگىم بار، ال ول تۇسىنىگىم بويىنشا بەرەر باعام - اجەپتاۋىر جوعارى. ماسەلەن، تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ - عاجاپ پروزاشى. مارحابات بايعۇت - ەرەكشە، تاماشا جازۋشى. ورازبەك سارسەنبايدىڭ ريسالا دەيتىن كەرەمەت ءبىر جانرى بار. نۇرعالي وراز - تاماشا ەسسەيست. ايگۇل كەمەلبايەۆا دەگەن ءبىلىمدى سىنشى ءارى پروزاشى بار. ءمادينا وماروۆا دا تالانتتى. وسىنداي قالامگەرلەر كوپ.
اتتەڭ، كەكىلبايەۆتىڭ ءۇنىن از ەستيتىن بولدىق. مۇحتار ماعاۋيننىڭ جيىرما شاقتى كىتابى بار، ءبارىن وقىعانمىن، وتە جوعارى باعالايمىن. مۇحتار - ءارى ادەبيەتشى، ءارى زەرتتەۋشى.
ءبىر بايقايتىنىم، جازۋشىلاردىڭ ءبىرازى كوركەم جازۋعا اۋەستەنەدى دە، ءبىلىمىنىڭ تاياز ەكەنى كورىنىپ قالادى. ماعان گەرتسەن تيپتەس جازۋشىلار ۇنايدى. تەك قانا كوركەمدىكپەن، ادەمىلەپ جازاتىن جازۋشىنى مەن ونشا مەنسىنبەيمىن. اسقار سۇلەيمەنوۆ: «وسىنى نە ءۇشىن جازدىڭ»، - دەپ سۇرايتىن. شىنىندا دا، ەڭ الدىمەن وسىعان جاۋاپ بەرۋ كەرەك. سودان كەيىن، «نە جازدىڭ؟»، سوسىن بارىپ «قالاي جازدىڭ؟ «. وسى ءۇش سۇراقتىڭ جاۋابى قاتار بەرىلسە، وندا ۇلكەن دارەجەدەگى ۇيلەسىم بولادى. ايتپەسە، شىعارمانىڭ ءبىر اياعى كەم بولىپ قالادى.
- ادام كۇندەلىگىنە وتىرىك ايتا المايدى عوي. ءسىز ءۇشىن كۇندەلىگىڭىز ارىلۋ بەتتەرى بولسا، قانشالىقتى ارىلا الدىڭىز؟
- كۇندەلىكتى ەكىنشى كلاستان جازدىم. ءبارى ساقتاۋلى. قىرىققا جۋىق قالىڭ- قالىڭ داپتەر. ونىڭ ىشىندە وتىرىك جوقتىڭ قاسى. ۇساق- تۇيەك، جۇرتقا قاجەتى جوق نارسەلەر تولىپ جاتىر. ءبىراق رەتتەپ، تاڭداپ السا، قالىڭ كىتاپ شىعادى ەكەن. ەلۋ باسپا تاباق كۇندەلىكتەرىم مەرەكە قۇلكەنوۆتىڭ باسپاسىنان تاياۋدا جارىق كوردى. وسى كۇندەلىكتىڭ ىشىندە ادەبيەتشىنىڭ قىرىق جىلدىق ءومىرى بار. وتىرىك جوق. سەبەبى، كۇندەلىكتە ادام وتىرىك ايتپايدى. وتىرىك ايتايىن دەسە دە، ايتا المايدى. سوندىقتان مەنىڭ ءومىرىمنىڭ شىندىعى وسى كۇندەلىكتە جاتىر.
اڭگىمەلەسكەن قاراگوز ءسىمادىل.
«قازاق ادەبيەتى» گازەتى (2014 - جىل)
