الەۋمەتتىك جەلى «الەۋمەتسىزدەنۋگە» الىپ كەلمەي مە؟

استانا. قازاقپارات - الەۋمەتتىك جەلى دەرت پە الدە قاجەتتىلىك پە؟ قازىرگى قوعامدا، اسىرەسە، جاستار اراسىندا ءورشىپ تۇرعان دەرتتىڭ ءبىرى الەۋمەتتىك جەلى ەكەنى بەلگىلى.

«ۋاقىتتىڭ بوس وتكەنى - ءومىردىڭ بوس كەتكەنى» دەپ كەلگەن قازاق قازىردە ەكرانعا تەلمىرۋمەن ءومىرىن وتكىزىپ جاتقانى جاسىرىن ەمەس. ەندەشە، الدىمەن الەۋمەتتىك جەلى قالاي پايدا بولدى، وسىعان كوز جۇگىرتەيىك.

عالامتورداعى الەۋمەتتى جەلىنىڭ ءبىرىنشى بالاماسىن 1995-جىلى رەندي كونرادس ىسكە قوسقان. ول «Classmates» دەپ اتالادى، ياعني «سىنىپتاستار». سايتتىڭ ماقساتى - سىنىپتاعى جانە ءبىر مەكتەپتە وقىعان دوستاردى تابۋعا مۇمكىندىك جاساۋ. بۇگىندە ول سايت جۇمىسىن جالعاستىرۋدا. الەم بويىنشا بۇل سايتتى 50 ميلليون ادام قولدانادى ەكەن. كەيىنىرەك ، 1997-1999 - جىلدارى «AsianAvenue», «MiGente» «BlackPlanet», «Livejournal»  سىندى جەلىلەر پايدا بولدى.
ال 2004-جىلى مارك تسۋكەربەرگ «The Facebook» الەۋمەتتىك جەلىسىنىڭ نەگىزىن قالادى.  2008 - جىلى بۇل الەۋمەتتىك جەلى الەمدەگى ەڭ تانىمال جەلىگە اينالدى جانە دە بۇگىنگى كۇنگە دەيىن كوشتىڭ باسىندا.  2006 - جىلى دجەك دورسي «Twitter» جوباسىن ىسكە قوستى. ول تەز دامىپ كەلە جاتقان جاڭا الەۋمەتتىك جەلىگە اينالدى.
«Twitter» دىڭ ەرەكشەلىگى، تەك 140 سيمۆولدان عانا تۇراتىن حابارلاما جازا الاسىز. 2010 - جىلدان باستاپ سايتتان ۆيدەو، فوتو كورۋگە مۇمكىندىكتەرى پايدا بولدى. بۇگىنگى تاڭدا «Twitter» الەم بويىنشا ەڭ كوپ قارالاتىن سايتتاردىڭ 10 نا كىرەدى. Instagram جەلىسى 2010 - جىلدىڭ قازان ايىندا ىسكە قوسىلعان. ونىڭ باسقا جەلىلەردەن ارتىقشىلىعى - قولدانۋشى ءتۇرلى سۋرەتتەرىمەن وسى جەلى ارقىلى بولىسە الادى. العاشىندا ينستاگرام iPhone مەن iPad-تاردا عانا جۇمىس جاساعان، كەيىن 2012 - جىلدىڭ ءساۋىر ايىنان باستاپ Android ارقىلى دا قوسىلاتىن مۇمكىندىك پايدا بولدى.

«استانا اقشامى» گازەتىندە كورسەتىلگەن مالىمەتكە قاراساق، قازاقستاندا 5,6 ميلليون ادام الەۋمەتتىك جەلىلەردى كۇندەلىكتى پايدالانادى ەكەن. ەڭ تانىمال الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ قاتارىندا كۇنىنە 1 ميلليون 125 مىڭ رەت قارالاتىن «موي مير»، 558 مىڭ رەت قارالاتىن «ودنوكلاسسنيكي»، 252 مىڭ رەت قارالاتىن «ۆ كونتاكتە»، 410 مىڭ رەت قارالاتىن «Facebook»  تى جاتقىزۋعا بولادى. كۇنىنە 350 مىڭ قازاقستاندىق ۇيالى تەلەفونمەن «mail.ru agent» تى تۇتىنادى.

الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى ءاربىر ەكىنشى ادام ءوزى جايىندا وتىرىك مالىمەت جازاتىن كورىنەدى. تارقاتىپ ايتساق، ولاردىڭ 29 پايىزى ەسىمى مەن جاسىن، 23 پايىزى وتباسىلىق جاعدايىن، 22 پايىزى ءتۇر-الپەتى جانە قىزىعۋشىلىقتارى تۋرالى، 17 پايىزى ءبىلىمى مەن جۇمىسىنا قاتىستى جالعان اقپار بەرەتىن بولىپ شىققان. ول ول ما، ءتىپتى وسى الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى تانىسىپ، وتباسىن قۇرىپ جاتقاندار نەمەسە وسى الەۋمەتتىك جەلىنىڭ كەسىرىنەن شاڭىراعى شايقالىپ جاتقاندار دا بار. الەۋمەتتىك جەلى پايدالى ما الدە زيان با؟ ەندى وسىنى سارالاپ كورەلىك.

الدىمەن، الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى ءسىز تانىستارىڭىزدى، دوستارىڭىزدى، ارىپتەستەرىڭىزدى تاۋىپ، ولارمەن بايلانىستا بولا الاسىز. سونداي-اق جەلىدەگى ءار ءتۇرلى توپتارعا تىركەلىپ، ءوز قىزىعۋشىلىقتارىڭىزبەن، ويلارىڭىزبەن، كوزقاراسىڭىزبەن بولىسە الاسىز. سونىمەن قاتار قازىر الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى ءوز بيزنەسىن دوڭگەلەتىپ وتىرعاندار بارشىلىق. ويتكەنى، بۇل - اقپارات الماسۋدىڭ ءتيىمدى ءارى ارزان¬ جولى. وندىرۋشىلەر ءوز تاۋارلارىن جاريالاپ جاتسا، جۇلدىزدار سۋرەتتەرىن، اقىن-جازۋشىلار شىعارمالارىن جاريالاپ الەك. ءتىپتى قازىر وسى جەلى ارقىلى كىمنىڭ قايدا، كىممەن وتىرعانىنا دەيىن بىلەمىز. قايدا بارسا دا، تەلەفونىنا تەلمىرىپ وتىرعانى. سونداي-اق كومپانيالار وزدەرىنە جۇمىسكەر ىزدەۋدە وسى الەۋمەتتىك جەلىنىڭ كومەگىنە جۇگىنىپ ءجۇر.

ال ەندى زياندى جاقتارىنا كەلەيىك. قازىردە الەم حالقىنىڭ 57 پايىزى بەتپە-بەت تىلدەسۋدەن گورى عالامتور ارقىلى تىلدەسەدى ەكەن. الەۋمەتتىك جەلى ادامداردى شىنايى ومىردەن الىستاتادى. بۇل اسىرەسە، جاستار اراسىنداعى كۇردەلى پروبلەما بولىپ وتىر. كۇن ۇزاققا جەلىدە وتىراتىن بالا ادامدارمەن شىنايى ارالاسا المايدى، تۇيىقتالىپ، عالامتورعا تاۋەلدى بولادى.

الەۋمەتتىك جەلىلەر - ۋاقىت ۇرلاۋشىلار. ادامنىڭ جەلىگە تاۋەلدىلىگى سونداي، باس الماستان وتىرىپ مينۋتتاردىڭ، ونىڭ ارتىنان ساعاتتاردىڭ قالاي جىلجىپ كەتكەنىن بايقاماي دا قالادى.

الەۋمەتتىك جەلى ءاربىر ءۇشىنشى جۇپتىڭ اجىراسۋىنا سەبەپكەر ەكەن. عالىمداردىڭ پايىمىنشا، جاس وتباسىلار كوپ جاعدايدا الەۋمەتتىك جەلىدە تۋىنداعان كيكىلجىڭنىڭ سالدارىنان اجىراسىپ جاتاتىن كورىنەدى.

كوپتەگەن جاستار سىڭارىن تابۋ ماقساتىمەن بەيتانىس ادامدارمەن تانىسىپ، بارماق تىستەپ قالاتىن كەزدەر دە از ەمەس. ال الەمدە جىل سايىن شامامەن 100 ادام الەۋمەتتىك جەلىدە قالدىرعان حاتى ءۇشىن ومىردەن وزادى ەكەن. جاقىندا اقپاراتتىق پورتالداردىڭ بىرىندە عالىمداردىڭ الەۋمەتتىك جەلى تۋرالى زەرتتەۋلەرى جازىلدى. وندا «ينستاگرام» جەلىسى دەپرەسسياعا ۇرىندىراتىن جەلى دەپ ايتىلعان. ال «ۆ كونتاكتە»، مامانداردىڭ پىكىرىنشە، سۋيتسيدكە اپاراتىن جەلى بولىپ شىقتى. كىم بىلەدى، ونىڭ ەلىمىزدەگى جاسوسپىرىمدەر اراسىندا سۋيتسيدتىڭ بەلەڭ الىپ تۇرعانىنا دا ىقپالى بار شىعار.

وسى سۇراقتار بويىنشا پسيحولوگ الماگۇل الدابەرگەنوۆانىڭ پىكىرىن بىلدىك.

«اقپاراتتىڭ دامىعان، عالامدىق وركەندەۋدىڭ قازىرگى ساتىسىندا ءدال وسى اتالعان دۇنيەلەردىڭ وسكەلەڭ ۇرپاققا تيگىزىپ جاتقان كەرى اسەرىن ايتا بەرمەيمىز»، - دەيدى پسيحولوگ الماگۇل الدابەرگەنوۆا.

«پسيحولوگيالىق تۇرعىدان قاراستىرساق، عالامتور، ۇيالى تەلەفون، جەلى بايلانىستارىنىڭ اسەرى وتە ۇلكەن. بالالار كىشكەنتايىنان دامىتۋ، سەرگۋ ويىنشىقتارىنا ەمەس، اتا-اناسىنىڭ ۇيالى تەلەفونىنا، ايپادىنا ۇمتىلۋدا. العاشىندا ول بالاعا جاي ءبىر جارىق بەرەتىن، جىلجيتىن، نە سۋرەت كورسەتەتىن زات سياقتى قابىلدانسا، كەيىننەن قىزىعۋشىلىعى تەك ءبىر سول تەمىرگە عانا بايلانادى. بۇل بالانىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ دامۋىنا، قورشاعان ورتانى سەزىپ بىلۋىنە، يىسكەپ تانۋىنا، اينالاداعى قۇبىلىستاردى سەزنۋىنە كەدەرگى جاسايدى. كوزىنە زيانى وتە زور. بالانىڭ تابەتى دە بۇزىلىپ، بەلگىلى ءبىر رەجىمدەردەن اۋىتقيدى»، - دەپ ەسەپتەيدى ول.

سونداي-اق پسيحولوگ عالامتوردىڭ جاس جەتكىنشەكتەردىڭ تانىم پروتسەستەرىنە دە كەرى اسەرىن تيگىزەتىنىن ايتىپ ءوتتى.

«جاسوسپىرىم كەزىندەگى زيانىن ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. بالا وزدىگىنە تالپىنۋ مەن ىزدەنۋدەن قالىپ تەك دايىنعا، ءارىپ تەرسە دەگەنى الدىنان شىعاتىنعا ابدەن بەيىمدەلەدى. مەكتەپتە بەرىلگەن ءۇي تاپسىرماسىن ءوزى ىزدەنىپ، ويلاپ قۇراستىرىپ، ورىنداماعان بالانىڭ تانىم پروتسەستەرى، ياعني، ويلاۋ، ەستە ساقتاۋ، قابىلداۋ پروتسەستەرىنە دەيىن سول ءبىر ەكرانعا جەلىگە تاۋەلدى بولۋى - ۇلكەن ماسەلە دەسەك بولادى.

دالادا، كولىكتە، ساباقتا، ءتىپتى دەمالۋ، تىنىعۋ ۋاقىتىندا دا ۇيالى تەلەفوندارىن قۇشاقتاپ جاتاتىن تاۋەلدىلىك جاسوسپىرىمدەردىڭ %95 پايىزىندا كەزدەسەدى. بالالاردىڭ كوزبە-كوز قارىم-قاتىناس جاساۋلارىنىڭ، دوستىق سەزىمىنىڭ، جان اشۋ، قامقورلىق جاساۋ دەگەن يگى قاسيەتتەردىڭ تومەندەۋىنە دە ىقپال ەتەدى. ءار زاتتى ءوز ورنىمەن، ءوز ۋاقىتىمەن، بەلگىلى ءبىر شەكتەۋمەن قولدانۋىن قاداعالاۋعا جانە بۇل تراگەديانىڭ، ماسەلەنى جەڭىلدەنۋىنە بالا تاربيەلەپ وتىرعان ءار اتا-انا ۇلكەن ءمان بەرگەنى دۇرىس، الدىن العانى ءجون»، - دەپ قورىتتى ءسوزىن پسيحولوگ.

بالالار - ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز. سوندىقتان دا بالا تاربيەسىنە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراعان ءجون. قالاي بولعاندا دا الەۋمەتتىك جەلىنىڭ پايداسى دا، زيانى دا بار. ءبىز تەك پايدالىسىن الىپ، زيانىنان الىستاپ وتىرعانىمىز ابزال.