وزبەكستانداعى قازاقتار وزگەرىپ بارادى
سودان 2001-جىلى قاراقالپاقستاننىڭ تۇركمەنستانمەن شەكاراسىنا اۋىستىم. 2003-2005-جىلدارى قازاقستانمەن اراداعى شەكارادا قىزمەت ىستەدىم. 2005-جىلى استانا قالاسىنا قونىس اۋداردىم. وزبەكستاننىڭ تاۋ مەن تاسىن، وزەن-كولدەرىن، سوزىلىپ جاتقان قىزىل قۇمىنا دەيىن وتە جاقسى بىلەمىن. ال ەندى، وسى ەلدەگى قازاقتاردىڭ تىنىس- تىرشىلىگىنە كوز جىبەرىپ، ءسوز قوزعاساق، جانىڭ اۋىرىپ، جۇرەگىڭ سىزدايدى.
قازاق جاستارى وقۋعا تۇسە الماي زىر قاعىپ ءجۇر. ويتكەنى، 1992-2012-جىلدار ارالىعىندا وزبەكستاندا 625 تەي قازاق مەكتەبى، 200 دەي قازاق، وزبەك، ورىس مەكتەپتەرى بار ەدى. سوڭعى جىلدارى قازاق مەكتەپتەرىنىڭ جابىلۋىنا بايلانىستى ءار جىلى 20-30 مىڭنان استام بالا لاجسىز وزبەك مەكتەپتەرىنە بارۋعا ءماجبۇر بولدى. قازاقتىڭ ايتۋلى ازاماتتارىنىڭ اتى بەرىلگەن مەكتەپتەر دەنى تەك ارنايى نومىرلەرمەن بەلگىلەنىپ، سول بويىنشا اتالاتىن بولىپتى.
كەزىندە سامارقاندتىڭ ءامىرشىسى بولعان، قالانى كوركەيتۋگە ۇلەس قوسقان مەنىڭ ۇلى بابام - جالاڭتوس ءباھادۇر سالعىزعان رەگيستانداعى تيللاكاري، شەردار مەدرەسەدەگى «مۇنى تۇرعىزعان الشىن ءتورت قارا جالاڭتوس ءباھادۇر» دەگەن تاڭبالى تاستى الدىرتىپ تاستادى. «تولە ءبي ماۆزالەيى» دەگەن جازۋ «قارلىعاش ءبي ماۆزولەيى» بولىپ وزگەرتىلدى.
2010-جىلى اليشەر ناۆاي وبلىسىنداعى نۇراتا اۋدانىنداعى ايتەكە ءبي كەسەنەسىن قازاقستان جاعى قوماقتى قارجى ءبولىپ جوندەپ بەردى. قاراقالپاستانداعى قازاقتىڭ ءبىرتۋار باتىرى سىرىم دات ۇلىنىڭ كەسەنەسى جوندەۋ كورمەگەلى قاي زامان. تاشكەنت قالاسىنداعى گەنەرال سابىر راحيموۆتىڭ اتىنداعى مەترو بەكەتى مەن اۋدانىن باتىردىڭ اتى الىنىپ تاستالدى.
ك س ر و كەزىندە ماقتا مەن كۇرىشتى مول بەرەتىن ايماق رەتىندە سانالاتىن قاراقالپاقستاندا 500 مىڭ قازاق تۇرۋشى ەدى، سونىڭ 100 مىڭدايى كوشىپ ۇلگەردى. قالعاندارى كوش قامىنا كىرىسىپ جاتىر. بۇل ايماق ارال تەڭىزى قۇرعاعان سوڭ، ەكولوگيالىق اپات ايماعىنا اينالعانىنان ءبارىڭىز دە قۇلاعدار بولارسىزدار. دەگەنمەن دە وسىنداي كەلەڭسىزدىكتەرگە قاراماستان، وزبەكستان قازاقتارى قاراقالپاقستاندا، تاشكەنت قالاسى مەن وبلىسىندا، جيزاق، سىرداريا، بۇحارا، ناۆاي وبلىستارىندا تىعىز شوعىرلانعان. 500 مىڭعا تارتا قازاق بالالارى قازاقستانىنىڭ تاريحىن وقىتپايتىن وسى وڭىرلەردە ءبىلىم الۋدا. وسى وڭىرلەردە تۇراتىن قازاقتار قازاق باسىلىمدارىنا ءزارۋ. قازاقستاننان شىعاتىن گازەت-جۋرنال الۋعا مۇمكىندىك جوق.
ياعني، قازاقستاندا نە بولىپ جاتقانىنان حابارسىز. ءوزىم وسى ماسەلەنى بىرنەشە رەت كوتەردىم. تالاي رەت مينيسترلىكتەر مەن دەپارتامەنتتەردىڭ ەسىگىن توزدىردىم. ءتىپتى، سول كەزدەگى پرەمەر-مينيستر دانيال احمەتوۆتىڭ ءوزى قابىلداپ، ءۇيىپ-توگىپ ۋادەنى بەرىپ شىعارىپ سالدى.
وزبەكستاننىڭ قازاق مەكتەپتەرىنە قازاقستاندىق باعدارلامالار بويىنشا وقۋ قۇرالدارىن اپارامىز دەگەن ۋادەسى دە ورىندالمادى. بۇل جەردە وزبەك اعايىنداردى كىنالاي المايمىز. سەبەبى، الا شاپاندى اعايىندار شامالارى كەلگەنىنشە ءوز باسپالارىنان قازاق تىلىندە شىعاتىن وقۋلىقتارمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىر. سوعان دا شۇكىرشىلىك. ءبىراق، قازاقستان تەلەارنالارى كورسەتىلمەيدى. ايتەۋىر، «نۇرلى جول» اتتى قازاق تىلىندەگى جالعىز گازەت قانا «شىقپا، جانىم، شىقپانىڭ» كۇيىن كەشۋدە.
بۇگىنگى تاڭدا، وزبەكستان قازاقتارىنىڭ جوعارعى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الۋ مۇمكىندىكتەرى مۇلدەم جوق دەسە دە بولادى. ويتكەنى، وقۋ باعدارلامالارىنىڭ بارلىعى دا تولىعىمەن لاتىن ارپىنە كوشىپ كەتكەن. وسىنىڭ سالدارىنان كوپتەگەن قازاق مەكتەپتەرى جابىلىپ قالعان. قازاق بالالارى كيريلليتسا قارپىندە قالىپ قويۋلارىنىڭ سالدارىنان، وزبەك ورىس ءتىلدى مەكتەپتەرگە بەرۋگە ءماجبۇر. جاسىراتىنى نەسى بار، تازا قازاق ءبىر جارىم ميلليون دەپ ءجۇرمىز. قازىرگى تاڭدا، وزبەك بولىپ كەتكەن قازاقتار سانى ودان الدەقايدا كوپ. ءتول قۇجاتتارىنا «وزبەك» بولىپ جازىلىپ كەتكەندىكتەن ولارعا «ءويت، ءبۇيت» دەۋگە قاقىمىز جوق.
مەن تۋىپ-وسكەن تامدىبۇلاق اۋدانىندا وزبەكتەرمەن قىز بەرىسىپ، قىز الىسۋ ءوڭىمىز تۇگەل، تۇسىمىزگە كىرمەگەن. ءوزىم تاشكەنتتە وقىپ جۇرگەن كەزدە وزبەك عالىمدارىنىڭ جانايقايىن ەستىپ قالدىم. ولار «ساپاسىز ۇرپاقتى توپىرلاتىپ تۋعىزا بەرگەنشە، ۇلتتىق ساپانىڭ دەڭگەيىن كوتەرۋىمىز قاجەت. ول ءۇشىن وزبەك ەمەستەرمەن ارالاسۋىمىز كەرەك، قان جاڭارادى، ۇلت ساپالانادى» دەگەن تۇجىرىمعا كەلىپتى.
مەملەكەتتىك دەڭگەيدە كوتەرىپ سوڭعى ۋاقىتتا وزبەكستاندا ارالاس نەكەلەر كوبەيگەنىن ستاتيستيكا انىقتاپ وتىر. وكىنىشكە قاراي، باسقانى بىلاي قويعاندا ءبىر ورىس، ءبىر وزبەگى جوق ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ءبىر قىزى وزبەككە تۇرمىسقا شىعىپتى. انادان تۋعاننان ارالاسىپ وسكەن «جەگەنىنەن جيرەنبەگەن، ىشكەنىنەن سەسكەنبەگەن» ۇرپاق ارى-بەرىدەن سوڭ «وزبەككە تيگەندە نە تۇر؟» دەپ قارسى جاۋاپ قايىراتىندار پايدا بولىپتى. بويدا تىكەن كىرگەندەي تىتىركەنەر تۇيسىك قالماعان.
ينەنىڭ جاسۋىنداي يممۋنيتەت جوق. قىزى وزبەككە ءتيىپ جاتىر ما، تاجىك الىپ جاتىر ما، ءبارىبىر. جۇرەكتە سۇراۋى بولماعان سوڭ ول قۇرعىردىڭ دا بايلاۋى بولمايدى ەكەن. ىندىننىڭ ىڭعايىنا، كۇشتىنىڭ ىعىنا بۇرىلىپ، تانىلماستاي وزگەرە سالدى. ولاردىڭ الدى جەتپىس جىل ورىسقا تابىنعان ەدى، ەندى كەلىپ وزبەكتىڭ ىستىق قۇشاعىنا كىرۋدە.
وسىلاي بارا بەرەتىن بولسا، ارادان ون-جيىرما جىلدا وزبەكستانداعى قازاعىم سۋعا سالعان مۇزداي ەرىپ وزىنەن-ءوزى جوق بولادى. وزبەكپەن قۇدا بولعاندارىنا ماقتاناتىندارى پايدا بولىپتى. وزبەكتىڭ سانىن كوبەيتكەنىمەن قويماي، ءوز ۇلتىنىڭ ەر-ازاماتتارىن تىرىدەي قور قىلدى. مۇرنىن ءشۇيىرىپ مەنسىنبەي قارادى. قۇداي باسقا سالماسىن. قورعانسىز قارىنداستارىم-اي! قورعاندارىڭ يمان بولعاي! ءبىزدىڭ قولدان كەلەر قايران، ايتار اقىل - وسى عانا.
Abai.kz
اۆتور: جۇمامۇرات ءشامشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
