بولاشاققا قازاق ءتىلى بارا الا ما؟

استانا. قازاقپارات - اۋەزوۆ تەاترىنىڭ الدىندا مىناداي جايتقا كۋا بولدىم.

جاستارى الپىستان اسقان ەكى انا الدەكىمدى كۇتىپ تۇردى. ءبىر كەزدە قاستارىنا 15-16 جاس شاماسىنداعى بوزبالا جاقىندادى.

- زدراۆستۆۋيتە! - دەپ امانداستى ول.

- پريۆەت، كاك دەلا؟ - دەپ امانداستى انانىڭ ءبىرى. سوسىن قۇربىسىنا بۇرىلىپ:

- مەنىڭ نەمەرەم عوي، - دەدى. - پوزناكومسيا، ەتو گۋلنارا اپا، - دەپ جاتىر نەمەرەسىنە.

باسقالارعا قايدام، وسى جايت ماعان وتە ورەسكەل كورىندى. اپاي قاسىنداعى قۇربىسىمەن قازاقشا سويلەسىپ كەتە بەردى دە، نەمەرەسى ارتىنان ەرىپ، تەاترعا ەندى. نەمەرەسىن تەاترعا اكەلگەنى دۇرىس-اق، ءبىراق ورىسشا سويلەسكەنى تىم جات.

ءبىز بۇل كۇيگە بىرنەشە بۋىننان بەرى دۋشارمىز. قازىر اتاسىنان باستاپ بالاسى، نەمەرەسى جانە شوبەرەسى تۇگەلدەي ورىس تىلىندە سويلەيتىن ۇرپاق پايدا بولدى. وسىدان شوشىنۋىمىز كەرەك پە؟ جاۋابىن ماقالا سوڭىنا قاراي ايتايىق.

استانادا كورگەن ءبىر وقيعا. اۆتوبۋستا كەلە جاتىرمىز. قاس قارايىپ، قاراڭعى ءۇيىرىلىپ قالعان. باسىندا قازاقى تاقياسى، يەگىندە ادەمى ساقالى بار قاريا كىشكەنتاي نەمەرەسىمەن سويلەسىپ وتىردى.

نەمەرەسى - ورىسشا، اتاسى - قازاقشا. ءبىراق نەمەرەسى اتاسىنىڭ ءسوزىن ءجيى تۇسىنبەي قالا بەرەدى. اتاسى سوسىن ءتىلىن بۇراپ ورىسشاعا كوشەدى. قازاقى ورتانىڭ ادامى ەكەنى كورىنىپ تۇر، ءتىلى قۇرعىر كونسەشى. بالانىڭ اتى بالا، تىقاقتاپ ول دا قويار ەمەس. ءبىر كەزدە اقساقال بىزگە بۇرىلىپ، كوزىمىزدەن ونشا جاقتىرماي قاراپ تۇرعانىمىزدى سەزىپ قويدى.

قازاق اقساقالى ساسقاندا ساقالىن سالالايتىن ادەتى عوي، قولىن ءبىر-ەكى رەت جۇگىرتىپ ءوتتى دە، نەمەرەسىنە اقىل ايتا باستادى. «سەن - قازاقسىڭ عوي. اكەڭ قازاق، اتاڭ مەن قازاقپىن. سەن نەگە ورىسشا سويلەيسىڭ؟» دەدى نەمەرەسىنە. بالا كادىمگىدەي ويلاندى. «حوروشو، - دەدى ءبىر كەزدە، - مەن قازاقشا سويلەيمىن. ءبىراق ساديكتەگى ەرلان پو-رۋسسكيي عانا سويلەيدى عوي. ول دا قازاق ەمەس پە؟ ونىڭ پاپاسى دا، ماماسى دا تەك پو- رۋسسكيي سويلەيدى». «و-وي، ولار سولاي كەتكەن-داعى. ەرتەڭ سەن بار دا، وعان تەك قازاقشا سويلەۋ كەرەك ەكەنىن ايت. ويتكەنى ولار قازاق قوي!» «ايتامىن» دەپ مۇرنىن ءبىر تارتتى بالاقاي. اقساقال ءبىز جاققا قولداۋ كۇتە قارادى.

ەكىنشى سىنىپتا وقيتىن قىزىم ەل اراسىندا جۇرسەك، ارنەنى ورىسشا ايتقاندى ءتاۋىر كورىپ كەتەدى. سونىسى ءۇشىن ەسكەرتۋ الادى. «ورىسشا ايتسام، ءساندى ەستىلەدى» دەگەن ويىن ۇعۋ ەش قيىن ەمەس. مەن ەسكەرتۋ جاساي بەرگەسىن، ءبىرىنشى سىنىپتاعى ۇلىم دا اپكەسىنىڭ ءسوزىن اڭدىپ تۇراتىن بولدى.

ارينە، بالانىڭ ءتىل ۇيرەنگەنى جاقسى. الايدا قازىرگى قيىن قۇبىلىس -  ادامنىڭ ورىسشا ويلانىپ بارىپ قازاقشاعا اۋدارىپ سويلەۋىندە بولىپ تۇر. قازىرگى قازاق اۋىزەكى تىلىندە ورىسشا تىركەستەر تىم كوپ. ءتىپتى ولاردىڭ تىلگە سىڭگەنى سونشالىق، ناقتى قازاقى بالاماسىنا جۇرت ۇركە قارايتىن جاعدايعا جەتتىك. بۇدان ءبىزدىڭ ءتىل ۇتىلماسا، ۇتىپ جاتقانى شامالى.    ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا ءومىر سۇرگەن كەز كەلگەن قازاق عايىپتان تايىپ قازىرگى قوعامعا ەنىپ كەتەر بولسا، ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدى تۇسىنبەيتىنى انىق.

تەلەديداردان، گازەتتەردەن، سايتتاردان تولاسسىز اعىلىپ جاتقان «قۇرايدى، بولىپ تابىلادى، ۇستىمىزدەگى جىلى، ويىمەن ءبولىستى، سوزىمىزگە دالەل، ۇلكەن ەسەپپەن العاندا، وڭاي شاعىلاتىن جاڭعاق ەمەس» دەگەندى ەستىسە، ساناسىنا ءسىڭىرۋ ءۇشىن ءبىراز وتىرىپ قالاتىنى انىق. ءتىپتى «نە دەپ كەتتىڭدەر، ادام ۇعاتىنداي عىپ ايتساڭدارشى» دەۋى دە كادىك. بۇل -  ءتىلدىڭ دامۋى ەمەس، توعىشارلىعى.

ەڭ قىزىعى، ءدال وسى تىركەستەر قازىرگى جاستار اراسىندا «بالتالاساڭ بۇزىلمايتىن»، شىنايى، اقيقات دارەجەسىنە جەتىپ الدى. بىردەڭە دەسەڭ، داۋلاسا كەتۋگە بار. ويتكەنى مەملەكەتتىك قۇجاتتاردىڭ ءبارى وسىلاي تولتىرىلادى، مەملەكەتتىك زاڭداردىڭ ءبارى وسىلاي سايراپ تۇر، مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر تازا قازاقى تىلدەگى ماتەريالدى قاجەتسىنبەيدى دە.

دەمەك، مويىنداۋعا ءتيىس ءبىر عانا نارسە بار: قازاق ءتىلى - ءدال قازىر اۋدارما ءتىل عانا. قۇزىرلى ورگاندار ءدال وسىنداي جات تىركەستەرمەن اياۋسىز مايدان اشۋدىڭ ورنىنا، قازاق ۇعىمىنا ابدەن سىڭگەن «كۇيساندىق»، «مۇراعات»، «مۇراجاي»، «سازگەر»، ت. ب. سوزدەرمەن كۇرەسىپ كەلە جاتىر. «ءۇيباي، مۇراعات دەۋگە بولمايدى، بۇكىل الەم ارحيۆ دەيدى. ءسويتىپ سويلەي بەرسەك، ەزۋىمىز ءتىلىنىپ تۇسە مە؟» دەيدى. «سازگەر ءتىپتى ورايسىز، كومپوزيتور دەگەننىڭ تولىق ماعىناسىن بەرە المايدى» دەپ شىعاتىندار دا بار.

ەگەر ءسوز توركىنىنە ءدال وسىلاي تيىسكىمىز كەلسە، وندا جيھازدى -  تەك قانا مەبەل، جەلىنى -  تەك قانا سيستەما دەۋىمىز كەرەك. بۇل سوزدەر قازىر شىنىندا دا، ءجيى قولدانىلىپ، باستاپقى ماعىناسىن تىم تارىلتىپ الدى عوي. قازىر جۇرتتىڭ كوزىنە جيھاز دەسە، اس ءۇيدىڭ ءيا قوناق بولمەسىنىڭ مەبەلى عانا ەلەستەيدى. جەلى دەسە، جايلاۋداعى قۇلىندار بايلانعان جەلى ەمەس، شىم-شىتىرىق توقتار ەلەستەيدى، ءبىر-بىرىنە جالعاستىرىلعان كومپيۋتەرلەر ەلەستەيدى.

«ورىسشادان قاشىپ ءجۇرىپ، ارابتىڭ مۇعالىمىن، سىنىبىن، عالىمىن ءسىڭىرىپ جاتىرمىز عوي» دەپ داۋ ايتاتىندار دا بار. ەڭ باستىسى، دىبىستالۋ جاعىنان ءبارىبىر اراب ءتىلى قازاق تىلىنە وتە جاقىن. «مۋالليمنىڭ» -  مۇعالىم بولىپ كىرىگىپ كەتۋى، «اليمنىڭ» -  عالىم ءيا ءالىم بولۋى، «سىنىفتىڭ» سىنىپ بولىپ كەتۋى زاڭدى.

بولاشاققا قانداي قازاق ءتىلى جەتەدى؟ ماسەلە وسىندا. «سىلدىراپ وڭكەي كەلىسىم» تۇنعان، مۇرتى بۇزىلماعان، «جۇپ-جۇمىر، تەگىس كەلگەن اينالاسى» ءسوز جەتە مە، جەتپەي مە؟ «كۇپى كيگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭى شەكپەن جابىلىپ قايتارىلا» ما؟ الدە «قازاق ءتىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى بولىپ تابىلىپ» جۇرە بەرە مە؟ «ۇستىمىزدەگى جىلى قازاق ءتىلىن بىلەتىندەر كورسەتكىشى 80 پايىزدى قۇرايدى» دەپ ەفيرلەردەن ەستىلە بەرە مە؟

ەكىنشىسىنىڭ قاۋپى باسىم. ويتكەنى قازىر قازاق ءتىلىن بىلۋگە نيەت ەتكەن ادامنىڭ ءبارى «قۇرايدى» جانە «بولىپ تابىلادىمەن» ۇيرەنەدى.

ادىستەمەنىڭ ءبارى سونداي. «ءسىز سوندا الەم چەمپيونى بولىپ تابىلاسىز با؟» دەۋى مۇمكىن كەيىنگى جاس بالالار يلينگە قاراپ. «ءسىزدىڭ تابىسىڭىز وتباسىلىق تابىستىڭ قانشا پايىزىن قۇرايدى؟» دەۋى مۇمكىن جاس جۋرناليست كەيىپكەرىنە. ەڭ جامانى، وسىلاي ايتۋ سول كەزدە زاڭدىلىق بولىپ قابىلدانادى.

جوعارىداعى كەيىپكەردەي اپاسى تەك دەمەي، «پوزناكومسيا» دەپ تۇرسا، ول كۇننىڭ دە اۋىلى الىس ەمەس. قالاداعى ۇلكەن بۋىننىڭ تىلدىك يممۋنيتەتى ءولىپ كەتكەن.

بولاشاقتا قولدانۋشىلارى 50 ميلليونعا جەتپەيتىن ءتىلدىڭ ءبارى «ولەدى» دەگەن بولجام بار. وندا قاۋىپ قازاق تىلىنە عانا ەمەس، الەم ەلدەرىنىڭ جارتىسىنان استامىنا ءتونىپ تۇر. ءبىراق ءبارىبىر تۇياق سەرپۋ كەرەك قوي. وزگەلەر ولىمگە بەت بۇرسا، بۇرا بەرسىن، ءبىز ساباعان سايىن قۇتىراتىن بورسىقتاي ءبىر بۇلقىنا المايمىز با؟

ءبىرىنشى ماسەلە - كوبەيۋ كەرەك. قازاقتىڭ سانى كوبەيمەي، قاۋىپتىڭ تونگەنى تونگەن. 20  جىلدا قازاقتىڭ سانى 3 ميلليونعا جۋىق ارتىپتى. قىتاي، موڭعوليا، وزبەكستاننان كەلگەن ميلليونعا جۋىق قانداستىڭ ۇلەسىن دە ۇمىتپايمىز. قازاقى ورتا كوبەيگەن سوڭ، سول تىلدە سويلەگىسى كەلەتىندەر دە كوبەيۋگە ءتيىس.

ەكىنشى ماسەلە - قازاقشا بىلمەيتىن قازاقتاردى تۇقىرتا بەرۋدىڭ قاجەتى جوق. ءوز سالامىزدان بايقاعانىمىزدى ايتايىق. قازىر ورىس ءتىلدى قازاق ارىپتەستەرىمىز اقىرىن-اقىرىن قازاقشاعا بەت بۇرا باستادى. ازىرشە از، ەڭ باستىسى، سەڭ قوزعالدى.

مىسالى، ورىس توبىندا قاتار وقىعان كۋرستاسىم وسى كۇندەرى تەلەفون سوعىپ، ءوزى تۇسىنبەگەن قازاق سوزدەرىنىڭ ماعىناسىن سۇراپ الۋعا ەش ۇيالمايتىن بولدى. بۇرىن ىڭعايسىزداناتىن، ءبىز ءاجۋالايدى دەپ قورقاتىن. مەملەكەتتىڭ تالاپ ەتىپ جاتقانىنان بولسا كەرەك، قازىر كەز كەلگەن ءونىمنىڭ قازاقى قانىق انىقتاماسىن الۋ ءۇشىن ورىس ءتىلدى ارىپتەستەرىمىز قازاق جۋرناليستەرىن ءجيى ىزدەيدى.

ءۇشىنشى ماسەلە -  تازا قازاقى سويلەيتىن شەندى-شەكپەندىلەر كوبەيۋگە ءتيىس. بىزدە ولار از، تىم از. قازاق ءتىلىن قاجەتسىنبەيتىن قازاق بالالارى وزدەرىنەن انا ءتىلىن ءبىلۋدى كوبىنەسە كوشە تاكسيستەرى تالاپ ەتەتىنىن ايتادى. سوندىقتان دا قازاق ءتىلى تەك سولارعا قاجەت دەپ بىلەدى. مىنە، ۇعىم، ستەرەوتيپ دەگەن قايدا جاتىر. جاقىندا كىشكەنتاي بالا ەلباسىعا ورىسشا حات جازدى. پرەزيدەنت وعان «كەلەسى حاتىڭدى قازاقشا جاز» دەپ ەسكەرتتى. قوعامنىڭ ايناسىنداي بولىپ كورىنەدى سول حات.

دەمەك، قازاق ءتىلىنىڭ ورىس تىلىنە، الداعى ۋاقىتتا ءتىپتى اعىلشىن تىلىنە ينتەگراتسيالانىپ كەتۋىنە ءارقايسىمىز قارسى كۇرەسۋىمىز كەرەك. ىسپەن جانە تازا قازاقى تىلمەن.

ەسەي جەڭىس ۇلى، جۋرناليست

«ايقىن»