گەرمانياداعى قازاقتار

استانا. قازاقپارات - «جاستارىمىز انا ءتىلىن ۇمىتپاسا دەيمىز...»

گەرمانيادا تۇراتىن قازاقتار جانە ولاردىڭ بۇگىنگى تۇرمىس-تىرشىلىكتەرى جايىندا باسپا ءسوز بەتتەرىندە جانە ەلەكتروندى ب ا ق-تا ءبىرشاما ايتىلىپ، جازىلىپ ءجۇر.

دەگەنمەن، بۇگىنگى گەرمانيا فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسى اتالاتىن ەلدىڭ توپىراعىن قازاق بالاسى ءدال قاي كەزدەن اياق باسىپ، قالاي قونىستانا باستاعانى وسى ۋاقىتقا دەيىن جاقسى زەرتتەلە قويماعان.

تاريح پاراقشاسىن اقتارار بولساق، وسىدان 773  جىل بۇرىن، ياعني 1241 - جىلى ءساۋىردىڭ 9 ى كۇنى قازىرگى پولشا- گەرمانيا شەكاراسى سانالاتىن ودەر وزەنى جاعاسىنداعى لەگنيتسا (نەمىسشە - Liegnietz) قالاسى تۇبىندە (ول زامان پرۋسسيا جەرى سانالاتىن) شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى باتۋ حاننىڭ بۇگىنگى قازاق حالقىن قۇرايتىن قىپشاق، كەرەي، نايمان، مەركىت، جالايىر، قوڭىراتتاردان قۇرىلعان 10 مىڭ اسكەرلىك ارمياسى پولياك- نەمىستىڭ بىرىككەن 20 مىڭ اسكەرلىك ارمياسىمەن سوعىسىپ، جەڭىسكە جەتكەن ەدى.

سوناۋ ازيانىڭ سارى دالاسىنان ەۋروپاعا جەتىپ، ودەر وزەنىنەن اتتارىن سۋارعان اتا-بابالارىمىزدىڭ سول تاريحي جەڭىسى كىمدى دە بولسىن ماقتانىش سەزىمگە جەتەلەيدى. سوندىقتان بىزدەر ءۇشىن ءتۇۋ ازيادان ەۋروپاعا، بۇگىنگى گەرمانيا جەرىنە العاش اياق باسقاندار وسى ساربازدار بولماق.

بۇدان كەيىن گەرمانيا توپىراعىن باسقان العاشقى قازاقتار: الاش قايراتكەرى مۇستافا شوقاي جانە الاششىل ازامات عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ. ماريا شوقاي «مەنىڭ مۇستافام» اتتى ەستەلىگىندە 1923 - جىلى پاريجدەن گەرمانياعا كوشىپ بارىپ، سول جاقتا 6 اي تۇرىپ، كەيىن قايتا پاريجگە كوشىپ كەلگەندەرىن جازادى.

ءوزىنىڭ بار ءومىرىن «ءبىر تۇركىستان» يدەياسىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن كۇرەسكەن «الاش» قايراتكەرى مۇستافا شوقاي 1941 - جىلى كۇزدە پولشاداعى تۇركىستان لەگيوندارىن ارالاپ، سونداعى قازاق، قىرعىز، وزبەك، تۇركىمەن ۇلتىنان قۇرىلعان سوعىس تۇتقىندارىنىڭ جاعدايىمەن تانىسۋ ساپارىنان قايتاردا كەنەت اۋىرىپ، 1941 - جىلى 12-ايدىڭ 28 ى كۇنى بەرليندە قايتىس بولدى. ونىڭ دەنەسى بەرلين قالاسىنداعى تۇرىك زيراتىنا جەرلەندى. ياعني گەرمانيانىڭ تاريحي استاناسىنان توپىراق بۇيىردى.

تورعاي جەرىندە تۋعان الاششىل ازامات عازىمبەك ءبىرىمجانوۆقا كەلەر بولساق، ول 1922 - جىلى كۇزدە ورتاازيالىق ءبىر توپ جاستارمەن بىرگە قازاق دالاسىنان گەرمانياعا العاش وقۋعا بارادى. 1928 - جىلى بەرلين ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اۋىلشارۋاشىلىق فاكۋلتەتىن ويداعىداي ءبىتىرىپ، ەلگە قايتار جولدا ونى ماسكەۋدە كەڭەس ۇكىمەتى تۇتقىنداپ، 10  جىلعا جەر اۋدارىپ، كەيىن 1937 -جىلى اتۋ جازاسىنا كەسەدى.

گەرمانيادان العان مول ءبىلىمىن حالقىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن ارناماق بولعان اسىل ازامات نەبارى 41 جاسىندا جات جەردە قۇربان بولدى. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ وعان نە سەبەپتى وشىگۋىنىڭ ءبىر سىرىن جازۋشى امانتاي كاكەننىڭ م. شوقاي جانە باسقا ەميگرانتتاردىڭ شەت جەردەگى ساياسي قىزمەتىنە، تىرىشىلىك قارەكەتىنە بايلانىستى دەرەكتەر كەلتىرگەن «تۇركىستان لەگيونى» كىتابىنان تابۋعا بولادى.

1945 - جىلى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ شەشۋشى قان مايدانى بولعان گەرمانيا جەرىندە بەرلين ءۇشىن بولعان شايقاسقا كوپتەگەن قازاقتار قاتىستى، قايسىبىرى سوعىستىڭ اياقتالار ساتىندە جات جەردە وپات بولدى. ەلدەن بۇرىن رەيحستاگ توبەسىنە جەڭىس تۋىن تىككەن راقىمجان قوشقاربايەۆ باستاعان قازاق ساربازدارى ەلگە امان-ەسەن ورالدى، بەيبىت ومىرگە ارالاستى.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارى اسكەري تۇتقىن رەتىندە گەرمانياعا اپارىلعان قازاقتاردىڭ قايسى ءبىرى سوعىستان كەيىن ەلگە قايتتى، ال قايسى ءبىرى ەلدەگى ساياسي جاعدايعا بايلانىستى گەرمانيادا قالۋدى ءجون كوردى. ولار گەرمانياداعى قازاقتاردىڭ العاشقى تولقىنىن تۇزەدى. ولاردىڭ بەلگىلى وكىلدەرى: قارىس قاناتباي، ماۋلىكەش قايبالدى، داۋلەت كەرەي تاعىبەرلى، ابدۋللا ءجۇسىپ، جاكە باپىش، تاعى باسقالارى.

سوعىستان كەيىن گەرمانيا جەرىندە قۇرىلعان تۇركىستان ۇلت-ازاتتىق كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى قارىس قاناتباي 1950 - جىلدان باستاپ ا ق ش-تىڭ قارجىلاندىرۋىمەن ميۋنحەن قالاسىنان حابار تاراتا باستاعان «ازاتتىق» راديوسىنداعى تۇركىستان رەداكسياسىنىڭ ورناۋىنا ەرەكشە ءرول اتقارعان ادام رەتىندە ايتىلادى، ال قالعاندارى وسى تۇركىستان رەداكسياسىندا، كەيىن قازاق رەداكسياسىندا ۇزاق جىلدار بويى قىزمەت ىستەدى.

«الاش» قايراتكەرى مۇستافا شوقايدىڭ بەرليندە قايتىس بولعانىنا 10 جىل تولۋىنا وراي، 1952 - جىلى ونى ەسكە الۋ شاراسىن ميۋنحەندەگى قازاقتار وتكىزەدى. سول ءىس-شاراعا پاريجدەن كەلىپ قاتىسقان م. شوقايدىڭ زايىبى ماريا شوقاي ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە: «م. شوقايدى ەسكە الۋ ءراسىمىن ۇيىمداستىرۋشى قارىس قاناتباي باستاعان ۇلتىن سۇيگەن قازاقتار بولدى. وسى ادامدار ميۋنحەن قالاسىنىڭ شەتىندەگى ەسكى ءبىر باراقتا تۇرادى ەكەن. كوبىسىنىڭ ايەلدەرى نەمىس ەكەن. بالالارىنىڭ ءتىلى دە قىزىق، نەمىسشە دە ەمەس، قازاقشا دا ەمەس، ءتىپتى اراسىندا كەيدە ورىسشا سوزدەردى دە قوسىپ سويلەيدى ەكەن» دەپ ەسكە الادى.

ەلگە قايتپاي گەرمانيادا ءبىرجولا قالۋدى ءجون ساناعان سانى كوپ ەمەس بۇرىنعى كەڭەس تۇتقىندارى - قازاقتاردىڭ گەرمانيادا قونىستانا باستاۋى وسى كەزدەن باستالادى دەۋگە بولادى. بۇل قازاقتاردىڭ گەرمانيا جەرىنە قونىستانا باستاۋىنىڭ العاشقى كەزەڭى بولاتىن.

ەكىنشى تولقىن 1960 - جىلداردان باستالادى. سوعىستا ەكونوميكاسى قيراعان جانە جۇمىس كۇشىنە وتە مۇقتاج گەرمانيا شەتەلدەردەن جۇمىس كۇشىن الۋعا ءماجبۇر بولدى. بۇگىنگى گەرمانيادا تۇرىپ جاتقان قازاقتاردىڭ باسىم كوبى تۇركيا مەن گەرمانيا اراسىنداعى كەلىسىمشارت نەگىزىندە تۇركيادان جۇمىس ىستەۋگە بارعان قازاقتار جانە ولاردىڭ ۇرپاقتارى. 2012 - جىلى ەۋروپا قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ فەدەراتسياسى (FEKA) تۇركيا قازاقتارىنىڭ گەرمانياعا كەلۋىنىڭ 50  جىلدىعىن اتاپ ءوتتى. ولار نەگىزىنەن 1962 - جىلدان باستاپ گەرمانياداعى ءتۇرلى زاۋىت، ءوندىرىس ورىندارىنا جۇمىس ىستەۋگە كەلە باستاعان.

ەۋروپا قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ فەدەراتسياسىن قۇرۋعا كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن، كولن قالاسىنداعى قازاق مادەني قوعامىنىڭ ۇزاق جىلدارعى ءتوراعاسى ءابدىراحمان شەتين اقساقالدىڭ ايتۋىنشا، العاش گەرمانيانىڭ ميۋنحەن جانە كەلن قالاسىنا 5 قازاق كەلگەن. ولار ءماۋىتقان كوكاي، تايشى اقاي، سەكسەنباي پىرات، مۇكەي شيدەن جانە ماۋەي بودىر. بۇلار العاشىندا ميۋنحەندەگى جانە كەلندەگى زاۋىت، فابريكالاردا جۇمىس ىستەگەن. كەيىن ءماۋىت بودىر تون تىگۋمەن اينالىسىپ، كەلندە دۇكەن اشقان. ءا. شەتين اقساقالدىڭ ءوزى 1963 - جىلى 28 جاسىندا تۇرىك جۇمىسشىلارمەن بىرگە جالعىز گەرمانيانىڭ بادەن- بۋرتەمبۋرگ ايماعىنىڭ ۋلم دەگەن قالاسىنا جول سالۋ جۇمىسىنا كەلىپتى.

قازاق قايدا جۇرسە دە ءوزىنىڭ جاقىنىن، قازاعىن ىزدەيدى عوي. ميۋنحەندە تۇرىپ جاتقان كەڭەس ەلىنەن كەلگەن ق. قاناتباي، م. قايبالدى، د. تاعىبەرلى، ا. ءجۇسىپ، ج. باپىش سەكىلدى قازاقتار تۇركيادان كەلگەن وسى قازاقتارعا العاشقى كەزدە كومەكتەرىن اياماپتى. ءبىرى قازاق ەلىنىڭ ۇلت ازاتتىعى جولىندا سىرتتاي كۇرەسۋدى ماقسات ەتىپ، ەلگە قايتپاي گەرمانيادا قالىپ قويعان، ەكىنشىسى قىتايداعى كوممۋنيستىك بيلىككە قارسى بولىپ، ەل-جەرىن تاستاپ، تاكلاماكان ءشولىن باسىپ، گيمالاي تاۋلارىن اسىپ، ءۇندىستان، پاكىستاندى پانالاپ، كەيىن 1950 - جىلدىڭ باسىندا تۇركيا ۇكىمەتىنىڭ شاقىرۋىمەن سول ەلگە قونىستانعان قازاق بالالارىنىڭ جات جەردە، نەمىس ەلىندە ءبىر-بىرىنە وسىلاي كومەك جاساۋى بۇل تەك قازاققا ءتان ەرەكشە قاسيەت دەسەك، ارتىق ايتپاعاندىق بولارمىز.

ەۋروپا قازاقتارى قاۋىمداستىعى فەدەراتسياسىنىڭ ءتوراعاسى ابدۋلقايىم كەسيجيدىڭ ايتۋىنشا، بۇگىنگى كۇنى گەرمانيادا شامامەن 260 ءۇي قازاق وتباسى، ياعني 1500 گە جۋىق قازاق بار. ولاردىڭ ەڭ كوبى كەلن قالاسىندا 160 ءۇي قازاق وتباسى، ميۋنحەندە 75 ءۇي قازاق وتباسى، بەرليندە 30 ءۇي قازاق وتباسى، گامبۋرگتە 10 ءۇي قازاق وتباسى جانە ءبىرلى-جارىمداپ ديۋسسەلدورف، ماينس سەكىلدى باسقا قالالاردا تۇرادى. الايدا قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىنگى جىلدارى گەرمانياعا قونىس اۋدارعان قازاقتاردىڭ ءدال سانى قانشا ەكەندىگى بەلگىسىز بولعاندىقتان، بۇل سانعا كىرمەگەنىن ايتۋ ءجون.

گەرمانياعا العاش جۇمىس ىزدەپ بارعان قازاقتاردىڭ ءبىرى بۇگىنگى كۇنى جاسى 83 كە كەلگەن ىدىرىس ەرول اقساقال بالا-شاعاسىمەن بىرگە كەلن قالاسىندا تۇرادى. ونىڭ ايتۋىنشا، العاش 1966 - جىلى تۇركيانىڭ التايكوي اۋىلىنان باتىس بەرلينگە جۇمىس ىزدەپ 4 قازاق كەلگەن. ولار: ارىستان توسىن، بەكەي سارباس، ىدىرىس ەرول جانە احمەد باكي. العاشىندا ولار گەرمانيادا تانىمالى «ساروتتي» شوكولاد جاساۋ فابريكاسىندا جۇمىسشى بولىپ ىستەگەن. ەكى جارىم جىلداي ىستەگەن سوڭ ول كەلن قالاسىنا اۋىسىپ، سونداعى «فورد» ماشينا جاساۋ زاۋىتىندا 25 -جىل ەڭبەك ەتىپ، زەينەتكەرلىككە شىققان. 6 بالا وسىرگەن، 18 نەمەرەسى بار. ۇلكەن ۇلى تۇركيادا، ەكىنشىسى پاريجدە تۇرادى. تاعى ءبىر ۇلى شۇعايىپ ەرول جانە قىزى سايما قاراجاق وزىمەن بىرگە كەلن قالاسىندا تۇرادى. ىدىرىس اقساقالدىڭ تاعى ءبىر قىزى سانيا گەرمانيا ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە قاراستى شەتەل ازاماتتارىنا ۆيزا بەرۋ بولىمىندە قىزمەت ىستەيدى.

گەرمانياداعى قازاقتار العاشىندا نەمىستىڭ زاۋىت، فابريكالارىندا قاراپايىم جۇمىسشى بولىپ، ەلمەن بىرگە ەڭبەك ەتسە، كەيىنگى جىلدارى بالالارىن نەمىسشە وقىتۋعا دەن قويدى. كەيىنگى جاستار نەمىستىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىن ءبىتىرىپ، رەسمي ورىنداردا، مەملەكەتتىك قىزمەتتە ىستەي باستادى.

تىپتەن ءبىرقاتار قازاق نەمىستىڭ ءىرى فيرما، كومپانيالارىندا جاقسى مامان، بىلىكتى مەنەدجەر رەتىندە كوزگە كورىنە باستاعان. مىسالى، قازىر گامبۋرگ قالاسىندا تۇراتىن حيرۋرگ-دارىگەر شەنول جادىك ميعا وپەراتسيا جاسايتىن مىقتى دارىگەر رەتىندە ەلگە تانىلسا، ميۋنحەن قالاسىنىڭ تۇرعىنى ينجەنەر ءمۇتتالى ۇلىجاي ناتونىڭ ۇشاق موتورىن جاسايتىن وندىرىسىندە ءبولىم باستىعى بولىپ ىستەيدى. بەرليندەگى قازاق مادەني قوعامىنىڭ ءتوراعاسى بەشىرەتحان مالاباقان سونداعى كومپيۋتەر باعدارلامالارىن دايىندايتىن ءىرى فيرمادا جەتەكشى مامان رەتىندە تانىلعان. گەرمانيانىڭ بەرلين قالاسىنداعى گۋمبولدت ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ازيا، افريكا زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ PhD دوكتورى گۇلسىم ماساقوۆا ەسىمدى قارىنداسىمىز سوندا جاڭادان قازاق ءتىلى ءبولىمىن اشىپ، نەمىس جاستارىنا قازاق ءتىلىن ۇيرەتىپ جاتسا، ال دوكتور نۇرلان كەنجەاحمەت بونن ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ازيا زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا قىتاي ءتىلىنىڭ بىلىكتى مامانى رەتىندە تانىلىپ وتىر.

ەۋروپا قازاقتارى قاۋىمداستىعى فەدەراتسياسىنىڭ ءتوراعاسى ابدۋلقايىم كەسيجيدىڭ ايتۋىنشا، گەرمانياداعى قازاقتار ءۇشىن قازاق تىلىندە سويلەسۋ ماسەلەسى وتە قيىن جاعدايدا.

ەۋروپادا جۇرگەن قازاقتار ءۇشىن قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە ارناپ دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ شىعارعان CD ديسك، ءتىلاشار كىتاپتارى، سونداي-اق ق ر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋگە ارنايى مۇعالىم جىبەرىپ وتىرعانىنا قاراماستان، بۇل ماسەلە جىل وتكەن سايىن قيىنداپ بارادى.

ويتكەنى سونداعى قازاقتاردىڭ ۇلكەندەرى ۇيلەرىندە قازاقشادان گورى كوبىنەسە تۇرىكشە سويلەسەدى دە، ال نەمىس مەكتەپتەرىندە وقيتىن بالالارى ءوز ارالارىندا تەك نەمىسشە سويلەسەدى. گەرمانياداعى وسى قازاقتاردىڭ كەيبىرى اتاجۇرت قازاقستاننىڭ ەسىگىن ءومىرى ءالى اشىپ كورمەگەندىكتەن، ەس بىلگەننەن بەرى بىلەتىن تۇركيانى وزدەرىنە جاقىن سانايدى.

ءابدىراحمان شەتين اقساقالدىڭ ايتۋىنشا، بۇگىنگى كۇنى ەڭ ءبىر قيىن جاعداي - بالا-شاعا، ۇرپاقتارىنىڭ بارعان سايىن قازاقتىقتان، قازاق تىلىنەن اجىراپ بارا جاتقاندىعى. جاستاردىڭ ۇيلەنۋ ماسەلەسىندە بۇرىن تەك «قازاق قازاققا ۇيلەنسىن» دەگەن قاتاڭ تالاپ قويىلسا، سوڭعى كەزدە تۇرىكپەن، نەمىسپەن جانە باسقا ۇلت وكىلدەرىمەن ۇيلەنۋ وقيعالارى كوبەيە تۇسكەن. «جاستار قازاق ءتىلى تۇرماق، تۇرىكشە سويلەۋدەن قالىپ بارادى» دەيدى ۇرپاق جاناشىرى ابەكەڭ. سوندىقتان دا جىلىنا ءبىر رەت باس قوساتىن ەۋروپا قازاقتارىنىڭ كىشى قۇرىلتايىنىڭ ماڭىزى زور بولىپ وتىر. بيىلعى جىلى گەرمانياداعى قازاقتار ەۋروپا قازاقتارىنىڭ كىشى قۇرىلتايىن بەرلين قالاسىندا ماۋسىمنىڭ 6-8 - كۇندەرى وتكىزدى.

بۇل جولعى قۇرىلتايدىڭ باستى ماقساتى - ەۋروپا ەلدەرىندە جۇرگەن قازاق جاستارىنىڭ باستارىن قوسۋ، ولاردى بابالاردىڭ ەرلىك رۋحىنا باۋلۋ، ەڭ بەرگىسى قازاق ەكەندىكتەرىن ۇقتىرۋ بولدى. اتاجۇرتتان كەلگەن انشىلەردىڭ، كۇيشىلەردىڭ، بيشىلەردىڭ ونەرىن تاماشالاۋ، قازاقشا كۇرەس باسەكەسىن وتكىزۋ، جوڭعارمەن سوعىس جىلدارى ەلى ءۇشىن اتقا ءمىنىپ، قول باستاعان اتاقتى باتىر ەرجانىبەك بابامىزدىڭ 300  جىلدىعىنا وراي ونىڭ ەرلىك، باتىرلىق ىستەرىن ەۋروپاداعى قازاقتارعا تانىستىرۋ، ناسيحاتتاۋ، تاعى باسقاداي ءىس-شارالار قۇرىلتاي باعدارلاماسىنا ساي دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى جانە بەرليندەگى قازاقستان ەلشىلىگىنىڭ تىكەلەي كومەك قولداۋىمەن تابىستى وتكەنىن ايتۋ ءجون. قۇرىلتايعا «كارى قۇرىلىق» ەۋروپانىڭ قالالارىنان، قازاقستاننان جانە تۇركيادان 3 مىڭعا جۋىق قازاق قاتىستى.

قۇرىلتاي كۇندەرى بەرلين جۇرتشىلىعى قازاق دەگەن حالىقتى جاقسى قىرىنان تاني الدى. بۇعان قالا تۇرعىندارىنىڭ بىزگە دەگەن جىلى ءىلتيپاتى مەن قۇرمەتىنەن بايقادىق. ەڭ باستىسى، «توي دەگەندە قۋ باس دومالايدى» دەپ اتام قازاق ايتقانداي، بەرلين قالاسىنا جينالعان قازاق اعايىنداردىڭ قۋانىشتارىندا شەك بولمادى.

دۋنايداعى باۋىرلارمەن جۇزدەسۋ

تاريحتا Ost-Reich، ياعني شىعىس يمپەريا دەگەن اتپەن بەلگىلى اۆستريا ەلى ەۋروپانىڭ ءدال جۇرەك تۇسىندا ورنالاسقان. 1918 - جىلى اۆسترو-ۆەنگريا يمپەرياسىنىڭ ىدىراۋى ناتيجەسىندە قۇرىلعان مەملەكەت. گەرمانيا، يتاليا، شۆەيتساريا، چەحيا، سلوۆاكيا، ۆەنگريا، سلوۆەنيا جانە ليحتەنشتەين سەكىلدى مەملەكەتتەرمەن شەكارالاسادى.

الەمدەگى باقۋاتتى ەلدەردىڭ ءبىرى سانالاتىن اۆستريادا بۇگىنگى كۇنى 8,5 ميلليونداي حالىق تۇرادى. اۆستريا الەم ەلدەرى اراسىندا ەكونوميكالىق دامۋ جاعىنان الدىڭعى ورىنداعى ەلدەردىڭ ءبىرى، ياعني ءار تۇرعىنعا تيەسىلى جالپى ىشكى ءونىم مولشەرى 46330 ا ق ش دوللارىنا تەڭ كەلەدى.

ب ۇ ۇ- نىڭ نيۋ-يورك جانە جەنەۆادان كەيىنگى ءۇشىنشى حالىقارالىق ورتالىعى سانالاتىن اۆستريا استاناسى ۆەنا قالاسىندا ب ۇ ۇ- نىڭ حالىقارالىق اتوم ەنەرگياسى جونىندەگى اگەنتىگى- ماگاتە- ءنىڭ، مۇناي ەكسپورتتاۋشى ەلدەردىڭ ۇيىمى- و پ ە ك-تىڭ جانە ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمى - و ب س ە-نىڭ شتاب- پاتەرلەرى ورنالاسقان. 56 مەملەكەتتىڭ باسىن قوسىپ وتىرعان ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا 2010 -جىلى قازاق ەلى ءتوراعالىق جاسادى.

تاريح پاراقشالارىن اقتارار بولساق، دۋناي وزەنى جاعاسىندا ورنالاسقان، كەزىندە قاھارلى شىعىس يمپەريانىڭ استاناسى ۆەنا قالاسىن 1529 - جىلى سۇلتان سۇلەيمان پاتشا باسقارعان 100 مىڭ تۇرىك اسكەرى قورشاۋعا الىپ، اقىرى قالانى يەلەنەدى.

1547 - جىلى يمپەريانىڭ قوجايىنى فەرديناند گابسبۋرگ تۇرىكتەرمەن كەلىسىم جاساۋ ارقىلى استانانى تۇرىكتەردەن بوساتادى جانە بۇل ءۇشىن ۆەنگريا اۋماعىنان جەر بەرىپ، 30 مىڭ التىن فورينت تولەپ تۇرۋعا مىندەتتەنەدى. 1549 - جىلى پاتشالىق روسسيادا ديپلوماتيالىق قىزمەت اتقارعان اۆستريا ديپلوماتى زيگمۋند گەربەرشتەين «ماسكەۋ جازبالارى» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىندە قازاقتار تۋرالى، قازاق حاندىعىنىڭ جاي-جاپسارىن العاش رەت ەۋروپا جۇرتشىلىعىنا تانىستىرادى. وسىدان 8 عاسىرداي ۋاقىت بۇرىن 1245 -جىلدارى ازيا دالاسىندا ءومىر سۇرگەن كوشپەندى قازاقتار تۋرالى ەڭ العاشقى ەڭبەكتى قازاق دالاسىنا بارعان پولياك جيھانكەزى بەنەديكت پولاك جازعان.

اۆستريالىق كەيبىر تاريحشىلاردىڭ ايتۋلارىنشا، ەۋروپا حالىقتارىنا بىزدەردىڭ ارعى اتا-بابالارىمىز عۇنداردىڭ وراسان زور ىقپال- اسەرى بولعان. سونى ەسكە الۋ ماقساتىندا اۆستريادا جىل سايىن عۇندار تۋرالى فەستيۆال ءوتىپ، بۇندا عۇنداردىڭ كونە سالت-داستۇرلەرى، ۇلتتىق ويىندارى اۋدارىسپاق، قىز قۋۋ، ساداق اتۋ جانە قارۋ تۇرلەرى مەن قايىس پەن قىشتان جاسالعان قولونەر بۇيىمدارى كورسەتىلەدى ەكەن.

تىپتەن كەيبىر تاريحشىلار عۇنداردىڭ ەۋروپا حالىقتارىنا اسەرىنىڭ كۇشتى بولعانى سونشالىق ءار بەسىنشى ەۋروپا تۇرعىنىنىندا عۇنداردىڭ قانى بار، سوندىقتان ولاردىڭ ءتۇر-كەلبەتتەرى كوپ جاعدايدا قازاقتارعا كەلىڭكىرەيدى، -  دەيدى.

بۇل راسىندا گەنەتيكالىق تۇردە تولىقتاي زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن تاقىرىپ ەكەنى ءسوزسىز. اۆستريا تاريحشىلارىنىڭ «قازاق پەن اۆستريالىق نەمىستەردىڭ وسى تۋىستىعى» جونىندەگى پىكىرلەرىنە بايلانىستى ءبىر جايتتى ايتار بولساق، ول كەڭەس زامانىندا قازاق عارىشكەرى توقتار اۋباكىروۆ پەن اۆستريالىق عارىشكەر فرانس فيبەك ەكەۋىنىڭ بىرگە ۇشقانى. سول كەزدە اۆستريانىڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى قازاق عارىشكەرى تۋرالى، قازاق ەلى تۋرالى كەڭىنەن حابارلاۋمەن بولعان.

ال اۆستريا جەرىنە قازاق بالاسىنىڭ تابانى قاشان العاش رەت تيگەنى تۋرالى ايتار بولساق، بۇل تۋرالى جازىلعان دۇنيە جوقتىڭ قاسى. تەك ءبىزدىڭ بىلەتىنىمىز، ول جەر شارىن تۇڭعىش ارالاپ شىققان قازاق، 1916 -جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى ءالىبي جانگەلدين ءوزىنىڭ «عۇمىر جولىم» اتتى عۇمىرباياندىق ەستەلىگىندە: «كارپاتتا ءبىز تەڭىز كولىندە بولىپ، ودان كارپات اسۋلارى ارقىلى اۆسترياعا استىق. اسۋدا تۇمان، جاڭبىر بولىپ قينالدىق. 1910 - جىلى 29-تامىزدا ءبىز ميحالوۆيتسك كەدەنى ارقىلى ءوتىپ، ودان سوڭ اۆسترياعا كەلدىك.

كەدەندە ءبىزدى شەشىندىرىپ ءتىنتتى. ءتورت ساعات بويىنا ءبىز اۆتريالىقتارمەن كەلىسسوز جۇرگىزدىك، ايتەۋىر، اقىرىندا شەكارادان وتۋىمىزگە رۇقسات بەرىلدى. اۆسترو- ۆەنگريادا دوستارىمنان ءبولىندىم: مەن شىعىسقا كەتتىم، ال ولار باتىس ەۋروپاعا اتتاندى» دەپ جازادى. بۇعان قاراعاندا، قازاق بالاسىنان اۆستريا جەرىنە العاش كەلگەن وسى ءالىبي جانگەلدين بە دەگەن وي تۇيەمىز.

ەۋروپا قۇرلىعىنىڭ جۇرەگى ءارى اسەم قالاسىنىڭ ءبىرى سانالاتىن ۆەنا قالاسىنا بارۋعا جولىم ءتۇستى. ەسكى تانىسىم ءارى جولداسىم اۆسترياداعى قازاق قوعامىنىڭ بۇرىنعى ءتوراعاسى قىزىرحان شولپاننىڭ شاقىرۋىمەن ۆەناعا ەڭ توتە جول التىن پراگا قالاسى ارقىلى بارۋىما تۋرا كەلدى.

1992 - جىلى موڭعوليا عىلىم اكادەمياسىندا قىزمەت ىستەپ جۇرگەن كەزىمدە، حالىقارالىق اتوم ەنەرگياسى جونىندەگى اگەنتتىكتىڭ شاقىرۋىمەن ۆەنا قالاسىندا 6 اي ۋاقىت بولعانىم بار. جۇمىستان كەيىن جانە دەمالىس كۇندەرى جالعىز ءوزىم قالانى ەرىنبەي جاياۋ ارالاپ، قىدىرۋشى ەدىم. ودان 7 -جىلدان سوڭ چەحيا استاناسى پراگاداعى «ازاتتىق» راديوسىندا قىزمەت ىستەگەن جىلدارى راديو جۇمىسىمەن ۆەناعا تاعى ءبىر رەت كەلگەنىم بار.

ەندى، مىنە، بۇل ءۇشىنشى رەت، 15  جىلدان كەيىن كەلگەنىم. قالا كەلبەتى ءبىراز وزگەرگەن. اسىرەسە، كوپقاباتتى بيىك مۇنارالى ۇيلەر سانى كوبەيگەن. قالا كوشەلەرىندە كەپتەلىستەر بارى بايقالادى. تالاي تاريحتى باسىنان كەشكەن كوگىلدىر دۋناي وزەنى ۇستىندەگى كوپىردەن وتكەنىمىزدە تولقىن قۋالاعان وزەن سۋىنىڭ ءبىر قالىپتى اعىپ جاتقانىنا قىزىعا قارادىم.

وزەننىڭ كەلەسى بەتىندە ورنالاسقان ب ۇ ۇ- نىڭ قالاشىعىنا بارۋ ءۇشىن وسى كوپىرمەن تالاي رەت ءجۇرىپ وتكەنىمدى ەسىمە الدىم. ماگاتە ۇيىمى ورنالاسقان ب ۇ ۇ- نىڭ قالاشىعى دا ءوز الدىنا ۇلكەيىپ، بيىك عيماراتتار بوي تۇزەگەنىن كوزىم شالدى.

قىزىرحان ۆەنا قالاسىندا تۇراتىن قازاقتاردىڭ ىشىندە جەكە تاكسي پاركىن اشىپ، ءوزىنىڭ ىنىلەرىمەن بىرگە تابىسى جاقسى جۇمىس ىستەپ جاتقان قازاقتاردىڭ ءبىرى. قالانىڭ جاقسى بولىگىندەگى كوپقاباتتى ۇيلەردىڭ بىرىندە تۇرادى. ايەلى، 3 بالاسى بار. ۇلكەن قىزى ۆەنا ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن. كەشكىسىن ماعان قۇرمەت كورسەتىپ، قىزىرحان ۇيىندە داستارقان جايدى.

ۆەنادا تۇراتىن ءبىراز قازاقتارمەن وسى داستارقان باسىندا كەزدەسىپ، اڭگىمەلەستىم.

اۆسترياداعى قازاق قوعامىنىڭ قازىرگى ءتوراعاسى وسمان قوسجىگىتتىڭ ايتۋىنشا، بۇگىنگى كۇنى اۆستريادا تۇراتىن قازاقتار سانى گەرمانيادا، فرانسيادا تۇراتىن قازاقتارمەن سالىستىرعاندا شامالى، ياعني بار- جوعى 30 شاقتى وتباسى، 120 داي ادام.

نەمىستەرگە تۇرمىسقا شىققان قازاق قىزدارىن جانە قازاقستاننان ءبىلىم الۋعا كەلگەن قازاق جاستاردى قوسقاندا بارلىعى 200-دەي ادام بار كورىنەدى. العاش 1970 - جىلداردىڭ باسىندا تۇركيادان كامەلحان ءدۇرماز، قاپارحان يۋكسەل، دالەلحان وزدەمىر سەكىلدى 3 ازامات اۆسترياعا جۇمىس ىستەۋگە كەلگەن. ولار ۆەنا قالاسىنداعى پوشتا بولىمشەلەرىندە ۇزاق جىلدار ەڭبەك ەتىپ، ءقازىر زەينەتكە شىعىپتى.

كەيىنىرەك تەمىرحان التىن، قىزىرحان شولپان ەكەۋى كەلگەن. مەنىڭ العاش ۆەناعا بارعانىمدا كەزدەسكەن ەكى قازاعىم وسىلار ەدى. ول كەز ەكەۋىندە دە تۇراقتى جۇمىس جوق، تۇركيا ازاماتتارى رەتىندە اۆستريا ۇكىمەتىنىڭ الەۋمەتتىك كومەگىمەن جان ساقتايتىن كەزدەرى. ارا- تۇرا تۇركياعا بارىپ، ساۋدا-ساتتىق ىستەپ قايتاتىن. سوڭىنان ءسال ەستەرىن جيعان سوڭ، نەمىستەردەن قالعان ەسكىلەۋ جەڭىل ماشينالاردى ساتىپ الىپ، سونىمەن قالا ىشىندە تاكسيست بولىپ جۇمىس ىستەپ، تۇندە گازەت-جۋرنالدار تاسىمالدايتىن. نەمەرە اعايىندى وسى ەكى جىگىت ايەل، بالا-شاعاسىمەن ۆەنا قالاسىنىڭ ورتالىعىنداعى نەمىستەردەن قالعان، ورتالىق جىلۋ جۇيەسى جوق كونە تاس ۇيلەردىڭ بىرىندە تۇراتىن.

ەكەۋىڭنىڭ فاميليالارىڭ نەگە «التىن» جانە «شولپان» دەپ اتالادى دەپ بىردە سۇراعانىمدا: اۋەلى ەكەۋى ىشەك-سىلەلەرى قاتقانشا كۇلىسىپ الىپ، تۇركياعا العاش كەلگەندە اتالارىمىز تۇرىكشە «سويا»، ياعني فاميليا دەگەندى بىلمەگەندىكتەن، اۋىزدارىنا ۇيدەگى كەلىندەرىنىڭ اتتارى تۇسكەندە سونى ايتا سالىپ، سونىمەن ءبىرىمىز «التىن» ال ەكىنشىمىز «شولپان» بولىپ كەتتىك دەگەن ەدى. ول زامان تەمەڭنىڭ (تەمىرحان) كىشىگىرىم ەكى بولمەسىنىڭ ءبىر بولمەسىندە جاسى 70 تەن اسقان اكەسى تاتەي اقساقال تۇراتىن.

تۇركيادا ءبىراز جىلدارى تۇرىپ، كەمپىرى ولگەن سوڭ ۆەناداعى ۇلى تەمىرحاننىڭ قولىنا كەلگەن كەزى ەكەن. تۋىپ-وسكەن ەلىن، جەرىن ساعىناتىن اقساقال مەنىمەن اڭگىمەلەسكەندى جاقسى كورەتىن. 18-19 جاسىندا ەل باستاعان اعالارىمەن بىرگە گيمالاي تاۋلارىن اسىپ، ءۇندىستان، پاكىستانعا بارىپ پانالاپ، اقىرى 1953 - جىلى تۇركياعا قونىس تەپكەن قازاقتاردىڭ ءبىرى. تاتەي اقساقال تۇركيادا بالا كۇنىنەن تۇرىكشە وقىپ، قازاقشانى ۇمىتىپ بارا جاتقان قازاق جاستارىنىڭ بولاشاعى، تاعدىرىنا قاتتى الاڭداۋشى ەدى. بىردە قازاق بولا تۇرا جاسىنان تۇرىكشە تاربيە الىپ، وسكەن ءوزىنىڭ كەلىنى زەينەپكە قازاقشا «قۇمان، شاۋگىم» دەگەن سوزدەردى بىلمەگەنى ءۇشىن «ءوي، قالماق» دەپ ۇرسىپ وتىرعانىن ەستىدىم.

ۆەناداعى بار-جوعى 100 گە جەتەر-جەتپەس قازاق ءبىر-بىرىمەن وتە تاتۋ تۇرادى. كوبى اعايىن-تۋىس بولىپ كەلەدى. توي-تومالاقتى بىرگە وتكىزەدى. اۆستريانىڭ گەرمانيامەن شەكاراسىنا جاقىن زالتسبۋرگ، لينتس قالالارىندا ءبىر-ەكىلى قازاق وتباسىلارى تۇرادى ەكەن.

قىزىرحان شولپاننىڭ ايتۋىنشا، بۇگىنگى كۇنى اۆستريادا جالپىسى ەۋروپادا جۇرگەن بارلىق قازاقتاردىڭ باسىنداعى ەڭ ءبىر قيىن جاعداي ول بالا-شاعا، ۇرپاقتارىنىڭ بارعان سايىن قازاقتىقتان، قازاق تىلىنەن اجىراپ بارا جاتقاندىعى بولىپ وتىر.

ۇلكەندەرىنىڭ كوبىسى ءبىر-بىرىمەن ۇيلەرىندە تۇرىكشە، كەيدە قازاقشا سويلەسەدى، ال بالالارى مەكتەپتە وقيتىندىقتان نەمىسشە نە تۇرىكشە سويلەيدى. «بولاشاق ۇرپاق تاعدىرى ءبىزدى قاتتى الاڭداتادى» دەيدى قىزىرحان. بالكىم، سوندىقتان شىعار وتكەن جىلى قىزىرحان ۇلى تۇعىرىلدى قازاقستانعا وقۋعا جىبەردى.

اۆستريا قازاقتارىنىڭ «قازاقستاننان مۇعالىم كەلىپ، ءبىزدىڭ بالالارمىزعا قازاق ءتىلىن ۇيرەتسە» دەگەن تىلەكتەرى بار. ءبىراق ءبىر قيىن جاعداي ول اۆسترياداعى قازاقتاردىڭ بىرەن-سارانى بولماسا كوبىسىنىڭ كيريللشە ەركىن وقي المايتىندىعى.

كيريلل ارىپتەرىن جاستار تۇرماق، ۇلكەندەر دە جاقسى بىلمەيدى. ءالى ەسىمدە 1992 - جىلى ۆەنادا جارتى جىلداي ۋاقىت تۇرعانىمدا، وسىنداعى از عانا قازاقتارعا م. اۋەزوۆتىڭ، م. جۇمابايەۆتىڭ، س. سەيفۋلليننىڭ شىعارمالارىن داۋىستاپ وقىپ بەرەتىنمىن. ويتكەنى ولاردىڭ ۇيىندە قازاقستاننان الدىرعان ءبىراز ادەبي كىتاپتار بار ەكەن.

ءار اپتا سايىن جينالعان قاۋىمعا سول كىتاپتاردى وقىپ بەرىپ، ولاردىڭ رۋحاني قاجەتتىلىگىن وتەۋگە قولعابىس جاسادىم. العاشقى وقىپ بەرگەن كىتابىم جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ «اقبىلەك» رومانى بولدى. كىتاپتى ءبولىم-بولىمىمەن وقىپ بولعان سوڭ، كىتاپتا باياندالعان قازاق حالقىنىڭ باسىنان كەشكەن قيىن ءومىرى جايىندا ۇزاق اڭگىمەلەرگە باراتىنبىز.

الايدا باسىندا ولاردىڭ قازاقشاسىنىڭ ءسال «تۇرىكتەنىپ» كەتكەندىگىنەن كەيبىر سوزدەرىن تۇسىنبەي قالۋشى ەدىم.

اۆسترياداعى قازاقتاردىڭ دەنى ۆەنا قالاسىندا تۇراتىندىقتان ولاردىڭ باستارى توي-تومالاقتاردا ءجيى قوسىلىپ تۇرادى. اسىرەسە، ناۋرىز مەيرامىن ۇمىتپاي، قازاقي سالت-ءداستۇر بويىنشا تويلايتىندىعىن كورىپ تاڭعالعانىم بار. ۆەنا قالاسىنىڭ ورتالىعىنداعى ساۋدا دۇكەندەرى كوپ كوممەرتسيالىق مارياحيلففەر (Mariahilffer) كوشەسى بويىنداعى كىلەم ساتاتىن ءبىر اۆستريالىق ەۆرەي بايىنىڭ دۇكەنىندە ساتۋشى بولىپ ىستەيتىن اكبار قىران دەگەن قازاقتىڭ ايەلى ۇل بوسانىپ، كىشكەنتايلى بولعاندا ونىڭ ءبىر بولمەلى الاقانداي ۇيىنە ۆەناداعى بارلىق قازاقتىڭ شىلدەحانا تويىنا جينالعانى ەسىمدە.

باياعى التايدان ەل كوشكەن كەزدەگى «ەلىم-ايلاعان» زارلى، مۇڭدى اندەردى ولار وسى كۇنگە دەيىن ۇمىتپاي شىرقاعان كەزدەرىندە ساي-سۇيەگىم سىرقىراعانداي اسەردە بولعان ەدىم.

وسىدان 22  جىل بۇرىنعى كەزدەرىندەي ەمەس، قازىر ۆەنادا تۇراتىن قازاقتاردىڭ كوبىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىكتەرى جاقسارىپتى.

ەڭ باستىسى، ولاردىڭ سانى كوبەيگەن. بالالارىن وقىتىپ جاتقاندارى كوپ. كوبى جەكە ماشينالى جانە جەكە باسپانالى بولىپتى. قالانىڭ شەتكى اۋدانىنان ءبىر كافەنى جالعا الىپ، اپتا سوڭىندا دەمالىس كۇندەرى باس قوسىپ، جينالادى ەكەن. اۆستريا قازاقتارى نەگىزىندە ەكى ەلدىڭ اۆستريا مەن تۇركيانىڭ ازاماتتىعىن العاندىقتان، تۇركيا جانە قازاقستانعا ەشبىر قيىندىقسىز بارىپ كەلە الادى. كوبىنىڭ تۇركيانىڭ ىستانبۇل قالاسىنداعى زەيتىنبۇرىن، قازاقكەنت اۋداندارىندا جەكە ءۇي-پاتەرلەرى بار بولعاندىقتان، جازعى دەمالىستارىن تۇركياداعى تۋىستارى اراسىندا وتكىزۋدى قالايدى. قىز ۇزاتۋ، كەلىن ءتۇسىرۋ تويلارىنىڭ كوبىن اۆستريا قازاقتارى تۇركيادا وتكىزەدى.

اتاجۇرت قازاقستانمەن اراداعى بارىس-كەلىستىك بايلانىستارى جاقسى.

قازاقستان ءوزىنىڭ ەلشىلىگىن ۆەنا قالاسىندا اشقاننان بەرى ۆەناعا كەلەتىن قازاقتار سانى كوبەيگەن. شەتەل قازاقتارىنا ارناپ دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى تاراپىنان قازاقستاندا وتكىزىلەتىن جانە قازاقستان تاراپىنان ۆەنا قالاسىندا وتكىزىلەتىن مادەني ءىس-شارالارعا شاما- شارىقتارىنشا قاتىسىپ تۇرادى.

ۆەناعا جولدارى ءتۇسىپ كەلەتىن قازاقتاردىڭ كوبى قىزىرحاندى ىزدەپ جۇرەدى. ول ۆەنا قالاسىندا كوپ جىلدان بەرى تۇرىپ كەلە جاتقاندىقتان، قالانى جاقسى بىلەدى ءارى ءوزىنىڭ جەكە كولىگىمەن الىپ جۇرەدى. ەلدەن ەۋروپانى قىدىرۋعا كەلەتىن ىسكەر ادامداردى كوبىنەسە قىزىرحاننىڭ كولىگىنەن كورە الاسىز.

ولاردى «شۆەحات» حالىقارالىق اۋەجايىنان كۇتىپ الۋ، شىعارىپ سالۋ، قالا ارالاتۋ كوبىنەسە سونىڭ موينىندا. مەنىڭ كەلگەنىمدى سىلتاۋراتىپ بىرنەشە كۇن جۇمىسقا بارماعان ول جۇمىسقا شىعاتىنىن ايتتى. «ەسىڭ باردا ەلىڭدى تاپ» دەپ قازاق اتام ايتقانىنداي، مەن دە اسەم ۆەنامەن جانە سوندا تۇرىپ جاتقان قازاق اعايىندارمەن قوش ايتىسىپ، ۋاقىتشا تۇرىپ جاتقان قالام - پوزنانعا قاراي جولعا شىقتىم.

دوسان بايمولدا، حالىقارالىق جۋرناليست

anatili.kz