شەتەلدە وقىپ كەلگەن جاستارىمىزدىڭ ءبىلىمىن ەلگە ورالعاندا تەكسەرۋ قاجەت - دەپۋتات
بۇل تۋرالى ق ر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى الدان سمايىل BNews.kz تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا مالىمدەدى.
- الدان زەينوللا ۇلى، ەلىمىز زامان اعىمىنان، دامىعان مەملەكەتتەر كوشىنەن قالماۋ ءۇشىن كوپتەگەن شارۋا اتقارىلۋدا. دەسەك تە، وركەنيەتكە ۇمتىلۋ ۇلتتىق بولمىسىمىزعا كەرى اسەرىن تيگىزىپ جاتقانى دا جاسىرىن ەمەس. مىسالى، بۇگىندە شەتەلدە ءبىر جىنىستى نەكە دەگەن شىقتى، ونى زاڭداستىرىپ جاتىر. بۇل دەرت ەلىمىزدە دە بەلەڭ الماۋى ءۇشىن زاڭدى نەگىزدە توسقاۋىل قويا الامىز با؟
- ماسەلە مىنادا: «ءبىز ەۋروپانىڭ نەمەسە باسقا ەلدەردىڭ سوڭىنان ەرىپ، ازعىندىققا جول بەرەمىز بە، جوق الدە ودان باس تارتىپ، دەربەس ءومىر سۇرە الامىز با؟»، - دەگەن ساۋالعا جاۋاپ بەرۋ كەرەك.
ماسەلەنىڭ ساياسي تۇرعىدان باسىن اشىپ الۋ وتە ماڭىزدى. ءبىز بۇل ساۋالعا ءالى جاۋاپ بەرگەن جوقپىز. گەيلەردەن باس تارتايىق دەسەك، كوپتەگەن ماسەلەلەرگە توسقاۋىل قويىلىپ، بىرەۋلەر اياقتان شالۋى مۇمكىن دەگەن پىكىرلەردى ءجيى ەستىپ جاتامىز.
ال بۇدان ءبىرجولا باس تارتىپ، ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ العان مەملەكەتتەر ورتا ازيادا بار. مىسالى، بولاشاعىن الدىن الا ويلاپ وتىراتىن قىتاي ءوزىنىڭ ۇلتتىق ماسەلەسىنە كەلگەندە، ەشكىمدى دە پىسقىرمايدى. بارىنە توسقاۋىل قويعان. وزبەكستان، باسقالارى دا بۇعان مۇمكىندىك بەرمەدى. سول سياقتى مۇسىلمان رەسپۋبليكالاردىڭ بىردە-بىرەۋى ونى قولدامايدى. ءبىراق، الەم ولارمەن ساناسپاي قويعان جوق، ساناسادى. سوندىقتان، مەنىڭ ويىمشا، ماسەلە ادامنىڭ ادامگەرشىلىگىنە، ادامنىڭ يماندىلىعىنا، ۇلتتىڭ بولاشاعىنا قاتىستى بولعان كەزدە ءبىز كوپ ءسوزدى قويىپ، ءوزىمىزدىڭ رۋحاني، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى قورعاۋىمىز كەرەك.
ءبىر مىسال ايتايىن. اركىم بىلاي ويلاۋى كەرەك: ءسىز جۇبايىڭىز ەكەۋىڭىز ءومىر بويى بالانى اسىراپ، ءبىلىم بەرىپ، ودان ۇلكەن ءۇمىت كۇتەسىز. ال ۇلىڭ كەلىپ، «اكە-شەشە مەن ۇيلەنەتىن بولدىم» دەپ ءبىر جىگىتتى ەرتىپ اكەلسە، قانداي كۇيگە تۇسەسىڭ؟ قىزىڭ كەلىپ، «مەن تۇرمىسقا شىعاتىن بولدىم» دەپ ءبىر ايەلدى ەرتىپ كەلسە، نە بولعانىڭ؟ بولاشاققا وسى تۇرعىدان قاراۋ كەرەك. ءبىز سوعان بارا جاتىرمىز. ەگەر توسقاۋىل قويىلماسا، سوعان كەلەمىز دە. ال وسى جاعدايدا ساعان كەرەمەت ۇيىمداردىڭ، باسقا ەۋروپا ەلدەرىنىڭ «ادام قۇقىعى» دەگەن دالباساسىنىڭ كەرەگى قانشا؟ راس، ادام قۇقىعىن ساقتايىق.
ەڭبەكتە تەڭدىك بولسىن، مەملەكەت ءوز ۇلەسىن السىن، ازاماتتارىمىزدىڭ مۇددەسى قورعالسىن، جۇمىسقا ورنالاسسىن، اقىسىن السىن، ەل قاتارلى ءومىر ءسۇرسىن، باسپانا الۋ قۇقىعى ساقتالسىن، ءبىلىم الۋ، ەمدەلۋ قۇقىقتارى، مەملەكەتتىڭ جەر بايلىعىن بىرگە يگەرىپ، بىرگە پايدالانۋ قۇقىعى ساقتالسىن. ءبىراق، ازعىندىققا قۇقىقتىڭ كەرەگى نە؟ سەن ازعىندا، ازعىنداۋعا سەنىڭ قۇقىعىڭ بار دەگەندى قالاي ايتاسىڭ؟ مەملەكەت ادامنىڭ ازعىنداۋىنا جول اشىپ بەرۋى ءتيىس پە، ءتيىس ەمەس پە؟ مىنە، سۇراقتى وسىلاي قويا الماي وتىرمىز. بىلاي دا بولۋى مۇمكىن: گەيلەر كوبەيە كەلە بيلىكتە وتىرۋى، پروفەسسور بولىپ ساباق بەرۋى، مەكتەپتە مۇعالىم بولۋى مۇمكىن. سول كەزدە ول بارلىعىن ازعىرادى. ءبىز سوعان بارا جاتىرمىز، بۇگىندە ول بار دا شىعار. مەنىڭ ەستۋىمشە، مۇنداي جايتتار كەزدەسىپ تە جاتىر. ال ەندى نە بولدىق؟ ءبىزدى قازاق حالقى رەتىندە ۇشپاققا شىعارعان قانداي قاسيەت؟ ول اللاعا سەنۋ، اللادان قورقۋ. وسى ماسەلە جونىندە دۇرىستاپ ويلانىپ، شەشىم قابىلداۋ كەرەك.
- مۇمكىن بۇل ماسەلەنى شەشۋگە جاستاردىڭ ءوزى ۇيىتقى بولۋى كەرەك شىعار؟
- ايتالىق، بۇگىندە ەلىمىزدە جاستاردىڭ ءتۇرلى ۇيىمدارى بار. مىسالى، «جاس وتان» جاستار قاناتى، باسقا دا تولىپ جاتقان قوزعالىستار جۇمىس ىستەيدى. وسىلار نەمەن اينالىسىپ ءجۇر؟ جاستاردىڭ رۋحاني تازالىعى جولىندا ماسەلە كوتەرىپ جۇرگەنىن ءوز باسىم كورگەن ەمەسپىن. سولار وسى ماسەلەلەردى اشىق كوتەرۋى ءتيىس ەمەس پە؟ بۇل ورىندى عوي شىنىمەن دە. جاستار اراسىندا ۇلكەن پىكىرتالاس جۇرگىزۋ كەرەك. «بىزدە ءبارى - جاقسى، ءبارى - تاماشا» دەي بەرگەننەن ەشتەڭە شىقپايدى. جاقسىلىقتى كورىپ وتىرمىز، ناتيجەگە قۋانامىز. ول - دۇرىس. ءوزىمنىڭ ويىم، ۇلكەن ەكونوميكالىق جەتىستىككە جەتتىك، ەندى سونىڭ قىزىعىن گەيلەر كورۋى كەرەك پە؟ سونىڭ قىزىعىن ءتۇرلى ءدىني اعىمداردى ۇستانعاندار كورۋى ءتيىس پە؟
- سوڭعى ۋاقىتتا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا شەتەل اسىپ، ءبىلىم الۋعا كەتكەن قازاق جاستارىنىڭ تاربيەسىنە قاتىستى ماسەلە ءجيى كوتەرىلىپ ءجۇر. سىرتتاعى جاستارىمىز ازعىنداپ، ۇلتتىق بولمىسىنان اجىراپ، قازاقتىڭ مادەنيەتى مەن ءداستۇرىن ۇمىتىپ جاتىر دەگەن پىكىرلەر دە جوق ەمەس. وسى شەتەلدە جۇرگەن جاستاردىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىن باقىلاي الامىز با، قانداي مەحانيزمدەرى بار دەپ ويلايسىز؟
- شەتەلدە جۇرگەن جاستاردىڭ ومىرىنە قالاي ارالاساسىڭ؟ ول باسقا ەلدە ءجۇر. شەتەلدە ءبىزدىڭ ەلشىلىكتەرىمىز بەن ون شاقتى ونىڭ قىزمەتكەرى بار. قىتايدىڭ وزىندە قازىر 11 مىڭ قازاق وقىپ جاتىر ەكەن. ەۋروپادا ودان دا كوپ. ارينە، ولاردىڭ بارلىعىنا يە بولۋ مۇمكىن ەمەس. ەكىنشىدەن، سول شەتەلگە باراتىن جاستار ەرتەڭ قانداي ادام بولىپ كەلەدى، ءبىلىم عانا الىپ كەلسە جاقسى، سول جاقتىڭ قاڭسىعىن تاڭسىق كورىپ، بىرگە الىپ كەلمەسىنە كىم كەپىل؟ وسىنى ويلايتىن بولساق، شەتەلگە شىعاتىن جاستارمەن جۇمىس جۇرگىزۋىمىز كەرەك.
«بولاشاق» باعدارلاماسى ارقىلى ىرىكتەپ، ول جاستاردى ەمتيحاننان وتكىزىپ الىپ، «جولدارىڭ بولسىن!» دەپ جىبەرە سالماي، ولارمەن الدىن الا ءبىلىم مينيسترلىگى، مادەنيەت مينيسترلىگى نەمەسە بىزدەگى تولىپ جاتقان قوعامدىق ۇيىمدار، ارداگەرلەر ۇيىمى، تاعى باسقالارى جۇمىس جۇرگىزۋى ءتيىس.
ولار جاستارعا تەك ءبىلىم قۋىپ شەتەل اسىپ جاتپاعانىن، قازاقستان اتىنان بارا جاتقانىن، جامان جاعىنان كورىنسە، قازاق حالقىنىڭ اتىنا كىر كەلتىرەتىنىن ءتۇسىندىرۋ كەرەك، تەرىس اعىمدارعا كەتىپ قالماۋى ءۇشىن دە جۇمىس جۇرگىزىلۋى ءتيىس. مەن وسىنداي اڭگىمە جۇرگىزىلىپ جاتىر دەگەندى دە ەستىگەن ەمەسپىن.
سول جاستارعا ءسىز بارىپ، تاربيەسىمەن اينالىسىڭىز دەسە، مەن بۇعان قۋانا-قۋانا كەلىسەر ەدىم. ەكىنشىدەن، كەيىنگى كەزدەرى مەنى مىناداي ويلار مازالاپ ءجۇر. قازىر قازاقستاننىڭ ءبىلىم وردالارىنىڭ دەڭگەيى شەتەلدىكىمەن تەڭەسىپ قالدى. ەندى جاستاردى جاپپاي شەتەلگە جىبەرۋ كەرەك پە، كەرەك ەمەس پە، دەگەن ماسەلەنى ويلانۋ قاجەت سەكىلدى.
مىسالى، نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتى، ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، ءال-فارابي اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتى ءتامامداعاننان كەيىن ماگيستراتۋرا، دوكتارانتۋرا سىندى عىلىمي دارەجەلەردى الۋ ءۇشىن وقۋعا سىرتقا جىبەرگەن دۇرىس.
ويتكەنى، ول كەزدە جاستارىمىز ازامات بولىپ قالىپتاسادى، وڭى مەن سولىن تانىپ، جامان جولعا ءتۇسىپ كەتپەيدى. مەنىڭ ويىمشا، بىرتە-بىرتە وسىعان كوشۋ كەرەك. جاستارىمىز ءبىلىم الۋعا بارىپ جاتقان جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ بارلىعى بىردەي كەرەمەت ەمەس.
قازىر ءبىز پالەنباي مىڭ بالا ءبىتىرىپ كەلدى دەپ جاتىرمىز. ال، ول بالالاردىڭ ەلگە ورالعاننان كەيىن ءبىلىمىن تەكسەرىپ ءجۇرمىز بە؟ ولار كەلدى، سونىمەن ءىس ءبىتتى. امەريكادا، تۇركيادا، جاپونيادا وقىپ كەپتى دەيمىز دە قويامىز.
ءبىز شەتەلگە بارىپ كەلگەن جاستاردىڭ ءبىلىمىن تەكسەرەيىك. ەگەر ءدال وسىلاي جاسايتىن بولساق، سونىڭ 20-30 پايىزى جاي جۇرگەن «دۇلدۇلدەر» بولىپ شىعۋى مۇمكىن. ويتكەنى، شەتەلدە ءبىلىم بەرۋ ۇلكەن بيزنەسكە اينالعان. ولارعا ءسىزدىڭ اقشاڭىز تولەنىپ جاتسا بولدى. ال شەتەلدەن كەلگەن ستۋدەنتتەرگە باقىلاۋ جوق.
مىسالى، ا ق ش-تاعى جارىلىس كەزىندە بالالارىمىزدىڭ باسى داۋعا قالدى ەمەس پە، قىتايدا دا سونداي وقيعالار بولدى. سوندىقتان، مەنىڭ ويىمشا، جاستارىمىز كەتەر كەزدە ولارمەن جۇمىس جۇرگىزۋ كەرەك. ەكىنشىدەن، جاپپاي جىبەرە بەرمەۋىمىز كەرەك. ەندى شەتەلگە جاستارىمىزدى ەڭ قاجەتتى سالالاردى يگەرۋ ءۇشىن جىبەرەيىك.
ۇشىنشىدەن، ولار ەلگە ورالعاننان سوڭ ءبىلىم مينيسترلىگى فورمالدى تۇردە بولسا دا، ستۋدەنتتەردىڭ ءبىلىمىن تەكسەرۋى ءتيىس. ايتالىق، قازىرگى جاعداي مىنانداي: «بولاشاق»، تاعى باسقا باعدارلامالارمەن وقۋعا بارادى، ال ونىڭ پالەنباي پايىزى مەملەكەتتىك قىزمەتتە ەمەس. كەيبىرى ءتىپتى جۇمىس تابا الماي ءجۇر دەگەندى ەستيمىز.
جالپى شەتەلدە وقىپ كەلگەن سوڭ، ونداي اڭگىمە بولماۋى ءتيىس. شەتەلگە بارعان ءاربىر بالا - ءبىزدىڭ ۇلكەن بايلىعىمىز، قازىنامىز، ەكونوميكامىز نەمەسە باسقا سالانى ۇلكەن ۇشپاققا شىعاراتىن مامان رەتىندە باعالانىپ، ول مىندەتتى تۇردە كەلە سالا جۇمىسقا ورنالاسۋى كەرەك. وسىنداي ماسەلەلەر بار. سولاردى ءبىز بولاشاقتا جان-جاقتى قاراۋىمىز قاجەت.
ديانا قۇلماعانبەتوۆا
