يران- يراك سوعىسىنا قاتىسقان قازاقتار - فوتو
يراندىقتار بۇل سوعىستى «قاسيەتتى قورعانىس» نەمەسە «سىرتتان تاڭىلعان سوعىس» دەپ اتايدى.
سوعىسقا قاتىسقان قازاقتار اشىلىپ سويلەسكەندى اسا ۇناتا بەرمەيدى. ولاردىڭ كەيبىرى يراننان قازاقستانعا كوشىپ كەلگەن.
يران-يراك سوعىسىنا قاتىسۋشى ابدولكاريم قازاق (الدىڭعى قاتاردا سول جاقتا). سۋرەت جەكە ارحيۆتەن الىندى.
العى شەپتەگى 40 كۇن
يران تۇركىمەندەرى تۇراتىن كۇمبەد (گومبەد- ە- كابۋس - رەد. ) قالاسىندا تۋىپ-وسكەن ابدوللا قارجاۋ - بۇگىندە اقتاۋ تۇرعىنى، قازاقستان ازاماتى. ول يرانداعى شاح بيلىگى كەزىندە اسكەري بورىشىن وتەپ، مايدانعا سوعىستىڭ ءبىرىنشى جىلى - شاح رەجيمىن قۇلاتقان يسلام رەسپۋبليكاسى ورناعاندا كىرىپتى.
- سوعىس باستالعاندا اسكەريدى بورىشىمدى وتەپ كەلگەنىمە ەكى جىل بولعان ەدى. مەكتەپتە مۇعالىم ەدىم. سوعىسقا ءوزىم سۇرانىپ كەتتىم. كەتپەسەم دە بولار ەدى. ءوزىم جەتىم وسكەنمىن. اقساقالداردىڭ كەرەكتى قولىن جيناسام، قالار ەدىم. ءبىراق ءبىر جاعى مىندەتىمدى اتقارايىن، ءبىر جاعىنان ۇكىمەتتىڭ سەنىمىنە يە بولايىن دەدىم دە سوعىسقا كەتتىم، - دەيدى ابدوللا قارجاۋ.
يران- يراك سوعىسىنا قاتىسۋشى قازاقتار بەكىنىس ماڭىندا. سۋرەت جەكە ارحيۆتەن الىندى.
ونىڭ اڭگىمەلەۋىنە قاراعاندا، يراندا 1979 - جىلى يسلام رەۆوليۋتسياسى بولعاندا وسى ەلدە «تۇركىمەن ساحرا» (تۇركىمەن ولكەسى) اتالاتىن ايماق تۇرعىندارى، ياعني تۇركىمەندەر اۆتونوميا تالابىن قويادى.
قازاقتار دا وسى تۇركىمەندەر اراسىندا قونىستانعان ەدى. قازاقتاردىڭ كەيبىرى تۇركىمەن جاعىنا «بولىسىپ»، قازىرگى ۇكىمەتكە قارسى شىعادى. كۇمبەد قالاسىندا وسىعان قاتىستى ەكى رەت قاقتىعىس بولعان.
ابدوللا قارجاۋ ازاتتىق تىلشىسىنە سوعىسقا قاتىسقان العاشقى كۇندەرى تۋرالى اڭگىمەلەپ بەردى.
- 1980 - جىلى كەرمانشاح، ءسارپول زاحاب، گيلان عارب دەگەن قالالاردا بولدىم. مەن دايىندىقتان ءوتىپ مايدانعا تۇسكەندە، يراك ءبىزدىڭ جەتى-سەگىز قالامىزدى باسىپ العان. ءبىز گيلان عاربقا بارعانىمىزدا، يراكتىقتار سول جەردەن ەندى شەگىنگەن كەزى ەكەن. ادام دەگەندى كورمەيسىڭ. ءيت پەن مىسىق قانا. ادام كورگىسىز جاعدايدا ەكەن. دايىندىعى ءبارىن قوسا العاندا باس-اياعى التى اي سوعىستا بولدىم. ونىڭ 40 كۇنى الدىڭعى شەپتە ءوتتى، - دەيدى ول.
ابدوللانىڭ ايتۋىنشا، ولار وسى 40 كۇندە ەشقانداي حات جازا الماي، حابار-وشارسىز الدىڭعى شەپتە جۇرگەن. سول ۋاقىتتا يران الدىڭعى شەپتى 40 كۇن سايىن جاڭا قۇراممەن الماستىرىپ تۇرىپتى.
ابدوللا قارجاۋ سوعىسقا جاياۋ اسكەر قۇرامىندا بولىمشە كومانديرى شەنىندە قاتىسقان. ەستە قالعان وقيعاسى رەتىندە ابدوللا قارجاۋ مىنانى ايتىپ بەردى:
يران- يراك سوعىسىنا قاتىسۋشى قازاقتار (سولدان وڭعا قاراي): قاتار شادكام، ساقيت شادكام، قايىم (تولىق اتى- ءجونى بەلگىسىز). سۋرەت جەكە مۇراعاتتان الىنعان.
- بىردە 48 ساعات بويى اتىس بولدى. قاسىمدا جۇرگەن پارسى جانە تۇركىمەن ەكى سەرىگىم تانكىنىڭ ىشىندە قازا تاپتى. وقيعا تۇندە بولعان - تاڭەرتەڭ بىلدىك. وق جاۋدىرىپ تۇرعان سوڭ بارا المادىق. ەكى كۇننەن كەيىن بارىپ، تانكىنىڭ ىشىندەگى مايىتكە جەتە الدىق. سونى ليۋكتەن شىعارا الماي قاتتى قينالدىق. كەيىنىرەك تاعى ءبىر دوسىمىزدىڭ كوزىنەن وق ءتيىپ، جەلكەسىمەن قوسىپ، باسىن جۇلىپ كەتتى. سول ەكى ءولىمدى كورىپ قاتتى قينالدىم، - دەدى ول.
تاعى بىردە قاتەردەن امان قالعانى جايلى:
- بىردە جارىقشاق ءتۇسىپ، شاتىرىمىز ورتەنىپ كەتتى. بىزگە دىم بولعان جوق. سىرتتا ەدىك. ىشىندەگى وق- دارىلەرىمىز جارىلىپ جانىپ كەتتى. سوعىستا ءۇش كۇن اش قالعانىمىز بار. گيلان عارب پەن ءسارپول زاحاب اراسىندا ەدىك. بىزگە بولىنگەن تاماق تاسيتىن كولىككە بومبا ءتۇسىپ، ءۇش كۇندەي اش قالدىق. ارميانىڭ نانى مەن كامپيتى بولادى. سول نان- كامپيتىمىز دە ءبىتىپ قالىپ، وكوپتىڭ ىشىندە تىشقان كەمىرىپ تاستاعان نانمەن قورەكتەندىك، - دەيدى ابدوللا قارجاۋ.
ونىڭ ايتۋىنشا، جوعارى قولباسشىلىق تاراپىنان جاياۋ اسكەر قۇرامىنا بەلگىلى ءبىر ۋاقىت ارالىعىندا بەلگىلى ءبىر شاقىرىمعا دەيىن ىلگەرىلەپ، جاۋدى شەگىندىرۋگە بۇيرىق بەرىلەدى. «وق تيە مە، باسقا ما، ەشكىمنىڭ جۇمىسى جوق، بۇيرىق ورىندالۋى كەرەك» دەگەن ابدوللا قارجاۋدىڭ قۇرامى العى شەپتەگى 40 كۇن ىشىندە ءۇش رەت ىلگەرىلەگەن ەكەن. ءوز ايتۋىنشا، «15 شاقىرىمداي العا جىلجىعان».
يران- يراك سوعىسىنا قاتىسقان قازاقتار اۋشار شادكام (وڭ جاقتا). سايلى چالاك (ورتادا)، ءۇشىنشى ادامنىڭ ات-ءجونى بەلگىسىز، سوعىس الاڭىندا تۇر. سۋرەت جەكە مۇراعاتتان الىنعان.
- كەيىن سوعىستان كەلگەندە باسقا مۇعالىمدەرگە قاراعاندا مەنىڭ جالاقىما 5-6 مىڭ تۇمان (يران اقشاسىنىڭ ەل ىشىندەگى اتاۋى - رەد.) قوسىلىپ وتىردى. جەڭىلدىكتەر جاسالدى. سوعىسقا قاتىسقانىم تۋرالى كۋالىكتىڭ كوپ جەردە كومەگى بولدى، - دەيدى ول.
ونىڭ ايتۋىنشا، سوعىستا تەگىنە بايلانىستى كەمسىتۋ بايقالماعان. سوعىسقان قازاقتاردىڭ ىشىندە 19 جاسار جاس جىگىتتەر بولعان.
- «باسيجدەر» (ەرىكتى جاساق - رەد.) بولدى، 13 جاسىندا تانكىنى جارعان بالالار بولدى. ولار اڭىزعا اينالدى. قازاق پەن تۇركىمەننىڭ اراسىندا ونداي بالالار بولمادى. اسكەر بولعان سوڭ پارىزىڭ. بارۋىڭ كەرەك. قاسىمدا وق تيگەن دوستارىم ەستەن شىقپايدى، سوعىستان قايتقاندا ءبىرتالايعا دەيىن شوشىپ وياناتىن ەدىم. سوعىستان كەيىن مايدانداستارمەن حابارلاسىپ تۇردىق. قازىر بايلانىس جوق، - دەپ ەسكە الادى ابدوللا قارجاۋ.
جەلتوقسان وقيعاسىن جەرتولەدە ەستىگەن
ال ابدولكاريم قازاق يران- يراك سوعىسىندا اسكەري بورىشىن وتەپتى. سول ۋاقىتتا يراندا اسكەري بورىش ەكى جىل بولعان. ول اسكەرگە 1984 - جىلى الىنىپتى.
- ەكى- ءۇش اي دايىندىقتان وتتىك. احۆازدا، انديمەشك جانە دەحلوران ايماقتارىندا جانە شىعاناقتاعى ءماجنۇن ارالىندا بولدىم. جۇمىسىم قارۋ- جاراق تاسۋ ەدى. ءبىزدى ءىرى سوعىس وپەراتسيالارى بولاتىن جەرگە اپاردى. «كەربالا-6» دەگەن سوعىس وپەراتسياسى بولدى، سوعان قاتىستىق، - دەگەن ابدولكاريم ءوزىنىڭ اجالدان قالاي امان قالعانى تۋرالى دا اڭگىمەلەپ بەردى.
يران- يراك سوعىسىنا قاتىسۋشى ابدولكاريم قازاق لاگەردە. سۋرەت جەكە مۇراعاتتان الىنعان.
- پۋلە چاندساري دەگەن جەردە قارۋ تاسىپ جۇرگەندە، تۇندە ماشينانىڭ جارىعىن ءسوندىرىپ، تانكىنىڭ وقتارىن تولتىرىپ الىپ كەتتىك. ارامىزدا اسكەري قىزمەتى اياقتالۋعا ءبىر اي قالعان جەرگىلىكتى ازەربايجاندار دا بار ەدى.
كولىكتىڭ ۇستىنە وق تيەلگەن، ءبىز سول وقتىڭ ۇستىنە جاتىپ الدىق. "ەگەر بىردەڭەگە ۇشىراساق، قينالماي ولەمىز" دەپ ويلادىق. قورىقساق تا، وق-ءدارىنى جەتكىزدىك. جەتكەندە، بىرنەشە سنارياد جارىلدى. ءبىراق بىزگە تيمەدى. سوندا ءبىر قاتەردى باستان وتكىردىك. اسىرەسە، ازەربايجاندار امان قايتقانىنا قۋاندى، - دەدى ابدولكاريم.
ونىڭ ايتۋىنشا، يراك ۇشاقتارى يراننىڭ قارۋ- جاراقتار ساقتالعان قويمالارىن ءجيى بومبالاپ تۇرعان.
- سوندايدا كوزدى جۇمىپ الىپ، قۇم تولتىرعان قاپپەن قورشالعان جەرتولە ىشىنە كىرىپ كەتەمىز. باسقا امالىمىز جوق. قويمانىڭ قاسىن قازىپ، جەرتولە جاساپ قوياتىن ەدىك. ونىڭ توڭىرەگىن تاۋ- توبە قىلىپ قۇممەن قورشاپ قوياتىن. كەيبىر جاعدايدا بولماسا، ماعان قاتتى قاتەر تونبەدى، - دەدى ول.
ابدولكاريم قازاق سوعىستا بوس ۋاقىت بولسا، جەرتولەدە جاتىپ راديو تىڭداعاندارىن ايتتى. 1986 -جىلعى الماتىداعى جەلتوقسان وقيعاسى تۋرالى دا سول جەرتولەدە جاتىپ ەستىپتى.
- BBC-دەن پارسى تىلىندە الماتىداعى ستۋدەنتتەردىڭ جەلتوقسان وقيعاسى تۋرالى ەستىدىم. سوندا "قازاقتار باس كوتەرىپ جاتىر ەكەن عوي" دەپ قاتتى قۋاندىم. ءبىزدىڭ قۇرامدا وزىمنەن باسقا قازاق جوق ەدى. تىڭداعان كەزدە باستىعىما ايتتىم. ولار ءبىزدى قازاق ەمەس، تۇرىكمەن نەمەسە ءماشحاد ماڭىندا شىڭعىسحان زامانىنا قالدى دەلىنەتىن ءباربارلار رەتىندە تانيتىن ەدى. «تۇركىمەنسىڭ بە، ءباربارسىڭ بە؟» دەپ سۇرايتىن. سوندا «قازاقپىز» دەپ، ماڭعىشلاقتان، رۋسيادان كەلگەنىمىزدى تۇسىندىرۋگە تۋرا كەلەتىن. اكەمىزدىڭ قۇجاتتارىندا «ماڭعىشلاق، رۋسيا» دەپ جازىلاتىن، سونى ايتاتىنبىز، - دەپ ەسكە الادى ابدولكاريم.
ونىڭ ايتۋىنشا، سوعىستا اسكەري قىزمەتىن وتەپ قايتقاندا وعان ماقتاۋ قاعازىن جازىپ بەرگەن. كەيىن سوعىسقا قاتىسقانى ءۇشىن ەرەكشە جەڭىلدىك تە جاسالماعان. مۇنى ابدولكاريم قازاق ءوزىنىڭ جارالانباي، امان-ەسەن كەلگەنىنەن كورەدى.
- سوعىس كەزىندە ازعانتاي بولسا دا ايلىق بەرىپ تۇردى. كەلگەن سوڭ جالاقىعا ۇستەمە بولعان جوق، - دەدى ول.
ابدولكاريم قازاق تا قازىر يراننان قازاقستانعا كوشىپ كەلگەن، اقتاۋ قالاسىندا تۇرادى.
شىعاناقتاعى قازاق ءانى
مۇسا ءۋالي دە - سوعىستا اسكەري قىزمەتىن وتەگەن قازاقتاردىڭ ءبىرى. ول قازىر يراننىڭ بەندەر-تۇركىمەن قالاسىندا تۇرادى.
يران- يراك سوعىسىنا قاتىسۋشى سەيد حاجي جەناحي جەرتولە الدىندا وتىر. سۋرەت جەكە مۇراعاتتان الىنعان.
انديمەشك، حۋررامشاحر قالالارىنداعى اسكەري وپەراتسياعا قاتىسقان مۇسا ءۋالي زەڭبىرەكشى بولعان.
- ءۇش ايداي دايىندىقتان ءوتىپ، زەڭبىرەكشى بولدىق. 155 ميلليمەترلىك امەريكالىق زەڭبىرەكپەن اتاتىنبىز. «ءۋالفاجر-1» ، «ءۋالفاجر-2» دەگەن جورتۋىلدار (اسكەري وپەراتسيانى ايتىپ وتىر - رەد. ) بولدى عوي، سوعان دا قاتىستىم. حۋررامشاحردى ازات ەتكەن «بەيتۋلمۋقاددەس» جورتۋىلىندا دا بولدىم. ون شاقتى كۇن سوعىستىق. ادام كورمەگەن قىرعىن بولدى. شەكاراداعى بۇل قالانى يراندىقتار «حۋنينشاحر» (قاندى شاحار - رەد. ) دەپ اتاپ جۇرەتىن، ازات ەتكەن سوڭ قايتادان ءحۋررامشاحر دەپ اتاي باستادى. زەڭبىرەك بولعان سوڭ ءبىز ءتورت- بەس شاقىرىم العى شەپتىڭ سوڭىنان ىلەسىپ وتىردىق، - دەيدى مۇسا ءۋالي.
ونىڭ ايتقاندارىنا قاراعاندا، يران اسكەرىنىڭ قولىندا امەريكالىق قارۋلارمەن قاتار سوۆەت وداعىنىڭ تەحنيكالارى دا بولعان. ازاتتىق ءتىلشىسى دە يران- يراك سوعىسى بولعان ايماققا جولى تۇسكەندە، قيراعان سوۆەت تەحنيكاسىنىڭ قالدىعىن كورگەنى بار. بۇيىرىندەگى تۋدىڭ يراندىكى، نەمەسە يراكتىكى ەكەنىنە قاراپ قانا سول تەحنيكالاردى قاي ەل ساتىپ العانىن اجىراتۋعا بولادى.
مۇسا ءۋالي ءوزى قىزمەت ەتكەن اسكەري قۇرامدا تاعى دا ەكى قازاق بولعانىن ايتتى. ول يران ءوز جەرىن ازات ەتىپ، ەندى يراك جاعىنا وتە باستاعاندا اسكەردەن قايتقان ەكەن.
يران- يراك سوعىس كەزىندەگى ۇرىس الاڭدارى ءالى جوندەلمەگەن. حۋررامشاحر، مامىر 2012 -جىل.
مۇسا ءۋالي يراننىڭ يراك جەرىندەگى «كەربالا-4» جانە «كەربالا-5» اسكەري وپەراتسيالارىنا دا قازاقتار قاتىستى دەيدى.
- كىشكەنتاي راديوقابىلداعىشىم بولاتىن. جەرتولەدە جاتىپ، تۇندەردە حالىقارالىق ماسكەۋ راديوسىنان روزا رىمبايەۆانىڭ اندەرىن تىڭداپ، حوش بولاتىن ەدىك، - دەدى مۇسا ءۋالي.
سوۆەت وداعىندا سەكسەنىنشى جىلدارى روزا رىمبايەۆا شىرقايتىن «ءاليا» ءانى ءجيى ەفيرگە بەرىلگەنى بەلگىلى.
مۇسا ءۋالي سوعىستان قايتقان سوڭ مەكتەپكە مۇعالىم بولىپ ورنالاستى.
سوعىستا ەكى ەل شەكاراسىندا حيميالىق قارۋ قولدانىلعانى بەلگىلى. وسىعان قاتىستى ازاتتىق ءتىلشىسىنىڭ ساۋالىنا مۇسا ءۋالي «حيميالىق قارۋ قولدانعان مايداندا قازاقتار بولمادى» دەپ جاۋاپ بەردى.
«مايدان مەكتەبىنىڭ» مۇعالىمى
قازىر اقتاۋدا تۇراتىن نياز توبىش يران- يراك سوعىسى اياقتالاتىن جىلى مايدانعا اتتانادى. ول 1988 - جىلى ءتورت ايداي سوعىس ولكەسىندە مۇعالىمدىك قىزمەت اتقارعان.
- كۇمبەدتە اعىلشىن تىلىنەن ساباق بەرىپ جۇرگەن ەدىم. سوعىسقا الىندىق تا، ءبىزدى شەكارانىڭ تۇبىنە جىبەردى. ءبىر ايداي اسكەري دايىندىقتان وتتىك. شەكارانىڭ بەرگى جاعىندا 10 شاقىرىم جەردە وكوپتىڭ ىشىندە «مايدان مەكتەپتەرى» دەگەن بولدى، سوندا ساباق بەردىم. احۆاز توڭىرەگىندە بولدىم، - دەدى ول ازاتتىق تىلشىسىمەن اڭگىمەدە.
- وتان قورعاۋ سونداي كۇشتى بولدى، ورتا مەكتەپتەر بوساپ قالا جازدادى. وقۋشىلارعا دەيىن ءوز ەركىمەن مايدانعا كەتىپ جاتتى. امان قالعاندارى مايداندا دا وقۋدان قالماسىن دەپ مەكتەپ اشتى، - دەگەن نياز توبىش ساباق بەرگەن «مايدان مەكتەپتەرىندە» 6-7 پروۆينتسيانىڭ «مايدانگەر» وقۋشىلارى بولىپتى. اعىلشىن ءتىلى قاتارداعى ءپان رەتىندە وقىتىلعان.
- جەرتولەدە ساباق بەردىك. بومبا ءتۇسىپ جاتقان جەرلەر بولدى. ءبىز امان بولدىق. مەنىڭ وزىمە تىكەلەي قاتەر تونبەدى. ءبىراق بىزگە جاقىن جەرتولەنىڭ بىرىندە ساباق بەرىپ جاتقان جىگىتتەر شابۋىلعا ۇشىراپ، ولاردىڭ جالاڭاياق، جالاڭباس بىزگە قاشىپ كەلگەنى ەسىمدە، - دەدى نياز توبىش.
ازاتتىق ءتىلشىسىنىڭ «سوعىستا ارنايى پاندەر وقىتىلدى ما؟» دەگەن سۇراعىنا ول «ۇگىت- ناسيحات بولىمىندە ارنايى تاربيەلەنگەندەر بولدى» دەدى. «استانادان كەلىپ، باعداتتى الامىز دەپ ۇگىتتەپ جاتادى. اسىرەسە، ەرتەڭ شابۋىل بولادى دەگەندە الگىلەردىڭ دەنەلەرىن ابدەن قىزدىرىپ، ءشاحيد بولۋعا دايىندايدى» دەيدى نياز توبىش.
سوعىس اياقتالعان تۇستاعى يران اسكەرىنىڭ كوڭىل-كۇيىن ول بىلاي دەپ سيپاتتادى:
يران- يراك سوعىسىنا قاتىسۋشى قازاقتار دايىندىق كەزىندە. سۋرەت جەكە ارحيۆتەن الىندى
- ەكى جاقتى بىتىمگە شاقىراتىن ب ۇ ۇ- نىڭ 598-قارارى قابىلدانادى دەپ كۇندە سونى كۇتىپ جاتتىق. قابىلدانعان كۇنى قۋاندىق.
قارار قابىلدانعان سوڭ ءبىزدىڭ ول جەرگە قاجەتىمىز بولماي، اۋىلعا كەلىپ بۇرىنعى جۇمىسىمىزعا كىرىسىپ كەتتىك. جالاقىمىز ءبىرشاما كوبەيدى. وتىز- قىرىق پايىز قوسىلدى. مايداندا جۇرگەندە دە ەكى- ءۇش ەسە كوبەيىپ اقشا ءجۇرىپ جاتتى. جارالانىپ كەلگەندەرگە ءۇي بەردى، باسقا دا جاعدايلارىن جاسادى، - دەدى نياز توبىش.
ول وسى سوعىس تۋرالى يران قازاقتارى اراسىندا ءارتۇرلى پىكىر بولعانىن باياندادى.
- يسلام رەۆوليۋتسياسىنان 15 ايدان كەيىن سوعىس باستالدى. ۇكىمەت ءالى باس-اياعىن جيناقتاپ ۇلگەرە الماي جاتتى. قازاقتار اراسىندا كەيبىر اعايىندار نەگە ەكى مۇسىلمان ەل ءبىر-بىرىمەن سوعىسىپ جاتىر دەگەن پىكىردە بولدى. يراك يراننىڭ ءبىزدىڭ ماڭعىستاۋ سياقتى ۇلكەن مۇناي شىعاتىن وبلىسىن سەگىز جىلداي باسىپ جاتتى. مۇسىلمان بولساڭىز دا، ۇيىڭىزگە بىرەۋ شابۋىل جاساسا، ونىڭ دىنىنە قاراماي قورعاناسىز. الايدا ەلدىڭ كەيبىرى بۇرىنعى بيلىكتى اڭسادى. سوعىس سەبەپ بولىپ وسى ۇكىمەت قۇلاسا ەكەن دەگەن اعايىندار بولدى.
ويتكەنى يسلام رەسپۋبليكاسىنا دەيىن بيلىكتە بولعان شاح قازاقتارعا جامان قاراعان جوق. اتالارىمىز قينالعانىمەن، اكەلەرىمىز، باسقا دا اعايىندار بالالارىن وقۋعا بەرىپ، جان-جاققا قاراي باستاعان كەزى ەدى عوي. سوندىقتان شاح ۇكىمەتىنەن قازاق دياسپوراسى ەشقانداي زيان كورگەن جوق. شىنىن ايتقاندا، يران قازاقتارىنىڭ ىشىندە يسلام رەسپۋبليكاسىن جاقتاعاندار از بولدى. ال كەزىندە شاحتىڭ ءوزى قازاقتاردىڭ وكىلدەرىن قابىلداپ، پاتشايىم دا قازاقتاردى ارنايى ارالاپ كورگەن ەدى، - دەيدى نياز توبىش.
قازاقتار ىشىندە يسلام رەسپۋبليكاسىن جاقتاعاندار از بولدى. كەزىندە شاحتىڭ ءوزى قازاقتاردىڭ وكىلدەرىن قابىلداعان ەدى.
ونىڭ ايتۋىنشا، تۇرعىلىقتى حالىقتىڭ ىشىنەن شىققان توپتار دا تەگەران سياقتى ءىرى قالالاردا سوعىستى توقتاتايىق دەپ اكتسيا وتكىزىپ تۇرعان.
نياز توبىشتىڭ ەكى تۋعان ءىنىسى دە سوعىستا بولىپتى. كىشى ءىنىسى سوعىستا جارالانعان.
- ول جارالانعانىن ايتپاعان ەكەن، كەيىن بىلدىك، - دەيدى نياز توبىش.
شىعاناق سوعىسىنىڭ قازاق قۇرباندارى
يران قازاقتارى اراسىندا سوعىستا قازا تاپقاندار دا بولدى. ولاردى يراندا «ءشاحيد» دەپ اتايدى. ونىڭ بىرەۋى كۇمبەدتىك مۇحاممەد بەگەيدى كەيبىرەۋلەر حابار-وشارسىز كەتكەندەر قاتارىنا جاتقىزادى. الايدا ابدوللا قارجاۋ ونى قازا تاپتى دەپ ەسەپتەيدى.
- ونى پارسىلار «بەگەي» دەپ اتاي الماي، «پەكەن» دەپ كەتتى. مۇحاممەدتىڭ موينىنداعى ءنومىرى جازىلعان بەلگىسىن تاۋىپ، سۇيەگىن تابا المادىق. ءنومىر بەلگىسى ءبىر اي، قىرىق كۇندەي دالادا جاتسا كەرەك. سول جەردىڭ ءبىر ۋىس توپىراعىن الىپ، جاشىككە سالىپ، يراننىڭ تۋىنا وراپ جەرلەدىك. سوندىقتان ول - ءشاحيد! - دەدى ابدوللا قارجاۋ.
يران- يراك سوعىسىندا قازا تاپقان قازاقتار سانى ءالى ناقتىلاۋدى قاجەت ەتەدى. ازىرگە وسى سوعىستا قازا تاپقان بەس ادامنىڭ اتى-ءجونى بەلگىلى.
ابدولكاريم قازاق، يران- يراك سوعىسىنا قاتىسۋشى. اقتاۋ. 14 - مامىر 2012.
نياز توبىش ازاتتىق تىلشىسىمەن اڭگىمەدە «يران- يراك سوعىسىندا قازا تاپقاندار» دەپ مىنا كىسىلەردىڭ ءتىزىمىن كەلتىردى: مۇحاممەد بەگەي، ابدولموتاللەب شادكام، ساپارالي ارىقباي، ابدول پاۆيز مۇرىن ۇلى، مۇسا كورپە.
ءباندار تۇركىمەن قالاسىندا ابدول ءپاۆيزدىڭ اتىنا كوشە اتى دا بەرىلگەن.
يران- يراك سوعىسىندا جارالانعان قازاقتار دا بولعان. «ولاردىڭ سانى بەس-التاۋ» دەدى ابدولكاريم قازاق.
يران قازاقتارىنان ەكى ادام وسى سوعىستا يراك جاعىندا بىرنەشە جىل بويى تۇتقىندا بولعان ەكەن. ال سوعىسقا قاتىسقان يراندىق قازاقتاردىڭ تۇتاس سانى تۋرالى ناقتى ايتىلمايدى.
بولىمسىز دەرەكتەر
يران قازاقتارىنان شىققان عالىم، قازاقستاندا تۇراتىن يسلام جەمەنەيدىڭ ايتۋىنشا، سوعىسقا قاتىسقان يران قازاقتارىنىڭ سانى شامامەن جۇزدەن اسادى.
نياز توبىشتىڭ ناقتىلاۋىنشا، ءقازىر اقتاۋدا تۇراتىن يران- يراك سوعىسى ارداگەرلەرىنىڭ سانى ون بەستەي بولادى.
يران- يراك سوعىسىنا قاتىسقان قازاقتار تۋرالى جازىلعان ناقتى دەرەكتەردى نە پارسى تىلىندە، نە قازاق تىلىندە ۇشىراتا المادىق. دياسپورا تانۋشى عالىمدار ەڭبەگىنەن دە مۇنداي دەرەك كەزدەسپەدى. دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى دا قازاقتاردىڭ يران- يراك سوعىسىنا قاتىسقانىنان بەيحابار ەكەن.
يسلام جەمەنەي، شىعىستانۋشى عالىم، يراننان كەلگەن ورالمان. جەكە مۇراعاتتاعى سۋرەت.
ال يسلام جەمەنەيدىڭ «يران قازاقتارى» دەگەن كىتابىندا قىسقاشا بىلاي دەلىنگەن:
«...1980 - جىلداردىڭ باسى يران قازاقتارىنا ساياسي، قوعامدىق، مادەني جانە ەكونوميكالىق تۇرعىدان جاڭاشا ءومىر اكەلدى. ويتكەنى يراننىڭ وزىندە يراك ەلىمەن سەگىز جىلعا سوزىلعان كەسكىلەسكەن سوعىس (1980-1988) باستالىپ، سونىڭ سالدارىنان كوپتەگەن ساياسي ەكونوميكلىق، الەۋمەتتىك قيىندىقتار تۋىندادى. سونىڭ ءبىر-اق مىسالى يرانداعى ۋنيۆەرسيتەتتەردە ساباق بەرۋ توقتاتىلىپ، بىلىمگەرلەر (ستۋدەنت) قابىلداۋى ءتورت جىل بويى بولمادى. ونىڭ تاۋقىمەتىن يران قازاقتارى جەرگىلىكتى حالىقپەن بىرگە تارتتى. تۋعان ەلىن قورعاۋعا قازاق جىگىتتەرى اسكەر قاتارىندا بولسىن، شايقاس مايدانىندا بولسىن، جاۋىنگەرلىك مىندەتىن اتقاردى» .
ازاتتىق ءتىلشىسى حابارلاسقاندا، يسلام جەمەنەي ءوزى سوعىسقا قاتىسپاعانىن، ءبىراق ءۇش اي اسكەري دايىندىقتان وتكەنىن ايتتى. ول بولاشاقتا سوعىسقا قاتىسقان يران قازاقتارى تۋرالى كەڭىرەك توقتالاتىنىنان حاباردار ەتتى.
اۆتور: قۋانىشبەك قاري
azattyq.org
