ن. نازاربايەۆ پەن ۆ. پۋتين جولداۋى - تاريحي قالىپتاسقان ۇقساستىقپەن ەرەكشەلەنەدى
شىندىعىندا پۋتيننىڭ كەزەكتى جولداۋى تەرىسكەيدەگى كورشىلەس ەل ءۇشىن مەيلىنشە تاريحي كەزەڭدە جاريالانىپ وتىر. ويتكەنى، باتىس سانكتسيالارىنىڭ قىسپاعىندا قالعان رەسەيدىڭ ەندىگى قادامى قالاي بولاتىنى سول ەلدىڭ وزىنە عانا ەمەس، بۇكىل الەمگە «قىزىقتىراق». مۇنايعا الەمدىك باعانىڭ قۇلدىراپ، رۋبلدىڭ كۇن سايىن قۇنى جوعالىپ بارا جاتقان تۇستا ەل باسشىلىعى جۇرتشىلىعى ءۇشىن نە ۇسىنادى؟ ەلدىڭ ەندىگى سىرتقى ساياساتىنان بولەك، ىشكى ماسەلەسى قالاي ءوربيدى؟ وسىنىڭ ءبارى ساراپشىلار «قۇلاعىن ءتۇرىپ وتىرعان» ماڭىزدى ماسەلە.
سونىڭ ىشىندە ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق اياسىندا بىرلەسە ارەكەت ەتەتىن قازاقستان ءۇشىن دە رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ ايقىنداعان باستامالارى، بەكىتكەن باعدارى مەيلىنشە وزەكتى. قازاقستاننىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ ەل حالقىنا جولداۋى سەكىلدى رەسەيدىڭ فەدەرالدىق جينالىسى الدىندا جاريالانعان پۋتين جولداۋى دا كەلەر جىلدىڭ نەگىزگى باسىمدىقتارىن ايقىنداپ، سوعان نەگىزدەلە باعدار بۇرىلادى، وندا تىعىز ارىپتەستىك ءھام وداقتىق ماسەلەلەر دە تىسقارى قالماسى انىق. وسى تۇرعىدان العاندا، قازاقستان مەن رەسەيدىڭ مەملەكەت باسشىلارى جاريالاعان جولداۋلارىنداعى كەيبىر ۇقساستىقتارىنا نازار اۋدارعان ەدىك.
البەتتە، ءوز جولداۋىندا رەسەي پرەزيدەنتى پۋتين ەڭ الدىمەن قىرىم ماسەلەسىنە، سوسىن ۋكرايناداعى جاعدايمەن بايلانىستى ماسەلەلەرگە كوڭىرەك توقتالىپ، كوبىرەك نازار اۋداردى. ال باتىس تاراپىنان ەنگىزىلگەن ەكونوميكالىق سانكسيالار تۋرالى ايتا كەلە پۋتين، ونداي قادامنىڭ باستى سەبەبى ۋكرايناداعى احۋالعا ەمەس، رەسەيدىڭ كۇن ساناپ ارتىپ وتىرعان مۇمكىندىكتەرىنە بايلانىستى ەكەنىن تۇسىندىرۋگە تىرىسادى.
پۋتيننىڭ پايىمىنشا، مۇنداي رەسەيگە قارسى تەجەۋ (اياقتان شالۋ دەسە دە بولعانداي) ساياساتى بيىل عانا ەمەس، ونداعان جىلدار بويى ءجۇرىپ كەلە جاتقانعا ۇقسايدى. بۇل رەتتە رەسەي باسشىسى بۇعان دەيىن دە ايتىپ كەلگەنىندەي، سانكسيا ەشقانداي ماسەلە شەشپەيتىنىن، كەرىسىنشە الەمدىك ەكونوميكانىڭ دامۋىنا تۇساۋ بولاتىنىن ايتادى. ياعني، باتىس پەن اقش بىرلەسىپ رەسەيدى سانكسيالاۋ ارقىلى الەمگە كەسىرىن تيگىزىپ وتىر دەگەنگە سايادى پۋتين مالىمدەمەسى.
ەستە بولسا، «نۇرلى جول - بولاشاققا باستار جول» اتتى جولداۋىندا پرەزيدەنت ن. نازاربايەۆ تا سانكسيالىق ساياساتتىڭ سالدارىن سىنعا العان. بۇل رەتتە ەلباسى «گەوساياسي داعدارىس پەن جەتەكشى مەملەكەتتەردىڭ سانكسيالىق ساياساتى الەمدىك ەكونوميكانىڭ قالپىنا كەلۋىنە قوسىمشا كەدەرگىلەر تۋدىراتىنىن» ايتىپ ەدى. سانكسيا دەمەكشى، سىرتقى اسەرلەر ارقىلى رۋبل باعامىنىڭ قۇبىلۋى قازاقستاننىڭ ۇلتتىق بانكى ۇستانعان ساياساتىنا دا كەرى اسەر ەتىپ، تەڭگەنىڭ باعامىن تۇزەتۋگە سوقتىرعانىن، ال بۇنىڭ تۇپتەپ كەلگەندە رەسەيگە قارسى سانكسيالاردان تۋىنداعانىن ەسكە الساق تا بولادى.
«نۇرلى جول» اتتى جاڭا ەكونوميكالىق ساياسات ايقىندالعان جولداۋىندا پرەزيدەنت نازاربايەۆ الەمدىك ەكونوميكاداعى كورىنىستەرگە شولۋ جاساي كەلە، ەندىگى كۇنى احۋال جەڭىل بولمايتىنى، كەرىسىنشە كەز كەلگەن ەلدە كۇردەلى ماسەلەلەر ورنىعاتىنىن ايتقان بولاتىن. وسىعان بايلانىستى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ كونترتسيكلدى سيپاتپەن ورىلەتىن ساياساتتى قۇپتاپ، ونىڭ ەل ەكونوميكاسىنداعى قۇرىلىمدىق رەفورمالارعا نەگىزدەلۋى تيىستىگىن ايتقان ەدى.
قۇرىلىمدىق رەفورمانىڭ وزەگى رەتىندە ۇدەمەلى يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنىڭ ەكىنشى بەسجىلدىعىمەن ۇندەسەتىن بەس جىلعا باعدارلانعان ينفراقۇرىلىمدىق دامۋ جوسپارى جاريالاندى. وسىعان وراي، ن. نازاربايەۆ ءبىراز جىلدار بويى ۇلتتىق قورعا جيناقتالىپ جاتقان قاراجاتتان ايتارلىقتاي قارجى ءبولۋدى ۇسىنىپ، الگى ۇلتتىق ءال- اۋقات قورىنىڭ ءدال وسىنداي ماقساتقا، ءدال وسىنداي كۇندەر ءۇشىن قۇرىلعانىن ايتتى. ياعني، ۇلتتىق قور قاراجاتى - قيىن كۇندەرى ەكونوميكانىڭ ورنىقتىلىعىن ارتتىرىپ، ونى دامىتۋعا قاجەتتى رەزەرۆ بولۋى شارت.
ەكى ەل پرەزيدەنتتەرىنىڭ جولداۋىندا ايتىلعان جانە ءبىر ۇقساس ماسەلەلەر بيزنەس-كليماتتى جاقسارتۋ، كولىكتىك ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ تۇرعىسىنان بولدى دەسەك تە كەلەدى. ءپۋتيننىڭ جولداۋىندا بۇعان دەيىن پرەزيدەنت ن. نازاربايەۆ ايقىنداعان سەكىلدى نەگىزگى دامۋ نۇكتەلەرى العا تارتىلدى. اتاپ ايتقاندا، رەسەي پرەزيدەنتى جول قۇرىلىسى جۇمىستارىنىڭ اۋقىمىن ەكى ەسەلەندىرۋدى اتقارۋشى بيلىككە جۇكتەپ، مونوقالالاردى دامىتۋعا، يندۋستريالىق پاركتەر قۇرۋ مەن ەكونوميكالىق ايماقتاردى جانداندىرۋعا نازار بۇردى. بۇدان بولەك، قازاقستان مەن رەسەي پرەزيدەنتتەرىنىڭ جولداۋلارىنداعى ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك سالالارعا قاتىستى مالىمدەمەلەرى، جۇكتەگەن تاپسىرمالارى دا ۇقساس. ءتىپتى كەيبىر باعىتتار بويىنشا رەسەيدىڭ ءوزى قازاقستاننىڭ باسقان ءىزىن قايتالاپ كەلەدى دەسە دە بولاتىنداي.
ماسەلەن، پۋتين فەدەرالدىق جيىن الدىنداعى جولداۋىندا بيزنەس- كليماتتى جاقسارتا تۇسۋگە، مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ بيزنەستى تەكسەرۋلەرىن تارتىپكە كەلتىرۋگە، سالىق سالۋداعى ورنىقتىلىقتىڭ قامتاماسىز ەتىلۋىنە نازار اۋداردى. ال قازاقستاندا كاسىپكەرلىك قىزمەتتى تۇبەگەيلى جاقسارتۋ ماسەلەلەرى، ەلباسىنىڭ بيزنەستى قولداۋ باستامالارى ءبىرقاتار جىلدار بويى جۇيەلى جالعاسىپ كەلەدى. پرەزيدەنت بيزنەستى ءجونسىز تەكسەرۋدى تىيىپ، وسى جۇمىستى تارتىپكە كەلتىرۋدى تاپسىرعان بولاتىن. ايتپاقشى، ءدال وسى ماقساتتى كوزدەيتىن زاڭ كەلەر جىلدىڭ باسىنان كۇشىنە ەنەدى.
قارجى سەكتورىنا كەلسەك، ەلباسى ن. نازاربايەۆ جولداۋىندا «بانك سەكتورىن ساۋىقتىرۋ ماقساتىندا جانە «ناشار» كرەديتتەردى ساتىپ الۋ ءۇشىن 2015 - جىلى پروبلەمالى كرەديتتەر قورىن قوسىمشا قارجىلاندىرۋعا 250 ميلليارد تەڭگە قاراجات ءبولۋدى تاپسىردى». پۋتيننىڭ جولداۋىننان تۋرا وسىنداي قارجى جۇيەسىنە جاسالاتىن قامقورلىقتى بايقايمىز: «ءبىزدىڭ رەزەرۆتەرىمىز ەسەبىنەن (ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە ۇلتتىق ءال اۋقات قورىنان) وتاندىق بانكتەردى قارجىلاندىرۋ باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋدى ۇسىنامىن...».
ن. نازاربايەۆ ۇلتتىق قوردان قاراجات ءبولۋ ءۇشىن ۇكىمەتكە ءبىر اپتا ىشىندە شەشىم قابىلداۋدى جۇكتەپ، ونداي قاجەتتى قاراجاتتى 2015 - جىلدىڭ بيۋدجەتىنەن ەسكەرۋدى تاپسىردى. «ۇكىمەت بۇل قاراجاتتاردىڭ ءتيىمدى جۇمسالۋىن قامتاماسىز ەتۋگە قاتىستى قاتاڭ شارالاردى قابىلداۋ قاجەت. وسىعان بايلانىستى قۇرىلاتىن كوميسسيا قاراجاتتاردىڭ ءتيىمدى جۇمسالۋىن قاتاڭ قاداعالاپ، بۇل جايىندا ماعان بايانداپ وتىراتىن بولادى»، دەگەن بولاتىن ن. نازاربايەۆ.
ءوز جولداۋىندا تۋرا وسىنداي تالاپتى پۋتين دە ەسكەرتتى: «بيۋدجەتتىك شىعىستارعا كەلسەك، وندا مۇنداعى باستى تالاپ ۇنەمشىلدىك پەن جوعارى دەڭگەيدەگى قايتارىلىمعا نەگىزدەلۋى كەرەك، باسىمدىقتار دۇرىس ايقىندالىپ، اعىمداعى ەكونوميكالىق احۋال ەسەپكە الىنۋى شارت».
بۇدان بولەك، ەكى ەلدە جاريالانعان جولداۋلارعا سۇيەنسەك، قازاقستان مەن رەسەيدىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەلەرىندە دە پروبلەمالاردىڭ ۇقساستىعىنا كوز جەتەدى. ۆ. پۋتين: «وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ ج و و-لارداعى ينجەنەرلەردىڭ باسىم بولىگى ناقتى وندىرىستىك بازادان باياعىدان اجىراپ قالدى، الدىڭعى قاتارلى زەرتتەۋلەردەن، سالالارداعى زەرتتەۋ جۇمىستارىنان جۇردايمىز. سان مەن كورسەتكىش قۋا بەرۋدى قوياتىن كەز جەتتى، ەندىگىدە ساپالى كادرلار دايارلاۋعا نازار اۋدارىلسىن، ونەركاسىپپەن، ءوز وڭىرلەرىندەگى وندىرىسپەن تىعىز بايلانىسقان كۇشتى ج و و- لاردا ينجەنەرلەر دايارلاۋ دۇرىس ۇيىمداستىرىلۋى كەرەك».
ن. نازاربايەۆ: «يندۋستريالاندىرۋ باعدارلاماسى اياسىندا 10 جوعارى وقۋ ورىندارى ايقىندالدى، ال ولاردىڭ بازاسىندا عىلىمنىڭ ەكونوميكا سالالارىمەن بايلانىسى جانە كادرلار دايارلاۋ ءىسى قامتاماسىز ەتىلەدى».
كورشىلەس ەكى ەل ءۇشىن وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبىرى ونەركاسىپتى دامىتۋ بولىپ تابىلادى. بۇل رەتتە ۆ. پۋتين رەسەيلىك ەكسپورتتاۋشىلاردى ىنتالاندىرۋ ءۇشىن 2015 - جىلى ەكسپورتتى قولدايتىن كرەديتتىك-ساقتاندىرۋ ورتالىعى جۇمىس جاسايتىنىن ايتتى. ال ونداي ورتالىقتىڭ قىزمەتىن بارلىق دەرلىك شيكىزاتتىق ەمەس كومپانيالار پايدالانا الاتىن بولادى.
ەلباسى ن. نازاربايەۆ ءدال وسى ماسەلەلەر تۋرالى ايتا كەلە: «شاعىن جانە ورتا بيزنەسكە، ءىرى كاسىپكەرلەرگە جەڭىلدەتىلگەن كرەديت ءۇشىن 100 ميلليارد تەڭگە قاراستىرىلۋى كەرەك. بۇل تاماق، حيميا ونەركاسىبى، ماشينا قۇرىلىسى، سونداي- اق قىزمەت كورسەتۋ سالاسىنداعى جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋدى قامتاماسىز ەتەدى»، دەدى.
قازاقستان مەن رەسەي باسشىلارىنىڭ ەكونوميكا قۇرىلىمدارىن ايقىنداۋ مەن ستراتەگيالىق شەشىم قابىلداۋلارى بارىسىندا دا ۇقساستىقتار بولدى.
ن. نازاربايەۆ: «وسى جىلدار ارالىعىندا شيكىزات ءوندىرۋ مەن ونى ساتۋدان تۇسكەن تابىستى ءبىز وسى قورعا جينادىق. سونىڭ ىشىندە 10 ميلليارد دوللاردى ءبىز 2007-2009 - جىلدارداعى داعدارىسقا قارسى كۇرەستە جۇمسادىق. ال قالعان قاراجاتتى ءبىز جۇمساعان جوقپىز، تيىسپەدىك، كەرىسىنشە، ساقتاپ، كوبەيتتىك. ءدال ءقازىر بىزگە وسى رەزەرۆتى پايدالاناتىن كەز كەلدى. ولار وسىناۋ كەزەڭدى ەڭسەرۋگە جاردەمدەسىپ، ءبىزدىڭ ەكونوميكانىڭ ءوسىمىن ىنتالاندىرادى. بۇل رەسۋرستار قىسقا مەرزىمدى عانا قامتىپ وتىرعان جوق. ولار ەكونوميكانىڭ بۇدان ارعى كەزەڭدە قۇرىلىمدانۋىنا باعىتتالادى. اتاپ ايتقاندا، كولىكتىك، ەنەرگەتيكالىق، يندۋستريالىق جانە الەۋمەتتىك ينفراقۇرىلىمداردى، شاعىن جانە ورتا بيزنەستى دامىتۋعا جۇمسالادى».
ۆ. پۋتين: «شيكىزاتتىق ەمەس سەكتوردى جانە ەكونوميكانىڭ باسقا دا سالالارىن دامىتۋ ءۇشىن ايتارلىقتاي قاراجات قاجەت ەكەنى تۇسىنىكتى. مۇنداي قارجى رەسۋرستارى رەسەيدە بار. ءبىزدىڭ ىشكى جيناعىمىزدىڭ كولەمى ۇلكەن، وسىلاردىڭ ءوزى ءتيىمدى ينۆەستيتسيا قۇرالىنا اينالۋى ءتيىس».
ەكى ەل پرەزيدەنتتەرىن تولعاندىراتىن تاعى ءبىر ورتاق ماسەلە الەۋمەتتىك سالا. البەتتە، ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ بۇعان دەيىن دە قانداي جاعداي بولماسىن ەلدىڭ دامۋىنىڭ وزەگىندە الەۋمەتتىك سالا تۇراتىنىن، مەملەكەت الەۋمەت الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن ورىنداي بەرەتىنىن، بيۋدجەتتىڭ الەۋمەتتىك باعدارى كەمىمەيتىنىن ايتىپ كەلەدى. سونىمەن قاتار، پرەزيدەنت ن. نازاربايەۆ الەۋمەتتىك ينفراقۇرىلىمعا، الەۋمەتتىك نىساندار قۇرىلىسىنا مەيلىنشە نازار اۋداراتىنى دا انىق. وسى تۇرعىدان العاندا، قازاقستان مەن رەسەي پرەزيدەنتتەرىنىڭ ءۇش اۋىسىمداعى جانە اپاتتى مەكتەپتەر ماسەلەسىن جويۋ تۋرالى تاپسىرمالارى دا ءبىرىن ءبىرى قايتالاپ تۇرعانداي. ءتىپتى، ءدال وسى ماسەلە قارجى جۇيەسىن ورنىقتى ەتۋ، ونەركاسىپتى دامىتۋ سەكىلدى سالالارمەن تەڭدەي قاراستىرىلىپ وتىرعانىن اڭعارۋعا بولادى.
تۇيىندەي ايتساق، قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ قاراشا ايىنداعى، ال رەسەي باسشىسىنىڭ جەلتوقسانداعى جولداۋلارىندا ۇقساستىق از ەمەس. ەڭ باستىسى جولداۋ دەر كەزىندە جاريالانىپ، قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ باستامالارى حالىقارالىق قاۋىمداستىق تاراپىنان جوعارى باعاعا يە بولعانى انىق.
اۆتور: قانات مامەتقازى ۇلى
