ى. التىنساريننىڭ قىزدار مەكتەبىن اشۋىنىڭ سىرى نەدە؟
ى. التىنساريننىڭ ءومىرى بارشامىزعا ونەگەگە تولى. ول كىسى ءوزىن جەتىلدىرىپ قانا قويماي، باسقالاردىڭ دا تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋىنا وراسان زور ۇلەس قوسىپ، قازاق جاستارىنىڭ كەلەشەكتە ءبىلىمدى دە بىلىكتى ازامات بولىپ جەتىلۋى ءۇشىن ءبىلىم وردالارىنىڭ نەگىزىن قالادى.
ى. ءالتىنساريننىڭ تىكەلەي ارالاسۋىمەن 1864 - جىلى تورعاي قالاسىندا ءوزى كوپتەن ارمان ەتكەن مەكتەپتىڭ اشىلۋ سالتاناتى ءوتتى. ن. ي. يلمينسكيگە جولداعان حاتىندا: «وسى جىلى يانۆاردىڭ 8 - كۇنى مەنىڭ كوپتەن كۇتكەن ءىسىم ورنىنا كەلىپ، مەكتەپ اشىلدى.
وعان 14 قازاق بالاسى كىردى، ءبارى دە جاقسى، ەستى بالالار. مەن بالالاردى وقىتۋعا قويعا شاپقان اش قاسقىرداي وتە قىزۋ كىرىستىم.
بۇل بالالاردا مەنىڭ ايىزىمدى قاندىرىپ، نەبارى ءۇش ايدىڭ ىشىندە وقي بىلەتىن جانە ورىسشا، تاتارشا جازا بىلەتىن بولدى... كەيىن پاراقور بولىپ شىقپاۋلارى ءۇشىن ولارعا ادامگەرشىلىك جاعىنان اسەر ەتۋگە بار كۇشىمدى سالىپ وتىرمىن. كۇلسەڭىز كۇلە بەرىڭىز، مەن كەيبىر وقىتۋدان بوس ۋاقىتتاردا ولارعا رەسمي تۇردە مولدا دا بولىپ قويام. ءسويتىپ ولارعا ءدىن تاريحىنان بىلگەنىمدى ايتىپ، وعان باسقا دا پايدالى جانە تۇسىنىكتى اڭگىمەلەردى دە قوسىپ ايتامىن. مەنىڭ ۇنەمى ۇمتىلعان تىلەگىم، قالاي دا پايدالى ادام بولىپ شىعۋ ەدى. ال قازىر وسىعان قولىم جەتىپ وتىرعانىن ويلاسام، كوڭىلىم تولىق جۇبانىش تابادى» دەپ جازادى.
مۇنىمەن شەكتەلىپ قانا قويماي، 1879 - 1883 - جىلدار ارالىعىندا تورعاي وبلىسىنىڭ ءتورت ۋەزىندە (تورعاي، ىرعىز، ترويسك، اقتوبە) جاڭا مەكتەپتەر اشادى. ىبىراي التىنساريننىڭ اعارتۋشىلىق اسا زور ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىرى - 1887 - جىلى ىرعىز ايماعىندا قىزدار مەكتەبىنىڭ اشىلۋىن ۇيىمداستىرۋى.
بۇگىنگى وي جەلىسىمىزدى دە وسى تاقىرىپتىڭ توڭىرەگىندە وربىتپەكپىز. قىزدار مەكتەبىنىڭ اشىلۋ سىرى نەدە، ماسەلەنىڭ نەگىزى قايدا جاتىر؟
ى. التىنسارين شىعارماشىلىعىن الىپ قاراساڭىز، حالىق - اعارتۋ يدەياسىنا نەگىزدەلگەن. اسىرەسە قازاق جاستارىن وقۋعا، ءبىلىم الۋعا، تاربيەگە كوڭىل ءبولىپ، حالقىنا ادال قىزمەت ەتەتىن دۇرىس ازامات بولىپ قالىپتاسۋعا ۇندەيدى. شىعارماشىلىعىنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى، استارىندا يماندىلىق پەن شاريعي قاينار كوزدەردىڭ جاتقاندىعى.
ول ارينە: قۇران مەن سۇننەت. مىسالعا:
ءبىر اللاعا سىيىنىپ،
كەل بالالار وقىلىق.
وقىعاندى كوڭىلگە،
ىقىلاسپەن توقىلىق، - دەپ باستالاتىن، بالا كۇنىمىزدەن جاتتاپ وسكەن ولەڭنىڭ نەگىزى قۇراندا جاتقاندىعىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەۋى مۇمكىن. ال قۇراننىڭ ەڭ العاشقى تۇسكەن اياتى: «وقى! جاراتقان راببىڭنىڭ اتىمەن وقى!» دەپ باستالادى. [1] وعان قوسا اعارتۋشىنىڭ 1884 - جىلى قازان قالاسىندا اراب ارپىمەن، 1894 - جىلى ورىنبور قالاسىندا ورىس تاڭباسىمەن، يسلام ءدىنىنىڭ نەگىزگى قاعيدالارىن باياندايتىن «شاريعاتۋل - يسلام» اتتى كىتابى جارىق كورەدى.
ءدىن ۇيرەنۋ، ءدىن ۇيرەتۋ كۇلكىگە اينالا باستاعان زاماندا (كۇلسەڭىز كۇلە بەرىڭىز - ن. ي. يلمينسكيگە جازعان حاتىندا) شاريعاتتان ءسوز قوزعاپ، مۇنداي كولەمدى كىتاپ جازىپ شىعارۋ ىبىراي اتامىزدىڭ دىنگە دەگەن، يسلام شاريعاتىنا، جالپى يماندىلىققا دەگەن قۇرمەتىن كورسەتەدى.
اعارتۋشىنىڭ قىزدار مەكتەبىن اشۋداعى دانالىعىنا كوزىمدى جەتكىزە تۇسكەن نارسە، كۇندەلىكتى ءومىر كورىنىستەرى. بۇگىنگى تاڭدا شىنى كەرەك، قىز بالاعا دەگەن قۇرمەت ازايىپ بارا جاتىر. قىزدارىمىز جارنامانىڭ قۇربانى بولدى. بىرەۋ تىشقاق لاعىن جارنامالاسا دا، قاسىنا جالاڭاش قىزدىڭ سۋرەتىن قويۋ سانگە اينالدى (ونىڭ ول جەرگە نە قاتىسى بار دەسەڭىزشى). قارىنداستىڭ قاباعىنا قاياۋ تۇسىرمەگەن جۇرت ەدىك قوي؟ بۇل كۇندە نازىك جاندىلاردىڭ جانىن جارالاپ جۇرگەن جايىمىز بار. ەر-ازاماتتىڭ ۇساقتالىپ، قىزدارىمىزدىڭ تاربيەسىنىڭ كەنجەلەپ بارا جاتقانىن كوز كورىپ، قۇلاق ەستىپ ءجۇر.
«قارىنداستىڭ اشۋى قاتتى بولادى» دەيتىن جۇرت ەدىك قوي؟ بۇل كۇندە، تەمەكىنىڭ ءتۇتىنىن بۋداقتاتىپ، سىرانى سورپا ىشكەندەي راحاتتانا ءسىمىرىپ تۇرعان اپكە-قارىنداستارىمىزدى كورگەندە، ىشتەگى نامىس وتىنىڭ تۇتانبايتىندىعىنا نە دەيمىز؟ قىنجىلاسىڭ ارينە.
ءوزىمدى دە جەتىسىپ تۇرمىن دەۋدەن اۋلاقپىن، ءبىراق كەيدە «اينالايىندار-اۋ! سەندەردەن قانداي انا شىعار ەكەن؟» دەگەن قىلت ەتپە ويلاردىڭ دا جىلت ەتە قالاتىنى بار. سابيگە اق ءسۇت بەرگەن ومىراۋدىڭ دا اشىق قالىپ، اينالاسىنا ويران سالىپ جۇرگەنى بۇل كۇندە. وتباسىنىڭ بەرەكەسىزدىگى، تاستاندى بالالار، كلۋبتار مەن كوشە كوبەلەكتەرى، زيناقورلىق، ماسكۇنەمدىك پەن ناشاقورلىق، بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەسى بولىپ وتىر. ال بۇعان شەكتەۋ قوياتىن ءبىر عانا نارسە - يماندىلىق، شاريعي زاڭدىلىقتارىمىز، ءبىر سوزبەن ايتقاندا - ءدىن!
وسى تۇرعىدان العاندا، ىبىرايداي اتالارىمىز، بولاشاقتى بولجاپ بىلمەسە دە، العان ءبىلىمىنىڭ ناتيجەسىندە، سول كەزەڭنىڭ جاعدايىنا قورىتىندى جاساي وتىرا، ءومىر اعىسىنىڭ قالاي قاراي ويىسىپ بارا جاتقاندىعىن بىلگەن-اۋ ءسىرا. قىز بالالار مەكتەبىن اشۋىنىڭ ءبىر سىرى، ونداعى ماقسات تا، شاريعي، زاماناۋي بىلىكتى، ءبىلىمدى، قوعام ۇيىتقىسى بولاتىن، حالقىنا قىزمەت ەتەتىن ازاماتتاردى وسىرە الاتىن بولاشاق انالار تاربيەسىن ەرتەرەك قولعا الۋ بولسا كەرەك.
مۇسىلمان جۇرتىنىڭ ءاربىر يگى باستاماسى شاريعاتتان ءنار الادى. ىبىراي اتامىزدىڭ دا قىزدار تاربيەسىنە كوڭىل بولۋدە، پايعامبارىمىزدىڭ (اللانىڭ وعان يگىلىگمەن سالەمى بولسىن) ايتقان مىنا ءحاديسىن نەگىزگە العاندىعىن كورەمىز. يبن ابباستان جەتكەن حاديستە پايعامبارىمىز (اللانىڭ وعان يگىلىگىمەن سالەمى بولسىن): «ەگەر مۇسىلماننىڭ ەكى قىزى بولىپ، ولاردى جاقسى مىنەز - قۇلىقپەن تاربيەلەپ وسىرسە، ول ەكى قىزى ونىڭ ءجانناتقا كىرۋىنە سەبەپكەر بولادى» [2] دەيدى. اللا ەلشىسىنىڭ ۇمبەتىنە وسيەت ەتىپ قالدىرعان ءسوزىنىڭ استارىندا جەكە تۇلعا مەن قوعام تۇزۋلىگىنىڭ سىرى جاتىر. ولاي دەيتىنىمىز، بۇگىنگى قىز بالا ەرتەڭگى - انا! ال ەرتەڭگى انا كەلەشەك وسكەلەڭ ۇرپاق تاربيەشىسى، قوعام ۇيتقىسى! ەشكىم اسپاننان اياعى سالبىراپ جەرگە تۇسە سالعان جوق، حان دا، قارا دا، باتىر دا، اقىن دا، دانىشپانىڭ دا انادان تۋعان. «انا ءبىر قولىمەن بەسىكتى تەربەتسە، ءبىر قولىمەن الەمدى تەربەتەدى» دەيدى حالىق دانالىعى. اراب حالقىندا: «اناعا - مەكتەپ، مەدرەسە»، - دەپ ايتىلادى.
ويتكەنى ءاربىر جەكە تۇلعانىڭ فۋندامەنتالدى تاربيەسى انالاردىڭ ىقپالىمەن جۇزەگە اسادى. وسىنىڭ ءبارىن ەسكەرە وتىرىپ، «قىز وسسە ەلدىڭ كوركى» دەيتىن قازەكەم، قىز بالانىڭ ار-ۇياتى مەن تاربيەسىنە قاتتى ءمان بەرىپ، بۇكىل اۋىل بولىپ قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيىم سالاتىن بولعان. قىز قادامىنىڭ شالىس باسىلىپ كەتپەۋىن قاتتى قاداعالاۋدا ۇستاعان. شاريعات پرينتسيپتەرىن كۇندەلىكتى تۇرمىس - تىرشىلىگىنە سىڭدىرە بىلگەن قازاق حالقى «ەستى قىز ەتەگىن جاۋىپ جۇرەر»، «ءبىرىنشى بايلىق دەنساۋلىق، ەكىنشى بايلىق اق - جاۋلىق» دەپ، بۇگىنگى تاڭدا ەسكەرۋسىز قالعان، قىز بالانىڭ قاسيەتىن ارتتىرىپ، كوركىنە كورىك سىيلار كۇردەلى دە نازىك تۇستى، ەكى-اق اۋىز سوزگە سىيدىرىپ جىبەرگەن.
شاريعاتىمىز قىز بالا تاربيەسىنە قاتتى قاراپ، كەيبىر شەكتەۋلەر قوياتىنى راس، الايدا ونىڭ ارجاعىندا قىز بالانىڭ جارقىن بولاشاعىمەن، قوعام دۇرىستىعى ءتارىزدى ۇلى ماقساتتار جاتقانداعى بەلگىلى. ءدىن دۇشپاندارى مۇسىلمان ۇمبەتىن قۇراندى مۇلدەم تۇسىنە المايتىن، قۇرانمەن امال ەتپەيتىن دەڭگەيگە جەتكىزۋ ءۇشىن بارىن سالسا، ەر مەن ەلدىڭ ەڭسەسى - قىزدارىمىزدىڭ دا جاۋلىعىنا جارماسىپ، تۇنىعىن لايلاۋعا تىرىسۋدا. ويتكەنى قىز بالانىڭ تاربيەسىنە قاتىستى ورىن العان ولقىلىقتار، قوعامعا كەرى اسەرىن تيگىزبەي قويماسى انىق. ء«بىر ۇلتتىڭ تۇبىنە جەتۋ ءۇشىن، ونىڭ ۇرپاعىنىڭ تاربيەسىن قولعا الۋ كەرەك» دەگەن ءسوزدىڭ بۇل كۇندەرى ءىس جۇزىندە ورىن الىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس.
«مەنىڭ ۇنەمى ۇمتىلعان تىلەگىم، قالاي دا پايدالى ادام بولىپ شىعۋ ەدى» دەگەن ى. ءالتىنساريننىڭ قىزدار مەكتەبىن اشۋ جولىنداعى قادامى، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، قىزدارىمىزدىڭ يمانىن ساقتاۋ مەن ەل تاعدىرىنىڭ كەلەشەگى سىندى ۇلى ماقساتتارعا نەگىزدەلگەن. ول كىسىلەردىڭ ءسوز جۇزىندە، قاعاز بەتتەرىنە تۇسكەن وسيەتتەرىن ايتپاعاندا، ىزگىلىك جولىنداعى ءىس - ارەكەتتەرى مەن امالدارىنىڭ وزىندە، ۇرپاققا ۇلگى بولار، مول عيبرات جاتقاندىعىنا بۇگىندە كوزىمىز ابدەن جەتتى.
«بولماساڭ دا ۇقساپ باق» دەپ، قۇنانبايدىڭ ابايى جىرلاعانداي، وسىنداي اسىل ازاماتتارىمىزدىڭ عيبراتتى ومىرلەرىن وقىپ وتىرىپ، تامسانىپ قانا قويماي، جاساعان يگى امالدارىن بۇگىنگى قوعام تالابىنا ساي ءىس جۇزىندە اتقارۋعا تىرىسپاق كەرەك. «الدىڭعى بۋىن ارتقى جاسقا ءتالىم ايتپاسا، ەل بولعانى قايسى!» دەمەكشى، كەيىنگىگە سوزىمىزبەن دە، ىسىمىزبەن دە ءتالىم بەرەر تالىمگەر بولا الۋىمىزدى اللا ءناسىپ ەتسىن!
ەلىمىزدىڭ كوركى، شاڭىراعىمىزدىڭ شاتتىعى، وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ۇستازى، توزاق وتىنىڭ توسقاۋىلى، بۇگىنگى قاراگوز اپكە-قارىنداستارىمىز بەن ەرتەڭگى اياۋلى انا بولار قىزدارىمىزدى يماندىلىق جولىندا تاربيەلەپ، ايالاي بىلەيىك اعايىن!
اۆتور: دانيار سۇلەيمەنوۆ
islam.kz
