قازاق دالاسىنداعى الەمدىك جاۋھار جادىگەرلەر: ولاردىڭ كەلەشەگى قانداي؟

استانا. قازاقپارات - ۇشقان قىراننىڭ قاناتى تالاتىن، جورتقان تۇلپاردىڭ تۇياعى توزاتىن قازاقتىڭ ۇلان-عايىر كەڭ دالاسىندا ىقىلىم زامانداردان بۇگىنگە دەيىن جەتكەن كوپتەگەن تاريحي ءھام مادەني مۇرالار بار.

زاماننىڭ جەلىنە ءمۇجىلىپ، ادامنىڭ قولىنان جاپا شەگىپ جاتقان بۇل اسىل قۇندىلىقتاردى مەملەكەت قامقورلىعىنا الىپ، كۇتىپ-ساقتاماسا، جوندەپ-جاڭعىرتپاسا، توز-توز بولىپ، توزىپ كەتۋى دە مۇمكىن.

سوندىقتان بابادان قالعان وسىناۋ جاۋھار جادىگەرلەردى ەل بيلىگى يۋنەسكونىڭ دۇنيەجۇزىلىك مۇرالارى تىزىمىنە ەنگىزۋگە مۇددەلى. وسى جولدا قانداي جۇمىستار اتقارىلىپ جاتقانى تۋرالى قازاقپاراتتىڭ رەسمي ساۋالىنا ق ر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ مادەنيەت جانە ونەر كوميتەتى جان-جاقتى جاۋاپ بەرگەن بولاتىن.

كوميتەتتىڭ مالىمەتىنشە، جۋىرعا دەيىن يۋنەسكونىڭ بۇل تىزىمىندە قازاقستاننىڭ ءۇش مۇراسى عانا بولعان. ولار - تۇركىستانداعى قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسى، «تامعالى» پەتروگليفتەرى جانە قازاقستاننىڭ ورتالىعىنداعى دالا مەن كولدەر - سارى ارقانىڭ تابيعي ەسكەرتكىشتەرى. سوڭعىسىنىڭ قۇرامىنا قورعالجىن مەن ناۋرىزىم قورىقتارى كىرەدى. ولاردىڭ جالپى اۋدانى 450 مىڭ گەكتاردى قۇرايدى ەكەن.

 2007 يۋنەسكونىڭ بۇكىل الەمدىك مۇرا كوميتەتى ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىندا ورنالاسقان ءبىرقاتار مۇرالاردى تىزىمگە ەنگىزۋگە شەشىم قابىلداعان بولاتىن. ول تىزىمگە ۇلى جىبەك جولى بويىندا ورنالاسقان ەلدەردىڭ ءارقايسىسى ءوز تەرريتورياسىندا ورنالاسقان، ەجەلگى ساۋدا جولىنىڭ دامۋىنا وزىندىك ۇلەسىن قوسقان تاريحي ەسكەرتكىشتەردى ۇسىنۋلارى ءتيىس بولدى. وسىلايشا قازاقستان قىتايمەن جانە قىرعىزستانمەن بىرلەسە وتىرىپ (كەيىننەن وزبەكستان دا قوسىلدى)، تاريحي-مادەني نىسانداردى ىرىكتەۋگە كىرىستى.

تەرەڭ زەرتتەۋلەر مەن زەردەلەۋلەردەن كەيىن قازاقستاندىق تاراپ اتالعان تىزىمگە 31 تاريحي ءھام مادەني مۇرانى ۇسىنعان بولاتىن. بيىل يۋنەسكو سول ۇسىنىلعان نىسانداردىڭ سەگىزىن بۇكىل الەمدىك مادەني مۇرالار تىزىمىنە ەنگىزدى.

ولاردىڭ قاتارىندا الماتى وبلىسىنداعى قويلىق، قارامەرگەن، تالعار؛ جامبىل وبلىسىنداعى اقتوبە، قۇلان، قوستوبە، ورنەك، اقىرتاس قالاشىقتارى بار. سونىمەن قاتار، قاتونقاراعاي ۇلتتىق تابيعي قورىعى مەن «اقجايىق» بيوسفەرالىق ايماعى يۋنەسكونىڭ بۇكىل الەمدىك بيوسفەرالىق رەزەرۆاتتارى جۇيەسىنە ەنگىزىلدى.

جوعارىدا اتالعان قالاشىقتاردى بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلە بەرمەس. سوندىقتان ءارقايسىسىنا قىسقاشا توقتالىپ ءوتۋدى ءجون كوردىك.

قويلىق (قايالىق) - ىلە الابىنداعى اسا ءىرى ەجەلگى قالا. كەيبىر دەرەكتەردە VIII عاسىردا، ال كەيبىرىندە  Ⅺ عاسىردا نەگىزى قالانعان دەلىنەدى. ءبىر كەزدە ول قارلۇق قاعانى - ارىسلان حاننىڭ ورداسى بولعان.

قارامەرگەن - XII- XIII عاسىرلاردا ىلە وزەنىنىڭ بويىندا ورنالاسقان ورتاعاسىرلىق قالا. ونىڭ تۇرعىندارى ەگىنشىلىكپەن اينالىسىپ، باسقا قالالارمەن تىعىز ساۋدا- ساتتىق قارىم-قاتىناستا بولعان.

تالعار قالاسىنىڭ اتاۋى ەجەلگى تۇركى تىلىندە «ۇلكەن مۇز تاۋ» دەگەن ماعىنانى بەرەدى. ول ءوز داۋىرىندە قولونەر مەن ساۋدانىڭ قايناعان ورتاسى بولعان. تالعاردىڭ ۇستالارى بولات سوعۋ شەبەرلىگىن شىڭىنا جەتكىزگەن، الايدا ولاردىڭ قۇپياسى قازىر ەش دەرەكسىز قالىپ وتىر.

اقتوبە قالاشىعى VI- XIII عاسىرلارعا جاتقىزىلادى. ول وڭتۇستىك قازاقستانداعى ەڭ ءىرى ورتاعاسىرلىق قالالاردىڭ ءبىرى.

قۇلان قالاسى دا VI- XIII عاسىرلارعا جاتقىزىلادى. وسى قالادا باتىس تۇركى قاعاناتىنىڭ بيلەۋشى ديناستياسى ءبىرجولا قۇلاپ، بيلىك باسىنا تۇرگەشتەر كەلگەن.

قوستوبە قالاشىعى (VI- XII ع ع. ) تالاس وزەنىنىڭ وڭ جاعالاۋىنا ورنالاسقان. وسى قالانىڭ ورنىنان ارحەولوگتار تاپقان عيباداتحانانىڭ قابىرعالارى ءتۇرلى-ءتۇستى بالشىقتان جاسالعان باعالى قىشپەن ورنەكتەلىپتى.

ورنەك قالاشىعىنىڭ (VIII- IXI ع ع. ) ورتالىق بولىگىندە بۇرىشتارى الەمنىڭ ءتورت تۇسىنا باعىتتالعان الاڭقاي بار. الاڭقاي قابىرعاسىنىڭ بويىندا 31 مۇنارانىڭ ورنى دا ساقتالعان.

اقىرتاس ارحەولوگيالىق كەشەنى قىرعىز الاتاۋىنىڭ ەتەگىندە ورنالاسقان. ونداعى ارحيتەكتۋرالىق- ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەر V عاسىردان باستاپ XVI- XVIII عاسىرلار ارالىعىن قامتيدى. قالاشىق اۋماعىندا VIII عاسىردا اراب ساۋلەتشىلەرى جوابالاعان وتە ءىرى حان سارايىنىڭ، كەرۋەن سارايلارىنىڭ، قورعاندار مەن بەكىنىستەردىڭ ورىندارى بار.

كومتەتتىڭ مالىمەتىنشە، قازىرگى كەزدە جىبەك جولىنىڭ ەكىنشى بولىگى - سىرداريا اتىرابىنداعى ەسكەرتكىشتەر بويىنشا قۇجاتتار جاسالىپ جاتىر. بۇل جۇمىستار اياقتالىسىمەن، ولار دا جوعارىدا اتالعان تىزىمگە ۇسىنىلادى.

وسى ورايدا قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ شەشەمىمەن يۋنەسكو تىزىمىنە ەنگەن نىسانداردى قورعاۋعا ارنالعان ەكى ارنايى ۇيىم قۇرىلعان. ولاردىڭ ءبىرى - تۇركىستان قالاسىنداعى «ازىرەت سۇلتان» مەملەكەتتىك تاريحي- مادەني قورىق- مۋزەيى بولسا، ەكىنشىسى - «تاڭبالى» مەملەكەتتىك تاريحي- مادەني جانە تابيعي قورىق- مۋزەيى. ولار وسىناۋ الەمدىك دەڭگەيدەگى مۇرالاردى عىلىمي تۇرعىدا زەرتتەپ قانا قويماي، ولاردى كەلەر ۇرپاققا قاز- قالپىندا جەتكىزۋ جولىندا دا ەڭبەك ەتەدى.

ايتا كەتەيىك، «ازىرەت سۇلتان» قورىق- مۋزەيىنە جىل سايىن رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن 100 ميلليون 788 مىڭ تەڭگەدەن استام قاراجات، ال «تاڭبالى» قورىق-مۋزەيىنە 47 ميلليون 513 مىڭ تەڭگە بولىنەدى. ال نىسانداردى جوندەۋ جانە قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارىنا 012 باعدارلاماسى بويىنشا قوسىمشا قاراجات تا قاراستىرىلعان. بۇل قورىق- مۋزەيلەر ءوز اۋماعىنداعى تاريحي جادىگەرلەردى زەرتتەۋ بارىسىندا زاماناۋي عىلىمي ورتالىققا اينالىپ، ەل تاريحىن زەردەلەۋدە زاماناۋي يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋگە تاپسىرما العان.

ولار تاريحي جادىگەرلەردى جانداندىرىپ قانا قويماي، وسى كيەلى جەرلەرگە ەلىمىزدىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىنەن عانا ەمەس، الەمنىڭ ءار ەلىنەن تۋريستەر اعىلاتىنداي دەڭگەيگە جەتۋى ءتيىس. وندا بولاشاقتا كوشپەلىلەر مادەنيەتىنىڭ كوركەم كورىنىستەرى پاش ەتىلىپ، ءداستۇرلى ەتنوفەستيۆالدەر ۇيىمداستىرىلاتىن بولادى. وسىعان بايلانىستى، قازىر قورىق- مۋزەيلەردىڭ باسشىلارىنىڭ الدىنا شەتەلدەگى قورىقتاردا كەڭىنەن قولدانىلاتىن تاجىريبە بويىنشا تۋريستەر كەلەتىن ورتالىقتار سالۋ ماسەلەسى قويىلعان. بۇل تۋريستەر مەن كيەلى جەرلەردى ءتاۋ ەتۋشىلەرگە جاعداي جاساپ، ولاردىڭ سانىن كوبەيتۋگە تىكەلەي اسەر ەتەدى.

اۆتور: ءابۋ-اسقار مەكەش ۇلى