قازاق ونەرىنىڭ ساڭلاقتارى: قالىبەك قۋانىشبايەۆ
كەيبىر ادامدار جاراتىلىسىنان قابىلەتتى، تالانتتى، دارىندى بولىپ جارالادى. ونداي ادامدار وزدەرىنىڭ ەرەكشە قابىلەتى وزگەلەردىڭ جان دۇنيەسىنە قۋانىش، ىزگىلىك سىيلايدى. سونداي جاننىڭ بىرەگەيى، قازاق ونەرىنىڭ اسا كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى - ك س ر و حالىق ءارتيسى جانە ك س ر و مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى قاليبەك قۋانىشبايەۆ.
ساحنا ونەرىنىڭ قاليبەك قۋانىشبايەۆ شىققان ەڭ بيىك شىڭى - م. اۋەزوۆ پەن ل. سوبوليەۆتىڭ پەساسىنداعى قازاقتىڭ كەمەڭگەر اقىنى اباي ءرولى بولدى. دارىندى ارتيست بۇكىل قازاق حالقىنىڭ التىن دىڭگەگىن ارقالاپ شىققانداي كورىندى. بۇل ءرولدى بەس جىلدان كەيىن كينودا قايتادان ويناعاندا رەجيسسەر گ. ل. روشال: «قاليبەكپەن قىزمەتتەس بولۋ باسشى ادامعا ءبىر زور باقىت ەكەن عوي» - دەيدى.
ماسكەۋدەگى كوركەم تەاتردىڭ 50 -جىلدىق تويىندا وداقتاعى باستى- باستى تەاترلاردىڭ ەڭ جاقسى سپەكتاكلدەرىنەن ۇزىندىلەر كورسەتەتىلگەن. قازاقستاننان شەكسپيردىڭ مۇحتار اۋەزوۆ اۋدارعان «اساۋعا تۇساۋىنان» ءۇزىندى كورسەتىلەدى. سونداعى كاتارينانىڭ اكەسى باپتيستانىڭ ءرولىن سومداعان قاليبەك قۋانىشبايەۆتى جينالعان ساحنا ماماندارى، عالىمدارى ورىستىڭ ۇلى ارتيستەرى ۆ. ن. داۆىدوۆ پەن م. م. تارحانوۆقا تەڭەگەن ەكەن.
ساحنا ونەرىنىڭ ايگىلى ساڭلاعى، كەڭەس وداعىنىڭ حالىق ءارتيسى قۇرمانبەك جانداربەكوۆ «ساحنا ماقتانىشى» دەگەن ماقالاسىندا: «قاليبەك تەاترعا باسقالارىمىزعا قاراعاندا ارتىقشا قابىلەتىمەن كەلگەن ادام. العاشقى قازاق تەاترى بىرنەشە ونەردىڭ باسىن قوسقان سينتەزدىك تەاتر بولاتىن. پەسا دا قويامىز، كونتسەرت تە بەرەمىز، سيرك ويىندارىن دا كورسەتۋشى ەدىك. قاليبەك وسى ويىنداردىڭ بارىنە دە قاتىسىپ، جۇرت كوزىنە ەرەكشە تۇسەتىن. كورۋشىلەردى ول ءوزىنىڭ «قىز ۇزاتۋ»، «قوي كۇزەتۋ» سياقتى كۇلدىرگى سىقاق اڭگىمەلەرىمەن تاڭعالدىراتىن. قۇلاققا جاعىمدى، بوياۋى مول قوڭىر كەڭ داۋىسىن سان قيلى كەيىپكەرلەرى حاراكتەرىنە لايىقتاپ پايدالانا بىلەتىن.
قاليبەك - يميتاتسيانىڭ اسقان شەبەرى. ءبىر ءوزى «قىز ۇزاتۋداعى» باجىلداق كەمپىر مەن بالپىلداق شالدى، قىز سىڭسۋىن، بۇزاۋدىڭ موڭىرەگەنى مەن ءيتتىڭ ۇرگەنىن، قاسقىردىڭ ۇلىعانىن - ءبارىن دە اينىتپاي شەبەر بەينەلەپ كوركەم شىعاراتىن. ول مىسقىل، تاقپاق ولەڭدەر دە شىعارىپ، سولاردى ساحنادان شەبەر ورىنداپ ءجۇردى.
قاليبەك قۋانىشبايەۆ حالقىمىزدىڭ اۋىز ادەبيەتىن جاقسى بىلەدى. ول اباي، ىبىراي، سۇلتانماحمۇت جانە دە قازاق اقىن- جازۋشىلارىنىڭ تالاي ولەڭدەرىن جاتقا ايتاتىن. ءتىل ونەرىندە قاليبەكتەن اسقان اكتەرىمىز بولعان جوق. بۇگىنگى جاس اكتەرلەر الار ۇلگى، ءداستۇر وسى بولماق. ويتكەنى اكتەردىڭ ءسوز كەرەمەتىن ۇقپاي، ساحنا شەبەرلىگىن يگەرەم دەۋى مۇمكىن ەمەس.
اكتەر بويىنداعى تاعى ءبىر ارتىقشا قاسيەت - ءوز حالقىنىڭ وتكەن ءومىرىن، سالت- ساناسىن، ادەت- عۇرپىن، تاعى باسقا وزعەشەلىكتەرىن ەگجەي- تەگجەيلى بىلۋىندە جاتىر. ەپوستىق جانە تاريحي تاقىرىپتارعا ارنالعان پەسالاردىڭ ساحنالىق شەشىمدەرىن، كورىنىستەرىن تابۋدا قاليبەك قاي رەجيسسەرگە بولسىن ءار كەز كونسۋلتانت، ۇستاز بولعان اكتەر. ءبىز حالقىمىزدىڭ ەسكى مۇرالارىن قاليبەكشە بىلۋگە ۇيرەنۋىمىز كەرەك. قاليبەك قۋانىشبايەۆ اكتەرلىك ونەرىن شىڭداي، زەرلەي ءجۇرىپ كوركەم ادەبيەتپەن دە كوپ شۇعىلداندى. ول «تۇيرەۋىش» جانە «شانشارلار» دەگەن ساتيرالىق ولەڭدەر جيناعىن شىعاردى. دراماتۋرگ شاحمەت قۇسايىنوۆپەن بىرلەسىپ، «شانشارلار»، «اق جاۋلىق - كوك جاۋلىق» اتتى كومەديالىق پەسالار جازدى.
قاليبەك قۋانىشبايەۆ ءوزىنىڭ قىرىق جىلعا تاياۋ ساحنالىق ومىرىندە ءجۇز ەلۋدەن استام رولدە ويناعان ەكەن. ولاردىڭ قاي- قايسىسى بولسىن ءوز بوياۋى، ءوز ناقىشىمەن ەرەكشە دارالانعان تولىققاندى وبرازدار.
ول قازاق جاس كينو ونەرىنىڭ وسۋىنە ۇلەس قوستى. ونىڭ قاتىسۋىمەن شىققان «امانكەلدى»، «اباي» كوركەم سۋرەتتى فيلمدەرى بۇكىل وداق جۇرتشىلىعىنان جوعارى باعا العانى ءمالىم.
قاليبەكتىڭ ونەردەگى جولى قاي- قايسىمىزعا دا ۇلگى. اۋىل اراسىنان شىققان ءبىر توپ ونەرپازدار قازاقتىڭ ۇلت تەاترىنىڭ ىرگەسىن كوتەرگەن. سول مىندەت تابىسپەن ورىندالعان سياقتى»، - دەپ جازعان.
قازىرگى اركىم ءوز باسىن كۇيتتەپ كەتكەن زاماندا ارتىق تۋعان تەكتى تۇلعالار ۇمىت قالدى- اۋ دەگەن وي مازالاپ جۇرگەن ءاسانالى ءاشىم ۇلى قاليبەك قۋانىشبايەۆ جونىندە بىلاي دەپ قالام تەربەيدى: «قاللەكي قارقارالىدان شىققان ساف التىن - سامورودوك. ول كىسىنىڭ كورگەن مەكتەبى، ۇلكەن ساحناسى - «قوياندى جارمەڭكەسى». وسى جارمەڭكەدە مايرا ءۋالي قىزى، قاجىمۇقان مۇڭايتپاسوۆ، يسا بايزاقوۆتارمەن قاناتتاسا ءجۇرىپ، بىرگە ونەر توكتى. ءبىر ءوزى ءبىر تەاترعا اينالعان «پەرى قاليبەك» ۋاقىت وزدىرا كەلە «ساحنانىڭ پىرىنە» اينالدى. ارنايى ءبىلىم الىپ، دۇنيەنىڭ وقۋىن تاۋىسپاي- اق، دالالىق ەرۋديتسيامەن، توپىراقپەن، قانمەن سىڭگەن تابيعي دارىنىنىڭ ارقاسىندا دۇنيەلىك قۇبىلىس جاساعان قاللەكيدى شاكەڭ ۇستاز تۇتتى.
سول ۇستازى توسەك تارتىپ جاتقاندا شاكەن كينو ءتۇسىرىپ جۇرەدى دە، ءبىر- ەكى ايعا كەشىگىپ كەلەدى. شاكەڭنىڭ كىرگەنىن سەزگەن قاللەكي ىرگەگە قاراپ، بۇرىلماعان كۇيى جاتىپ الىپتى. شاكەڭ بولسا سول باياعى ەركىن قالپىمەن «وۋ، شال، بۇل نە جاتىس، تۇر كارتا وينايىق، اقشاڭ بار ما ءوزىڭنىڭ» دەيدى عوي. قالەكەڭ بۇرتيىپ، بالا سەكىلدى قاراماي قويادى. سودان 5-10 مينۋتتان كەيىن ۇلى ونەرپاز باقيعا اتتانىپ جۇرە بەرەدى. وسىناۋ ءبىر مىنەزگە تولى سوڭعى «ءۇنسىز ديالوگى»، عاجايىپ قالجىڭى، ءزىلسىز وكپەسى ارقىلى ءولىمنىڭ ءوزىن ءاجۋا ەتۋىن قاراڭىزشى. شىركىن، شاكەڭنىڭ كەلۋىن كۇتىپ جاتقان جۇرەكتى اقىن بولساڭ قالاي جىرلاساڭ دا جاراسار ەدى. سول كۇنى اسپان تۇنەرىپ، كۇن كۇركىرەپ، شاتىرلاپ نايزاعاي ويناپ، ۇلى اكتەردىڭ، ونەرپازدىڭ بولمىس- ءبىتىمىنىڭ ءبىر ساۋلەلى، سۇراپىل ءساتىن بايان ەتكەندەي ەدى. قاللەكيدى شاكەن تۋعان اعاسىنداي ارۋلاپ قويدى.
زامانىمىزدا ءوز ىشىمىزدەن تەڭەۋ تابىلماعانداي قاللەكيدى «قازاقتىڭ شەپكينى» دەيتىن. قازىر ويلاپ قاراساق، ول ەشكىمگە ۇقسامايتىن، قايتالانبايتىن قاللەكي عانا بولىپ قالعان ەكەن.
قالەكەڭ قۇنانبايدى دا، ابايدى دا سومدادى. شەكسپير شىعارمالارىندا وينادى. قانداي رولدە ويناماسىن ءبارىن ابايدان ىزدەيتىن، ابايدان تاباتىن. ۇستەلىندە ۇنەمى ابايدىڭ كىتابى جاتاتىن. ول وسىناۋ الىپپەن عانا اقىلداساتىنداي، تەك سودان عانا ءلاززات الاتىنداي كورىنۋشى ەدى. دەمەك ونى «ساحنانىڭ مۇحتارى» دەسەك بەك جاراساتىنداي.
«اقان سەرى- اقتوقتىداعى» قالەكەڭ سومداعان مىلقاۋدى مەن ءالى كۇنگە ۇمىتا المايمىن. جاتسام دا، تۇرسام دا كوز الدىما كەلە بەرەدى. تەڭدەسى جوق وبراز جاسادى. ءبىز سول قويىلىمدا كوپشىلىك ساحناعا قاتىستىق. ساۋ ادامنىڭ وبرازىن جاساي الماي جۇرگەن بالا- شاكىرت بىزدەر، وپىر- اي، مىلقاۋدى قالاي وينايدى ەكەن دەۋشى ەدىك. قوس مۇڭلىقتىڭ تراگەديالىق ءحالىن تۇسىنگەننەن كەيىنگى، مىلقاۋدىڭ قايعى جۇتۋىن قالاي بەرۋدى قاللەكي تاپتى. اسىرەسە بارماعىن تىستەپ "ا- ا- ا" دەپ ىڭىرانعاندا قاسىندا ءجۇرىپ وعان قاراۋ وتە اۋىر ەدى. قازاق ءبىر نارسەگە قاتتى وكىنگەندە «بارماعىمدى قاتتى تىستەپ قالدىم» دەيدى عوي. قالەكەڭ سونى ۇتىمدى پايدالاندى. بارماعىن تىستەپ، بىرەر مينۋت تۇرعاندا زالدا دا، ساحنادا دا جىلامايتىن جۇرت قالمايتىن. سونان كەيىن اقتوقتىنى كوتەرىپ الىپ، الديلەپ بەسىك بولادى.
تالانتتىڭ الدىندا رەجيسسەرلەردىڭ دە دارمەنسىز كۇي كەشەتىن كەزى بولادى. كىتاپتاعىداي بىلاي جاز، بىلاي وينا دەۋ ول كىسىلەرگە جات ەدى. ول تەحنيكالىق شەبەرلىككە ەمەس، ءومىردىڭ ءوز مىسالىنا، ۇلتتىق مىنەز بەن قاسيەتكە عانا جۇگىنەتىن.
قالەكەڭ ونەردە قانداي بولسا، ومىردە سونداي ەدى. وتباسىندا دا سول قالپى. تار دالىزدە كۇن ۇزاققا اسپاي- ساسپاي، تولعانىپ- تەبىرەنىپ، ءارلى- بەرلى جۇرەدى دە قويادى ەكەن. بالالارى "كوكە بىلاي تۇرىڭىزشى" دەپ ابىگەرى شىعاتىن كورىنەدى. كوزىندە قارا كوزاينەك، قولىندا قارا تاياق. باياۋ قوزعالىپ كەلە جاتقان ايسبەرگ سەكىلدى بولاتىن قالەكەڭ. تۇلا بويى تولعان مازمۇن ەدى".
ءسوز سوڭىندا ايتارىمىز قازاق ونەرىنە ەلەۋلى ۇلەس قوسىپ، ۇرپاققا ۇلگى- ونەگەسىن مۇرا ەتىپ قالدىرعان قاليبەك قۋانىشبايەۆ سياقتى دارا تۇلعالاردىڭ ونەرلەرىن بۇگىنگى جاستارىمىز ۇيرەنىپ، ءتالىم- تاربيە الار دەگەن ويدامىز.
