جۇمابەك تاشەنوۆ قىتايعا بارعان ساپارىندا حرۋشيەۆ ءۇشىن نەگە ۇيالدى؟
وسىناۋ قيامەتتىڭ قىل كوپىرىنەن امان- ەسەن وتكەن ءسوز زەرگەرى عابيت مۇسىرەپوۆ «ءسوز جوق سونىڭ ىزدەرى» اڭگىمەسىندە سول قوس ۇرەي زاماندى بىلايشا سيپاتتايدى:
«...قانىن ىشكە تارتىپ، سۇرلانىپ العان ەكى جىگىت كىرىپ كەلدى دە:
- جانتاس اسىلبەكوۆ، ءجۇرىڭىز! - دەپ ەسىكتى نۇسقادى. «حالىق جاۋى» دەگەن سۇمدىق سوزبەن كەلىپ تۇرعان ەكى جىگىتكە قاراپ تۇرىپ، ءوز حالقىنىڭ دوسى قانداي بولاتىنىن بىلمەي قالۋعا دا بولاتىن ەدى. سۇر كيىنگەن، قانىن ىشكە تارتىپ العان سىرىڭكە سۇردىڭ ەكەۋى دە ىسقىرىنىپ تۇر... كوزدەرى قىدىرا جورتىپ، ءبارىمىزدى دە ءبىر- ءبىر ءتىنتىپ شىقتى: ءبىرىنىڭ كوزى قارا تىشقانداي تىمىسكىلەنىپ كەلىپ، مەنىڭ كوك الا گالستۋگىمە قادالعاندا، مەن موينىما قىل- بۇعاۋ تۇسكەندەي بۋلىعىپ كەتتىم. بەزەۋ بەتتىڭ ەكى قۇلاعى دا بۇرىسىڭكىرەپ، الدەنەنى تىڭداي قالعان ءبورىنىڭ قۇلاعىنا ۇقساپ، العا قاراي قالقيا قالىپتى. ول ماعان وسى ۇيدەگى بارلىق جاننىڭ قالاي دەم العانىنا دەيىن ەستىپ تۇرعان سياقتاندى».
مىنە، وسىنداي قالتىراۋىق زاماندا جۇمابەك احمەت ۇلى قىزمەتكە ارالاستى. ول قازاقتى قىناداي قىرعان اشارشىلىق پەن قۋعىن- سۇرگىندى كوردى، اۋداننان وبلىسقا قىزمەتكە كوتەرىلگەنىندە سۇم سوعىس باستالىپ، تىلداعى حالىقتىڭ اتقان تاڭنان باتقان كۇنگە دەيىن سوزىلار اۋىر ەڭبەگىن بىرگە ءبولىستى. ەشبىر ۇلتتى، حالىقتى الالامادى. ادامزاتتىڭ ءبارىن دە باۋىرىم دەپ ءسۇيدى. ءبىراق اۋەلى قازاق بولىپ تۋعان سوڭ قازاق دەسە، شىعاردا عانا جانى باسقا ەدى. سوندىقتان ەڭ اۋەلى ەل بايلىعى مەن ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى وتارشىلداردىڭ قاندى شەڭگەلىنەن قورعاشتاپ باقتى.
تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ ناۋقانىنان باستالعان جەر ماسەلەسىندەگى قيتۇرقى ساياساتقا قاسقايا قارسى تۇرىپ، ازۋى كەرەقارىس ك س ر و باسشىلارىمەن ايقاستى. بيىك مانساپتان ۇلتتىق مۇددەنى جوعارى قويعانى ءۇشىن ەلدىڭ ءبىرىنشى باسشىسى بولۋىنا ءبىر- اق قادام قالعاندا قىزمەتىنەن الىنىپ، شىمكەنت وبلىسىنا قۋىلدى. بۇدان كەيىن دە كەڭەستىك جۇيە تاراپىنان جاسالعان قياناتتار از بولعان جوق. ءبىراق مۇنىڭ ءبىر دە ءبىرى تۋا ءبىتتى قايسار جاندى مۇقاتا دا، مويىتا دا المادى...
1. تاشەنوۆ - ەرلىگى ەلەنبەگەن حالىق قاھارمانى
تاريح دەگەن - شەجىرە. ۋاقىت دەگەن الىپ بار. سول الىپ ۋاقىت اركىمدى ءوز ورنىنا قويادى. كىمنىڭ كىم ەكەنى سوندا ايقىندالادى.
ج. تاشەنوۆ.
جۇمابەك تاشەنوۆ كىم ەدى؟ ونىڭ ەنتسيكلوپەديالار مەن انىقتامالىقتارداعى رەسمي ءومىربايانى مىناداي:
«تاشەنوۆ جۇمابەك احمەت ۇلى (20.3.1915, اقمولا وبلىسى ارشالى اۋدانى باباتاي اۋىلى - 18.11.1986, شىمكەنت قالاسى) - مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ەكونوميكا عىلىمىنىڭ كانديداتى (1962). اقمولا قۇرىلىس تەحنيكۋمىن (1932) ، ك و ك پ و ك جانىنداعى جوعارى پارتيا مەكتەبىن (19 55) بىتىرگەن. 1934- 1939 -جىلدارى بەينەتقور اۋدانى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ حاتشىسى، اۋدان جەر ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، 1939 - 1943 - جىلدارى اقمولا وبلىسى جەر ءبولىمى باستىعىنىڭ ورىنباسارى، 1944 - 1947 - جىلدارى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى پارتيا كوميتەتى حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى، مال شارۋاشىلىعى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، 1947 - 1948 - جىلدارى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى اتقارۋ كوميتەتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى، ءتوراعاسى (1948 - 1952) بولدى. 1952 - 1955 - جىلدارى اقتوبە وبلىسى پارتيا كوميتەتىنىڭ 1- حاتشىسى، 1955 - 1960 -جىلدارى قازاق ك س ر- ءى جوعارعى كەڭەسى ءتورالقاسىنىڭ ءتوراعاسى، 1960 - 1961 - جىلدارى قازاق ك س ر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى قىزمەتتەرىن اتقاردى.
وسى قىزمەتتە جۇرگەندە ن. س. حرۋشيەۆكە قارسى شىعىپ، قىزمەتى تومەندەتىلىپ، 1961- 1975 - جىلدارى شىمكەنت (قازىرگى وڭتۇستىك قازاقستان) وبلىسى اتقارۋ كوميتەتى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولدى. 1975- جىلى وداقتىق دارەجەدەگى دەربەس زەينەتكەرلىككە شىقتى. «لەنين» ، «ەڭبەك قىزىل تۋ»، «قۇرمەت بەلگىسى» وردەندەرىمەن ماراپاتتالعان. ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭىندە «قاراكول» عىلىمي- زەرتحانالىق ينستيتۋتىندا، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى تالداۋ- ەسەپتەۋ ورتالىعىندا قىزمەت اتقاردى. 14 جىل وسى وبلىستا ەڭبەك ەتىپ، ايگىلى جەلتوقسانعا ءبىر- اق اي قالعاندا، 1986 - جىلى 18 - قاراشادا ومىردەن وزادى. سۇيەگى شىمكەنت قالاسىندا جەرلەنگەن.»
باسقا زەرتتەۋلەر مەن تانىمدىق ماقالالارداعى ءومىرباياندارى دا وسىنىڭ توڭىرەگىندە. بىزدىڭشە، جۇمابەك احمەت ۇلى - كەڭەس يمپەرياسى تۇسىنداعى بارشا ۇلتتى جويىپ، ءبىرتۇتاس كەڭەس حالقىن قالىپتاستىرۋعا ۇمتىلعان ك س ر و يدەولوگتارى مەن جەكەلەگەن ۇلت مۇددەسىن قورعاۋشى جانكەشتىلەردىڭ اراسىنداعى مىلتىقسىز مايداننىڭ قاھارمانى. بۇعان قانداي دالەل بار؟ مۇنداي دالەلدەر شاش ەتەكتەن.
ءبىر- اق مىسال. ەگەر ول ۇلتتىق مۇددەنى ەمەس، ءوسۋدى عانا ويلاسا، 1960- 1961 - جىلدارى قازاق ك س ر- ءى مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى قىزمەتىن اتقارىپ تۇرىپ، ەلدىڭ ءبىرىنشى باسشىسى بولۋىنا ءبىر- اق قادام قالعاندا قازاقستاننىڭ بەس وبلىسىن رەسەيگە قوسۋ تۋرالى ن. س. حرۋشيەۆ باستاعان ماسكەۋدىڭ ۇسىنىسىنا قارسى شىقپاس ەدى. حرۋشيەۆ دەگەن - ستالين ولگەن سوڭ ل. پ. بەريا، ن. ا. بۋلگانين، ۆ. م. مولوتوۆ، ل. م. كاگانوۆيچ جانە گ. م. مالەنكوۆ سياقتى ءارقايسىسى ءبىر- ءبىر مەملەكەتتى باسقارۋعا دايار تۇرعان وتە ازۋلى قانشاما قارسىلاسىن جولىنان ىسىرىپ، بيلىك باسىنا كەلگەن اككى ساياساتكەر ەدى. ول ازۋىن ايعا بىلەگەن ا ق ش باستاعان بارشا كاپيتاليستىك ەلدەردىڭ باسشىلارىنا قىر كورسەتىپ، الەمدەگى ەڭ بيىك ساياسي مىنبەرلەردىڭ بىرىنەن اياعىنداعى توپىلايىن شەشىپ الىپ، مىنبەردى توقپاقتاۋىمەن ءارى بۇكىل ەلگە جۇگەرىنى قاپتاتۋىمەن ەستە قالعان باسشى بولاتىن.
ج. تاشەنوۆ ءوزىنىڭ ۇكىمەت باسشىسى دەگەن قىزمەتىنەن ايىرىلىپ، بۇكىل كارەراسىنا بالتا شابىلاتىنىن، ءتىپتى ومىرىنە قاۋىپ تونەتىنىن بىلە تۇرا ۇلت مۇددەسى ءۇشىن وسىنداي ازۋى كەرەقارىس باسشىعا قارسى شىقتى. باسقا «ەل اعالارىنىڭ» ءبارى ءبىر اۋىزدان «گەنسەكتىڭ» ايتقانىنا كونىپ، ءلابباي تاقسىرلاپ تۇرعاندا جۇمابەك احمەت ۇلى ەگەر ءوزى قاسارىسا قارسى تۇرماسا، قازاق جەرىنىڭ بەستەن بىرىنەن ايرىلارىن ءبىلدى. ءسويتىپ ول قىزمەتىنەن الىندى، ءبىراق سولتۇستىكتەگى 5 وبلىس رەسەيگە قوسىلماي، قازاقستان قۇرامىندا قالدى... ەگەر وسى 5 وبلىس رەسەي فەدەراتسياسىنا ءوتىپ كەتكەندە قازىرگى تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ باس قالاسىنا اينالعان استانا جات قولىندا قالار ەدى.
سوندىقتان قازىرگىدەي تاۋەلسىز ەل اتانىپ، ەشكىمگە جالتاقتاماي كۇن كەشەر شاققا جەتكەندە جۇمابەك احمەت ۇلىنىڭ حالىق ءۇشىن جاساعان بارلىق ەرلىكتەرىن ەسكەرىپ، الداعى 2015 - جىلى ونىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى رەسپۋبليكا كولەمىندە لايىقتى اتاپ وتىلسە، ج. تاشەنوۆتىڭ ەسىمىن ماڭگى ەستە قالدىرارداي ناقتى قادامدار جاسالسا، مىلتىقسىز مايداننىڭ سايىپقىران ساردارىنىڭ ەلەنبەي قالعان ەرلىگىنىڭ وتەۋى قايتار ەدى. ءارى وسىنداي ناعىز پاتريوتتىق ءىس- شارالاردىڭ وتان ءۇشىن، جەر ءۇشىن جانىن قيۋعا باقۇل بولاشاق پاتريوتتىق ەرلىكتەرگە جول اشارىنا كامىل سەنەمىز.
2. قازاق جەرىن قىزعىشتاي قورىعان تۇلعا
اۋ، قىزعىش قۇس، قىزعىش قۇس...
كول قورىعان سەن ەدىڭ،
سەن دە ايىرىلدىڭ كولىڭنەن...
ەل قورىعان مەن ەدىم،
مەن دە ايىرىلدىم ەلىمنەن...
ماحامبەت
ⅩⅩ عاسىردىڭ 20- جىلدارى ماسكەۋدىڭ ۇيعارۋىمەن قازاقستاننىڭ قۇرامىنان قاراقالپاق ا ك س ر- ءى الىنىپ، وزبەكستاننىڭ قۇرامىنا قوسىلعانى ءمالىم. وسى كەزدە قاراقالپاق حالقىنىڭ ءتىلى مەن سالت- ءداستۇرىنىڭ وزبەكتەن گورى قازاققا جاقىندىعى، حالىقتىڭ ماقسات- مۇددەسى، قاراقالپاق زيالىلارىنىڭ جوعارىعا بىرنەشە رەت جازعان حاتتارى، ونداعى تالاپ- تىلەكتەر مۇلدەم ەسكەرىلمەدى. قازاقستاننىڭ جەرى ونسىز دا كولەمدى، باسقارۋ قيىنعا سوعادى دەگەن سىلتاۋ ايتىلدى. وسى ازداي 50- 60- جىلدارى ورتالىق باسشىلىقتىڭ مۇددەسىنە ساي قازاقستاننىڭ جەرىن تاعى دا بولشەكتەۋ ارەكەتى باستالدى.
مىنە، ءدال وسى كەزدە قاراقان باسىنىڭ قامىنان گورى ۇلتتىق مۇددەنى جوعارى قويا بىلەتىن جۇمابەك احمەت ۇلى سىندى شىنشىل قايراتكەر بۇل ساياساتقا بىرنەشە رەت قاسارىسا قارسى تۇردى. مىسالى، ماڭعىستاۋدى تۇرىكمەنستانعا قوسۋ جونىندەگى ۇسىنىستارعا تويتارىس بەردى. تىڭ ولكەسىنە بىرىكتىرىلگەن سولتۇستىك بەس وبلىستى رەسەيگە، وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ ماقتالى اۋداندارىن وزبەكستانعا بەرۋگە قارسى شىقتى. قازاقستان جەرىندە يادرولىق جارىلىستار جاساۋعا قارسىلىق ءبىلدىردى. ءجا، ەندى وسىنى رەت- رەتىمەن باياندايىق.
ءبىرىنشىسى، 1954-1956 - جىلدارى قازىرگى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ بوستاندىق، ماقتاارال اۋداندارىن وزبەكستانعا بەرۋگە قارسىلىق. قازاقستان- وزبەكستان شەكاراسى 1924-1925 - جىلدارى مەجەلەنگەن سوڭ وسى ەكى ەل اراسىنداعى شەكارا ماسەلەسى 20-50- جىلدارى 5-6 رەت كوتەرىلىپ، سونشا كوميسسيا جۇمىس ىستەپتى. بىرىنە وزبەكتەر ريزا بولماسا، كەلەسىسىنە قازاقتار كەلىسپەگەن. ءۇشىنشىسىن ماسكەۋ بەكىتپەگەن. ءۇش تاراپتىڭ مۇددەسى ءبىر ارناعا قۇيىلماعان. وزبەكتەردىڭ نەگىزدەمەسىندە، بۇل اۋداندارعا قازاقتار تاشكەنت ارقىلى وتەتىندىگى ايتىلىپ (قازىردىڭ وزىندە شىمكەنت- ساراعاش تاسجولىنان تاشكەنت قالاسى 20 شاقىرىم جەردە عانا، ال كەيبىر تۇستاردا جول شەكارادان 5-10 شاقىرىم جەردەن وتەدى - اۆتور) ، ونىڭ ۇستىنە ماقتا مول شىعاتىن اۋدانداردىڭ باسشىلىعىن ءبىر قولعا بەرىپ، ەڭبەك ونىمدىلىگى مەن باسقارۋدى قولايلى ەتۋ كەرەك دەپ كورسەتىلدى.
ءسويتىپ بۇكىل ك س ر و- نىڭ تۇرالاعان ەكونوميكاسىن كوتەرۋدى جەلەۋ ەتكەن الا تاقيالى اعايىندار وڭتۇستىك اۋدانداردى وزبەكستانعا قوسىپ، ءوز جەرلەرىن كەڭەيتە بەرۋدى كوزدەدى. ال قازاقتار بولسا، بۇل ەجەلدەن وزدەرىنىڭ اتامەكەنى ەكەنىن العا تارتىپ، ول جەرلەردىڭ قازاقستانعا دا كەرەكتىگىن دالەلدەپ باقتى. مىنە، وسى كەزدە قازاق ك س ر- ءى جوعارعى كەڭەسى ءتورالقاسىنىڭ ءتوراعاسى جۇمابەك تاشەنوۆتىڭ توراعالىعىمەن (مۇشەلەرى: م. بەيسەبايەۆ، س. داۋلەنوۆ، ح. ارىستانبەكوۆ، ا. موروزوۆ، ۆ. گولوسوۆ، ۆ. شەرەمەتيەۆ) ارناۋلى كوميسسيا قۇرىلادى. ول كوميسسيا: «وزبەك س س ر- ىنە ماقتارال اۋدانىنىڭ كەيبىر بولىكتەرىن بەرۋگە كەلىسەمىز، ال ۇكىمەتتىڭ بوستاندىق اۋدانىن بەرۋ تۋرالى ءوتىنىشىن نەگىزسىز دەپ سانايمىز» دەگەن شەشىم شىعارادى. كوميسسيا شەشىمى 1955 -جىلدىڭ 1 - ماۋسىمىندا سول كەزدەگى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ل. برەجنيەۆكە جىبەرىلەدى. ل. برەجنيەۆ باسقارعان ورتالىق كوميتەت: «بوستاندىق اۋدانى وزبەكستانعا بەرىلمەسىن» دەگەن قاۋلى قابىلدايدى. ءسويتىپ سول جولى ماسكەۋ مەن وزبەكستاننىڭ بىرلەسكەن قيتۇرقى ارەكەتىنىڭ جولى كەسىلەدى.
الايدا، قادالعان جەرىنەن قان الاتىن وزبەك باسشىلارى بۇعان توقتاي قويمايدى. ولار ۇزاق ۋاقىت بويى ماسكەۋدەگى باسشىلاردىڭ باسىن شىر اينالدىرىپ، 1956 - جىلى شىمكەنت وبلىسىنىڭ بوستاندىق اۋدانى مەن كيروۆ اۋدانىنىڭ تيميريازيەۆ اتىنداعى سوۆحوزىن وزبەك ك س ر- ىنىڭ قۇرامىنا قوسىپ الادى. بۇعان وزبەكستان باسشىسى نيازوۆتىڭ ءوندىرىس اكادەمياسىندا حرۋشيەۆپەن بىرگە وقىعانى، وزبەك ك س ر جوعارعى كەڭەسىنىڭ ءتورايىمى ناسرەددينوۆانىڭ بال تىلگە سالىپ، حرۋشيەۆتىڭ كوڭىلىن تاپقانى، ال قازاق باسشىلارىنىڭ ورتاق پىكىردە بولماعانى، ت. ب. جايتتار از اسەر ەتپەسە كەرەك. كەيىن وزبەكتەر وسى تاسىلمەن ماقتارال اۋدانىن، تۇركىستان، باعىس اۋىلدارىن يەمدەنىپ كەتەدى. ال قازاق باسشىلارى بۇل ماسەلەدە سالعىرتتىق ىستەپ، ءتىپتى كەيبىرى قۋ قۇلقىنى ءۇشىن الا تاقيالى اعايىندارعا جاقتاسادى.
ءسويتىپ، كيروۆ اۋدانىنىڭ شىمقورعان، ارناساي، امانگەلدى اتىنداعى، يليچ اتىنداعى، قىزىلقۇم، «يزۆەستيا» سوۆحوزدارى بەرىلىسىمەن فاريش اۋدانىنىڭ قاراماعىنا جاتقىزىلدى. ەڭبەكشىلەردىڭ قايسارلىقپەن سۇراۋىنان جانە ادىلەتتى تالابىنان كەيىن 1971 - جىلى شىمكەنت وبلىسىنىڭ ءۇش اۋدانى قازاقستانعا قايتادان قايتارىلدى، ءبىراق ولاردىڭ التى سوۆحوز جانە جەتى اۋدانىنداعى كولەمدى بولىگى - جالپى بەرىلگەن جەردىڭ تورتتەن ءۇشى وزبەكستاندا قالدى.
ەكىنشىسى، جۇمابەك تاشەنوۆتىڭ ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك وبلىستارىن رەسەيگە قوسىلۋدان امان الىپ قالۋى. 1953 - جىلى 5 - ناۋرىزدا ك س ر و- نى 31 جىلداي باسقارعان ي. ۆ. ستاليننىڭ قايتىس بولعانى ءمالىم. ونىڭ ورنىنا گ. م. مالەنكو́ۆ (1902 - 1988) ك س ر و مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ سايلانادى (1953 - 1955) . شىن مانىندە ول كەڭەس مەملەكەتىنە 1953 -جىلدىڭ ناۋرىز- قىركۇيەك ايلارىندا عانا باسشىلىق جاسايدى. ويتكەنى 1953 - جىلعى 7 - قىركۇيەكتە ن. س. حرۋشيەۆ (1894- 1971) ك س ر و كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ سايلانادى. ونىڭ جەكە باسقا تابىنۋعا قارسى وڭدى ارەكەتتەرگە بارعانى، عارىشتى يگەرۋدە نەداۋىر تابىستارعا قول جەتكىزگەنى، ول بيلىك قۇرعان زاماننىڭ «جىلىمىق» دەپ اتالعانى ءمالىم.
وسى حرۋشيەۆ باسقارعان ك س ر و كوممۋنيستەرى ەلىمىزدىڭ سولتۇستىكتەگى 5 وبلىسىن (اقمولا، كوكشەتاۋ، قوستاناي، پاۆلودار، سولتۇستىك قازاقستان) بىرىكتىرىپ، «تىڭ ولكەسى» دەگەن ايماق قۇرىپ، ورتالىعىنا اقمولانى (سەلينوگراد) بەلگىلەپ، ونى رەسەيگە قوسۋدى جوسپارلايدى. ولكەنىڭ باسشىلىعىنا ورتالىقتان ت. ي. سوكولوۆ دەگەن ءوز ادامىن جىبەرەدى. ول الگى اتالعان تىڭ ولكەسىن رەسەيگە قوسۋعا بەيىمدەپ، قازاقستان باسشىلىعىنا باعىنۋدان باس تارتا باستايدى. مۇنى سەزگەن قازاق ك س ر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى ج. تاشەنوۆ 1960 - جىلى كۇزدە سەلينوگرادقا شۇعىل تۇردە ۇشىپ كەلىپ، ماسەلەنى دەرەۋ شەشەدى. ول رەسپۋبليكالىق جوسپارلاۋ كوميتەتىنە كەلەسى جىلدىڭ بيۋدجەتىنە قاجەت مالىمەتتەردى ادەيى بەرمەي، باسسىزدىق جاساعانى ءۇشىن سوكولوۆتى قىزمەتىنەن بوساتىپ، 24 ساعاتتىڭ ىشىندە قازاقستاننان قۋىپ جىبەرەتىنىن جانە تىڭ ولكەسى ەشقاشان رەسەيگە بەرىلمەيتىنىن قاداپ تۇرىپ ايتادى.
الماتىدا ۇكىمەت ماجىلىسىندە كەلەسى جىلدىڭ حالىق شارۋاشىلىق جوسپارى قارالىپ جاتقاندا مىنبەگە كوتەرىلگەن تىڭ ولكەلىك اتقارۋ كوميتەتى ءتوراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ا. ي. كوزلوۆ: «جۇمابەك احمەت ۇلى! ءبىز سىزدەردەن ەشتەڭە سۇرامايمىز، تەك ماسكەۋدىڭ بەرگەنىنە تيمەسەڭىزدەر بولعانى»، - دەپ قىر كورسەتەدى. مۇنداي اشىقتان اشىق استامسۋعا توزبەگەن ج. تاشەنوۆ ونى بىلايشا تارتىپكە سالادى:
«تىڭ ولكەسى قازاقستاننىڭ قۇرامىندا، ال قازاقستاندى ونىڭ ورتالىق پارتيا كوميتەتى مەن ۇكىمەتى باسقارادى. ءسىز - سول پارتيانىڭ مۇشەسىسىز. مىناداي قىڭىر مىنەزدى قويماساڭىز، پارتيادان شىعارىپ، ورنىڭىزدان الامىز. سودان كەيىن باراتىن جەرىڭىزگە بارىپ، ارىزىڭىزدى ايتا بەرىڭىز...» .
الدىندا عانا ن. حرۋشيەۆتىڭ قىرىنا ىلىگىپ، قىزمەتىنەن تومەندەتىلىپ ماسكەۋدەن قازاقستانعا جىبەرىلگەن ا. كوزلوۆ زارەسى ۇشىپ، تابان استىندا كەشىرىم سۇرايدى. حالىق، ەل نامىسىن قارا باسىنىڭ قامىنان بيىك قويعان ج. تاشەنوۆ ن. س. حرۋشيەۆتىڭ جىبەرگەن كەۋدەمسوق ادامدارىن وسىلايشا تاۋبەسىنە ءتۇسىرىپ، قازاقستانننىڭ بەس وبلىسىنىڭ بەرىلمەيتىنىن اشىق تۇردە مالىمدەگەن.
مىنا فاكتىگە نازار اۋدارايىقشى: ەگەر ج. تاشەنوۆ كەزىندە ورتالىققا تويتارىس جاساپ، سارى ارقانىڭ بەس وبلىسىن ساقتاپ قالماعاندا، 565, 4 مىڭ شارشى شاقىرىم نەمەسە رەسپۋبليكامىزدىڭ بەستەن ءبىر بولىگىنەن ايىرىلىپ قالعانداي ەكەنبىز. ال سول بەس وبلىستىڭ قازىرگى اۋماعىندا 1999 -جىلعى ساناق بويىنشا 3, 7 ميلليونعا جۋىق ادام تۇرىپ جاتىر ەكەن.
ماسكەۋدە ن. س. حرۋشيەۆتىڭ ارەكەتىنە قالاي تويتارىس بەرگەنىن جۇمابەك احمەت ۇلىنىڭ ءوزى (1986 -جىلى «وقجەتپەس» شيپاجايىندا ەمدەلىپ جاتقاندا قىزمەتتەس ءىنىسى م. ەلەۋسىزوۆتىڭ ساۋالىنا وراي ايتقانى) بىلايشا باياندايدى:
«...كەشكى ساعات ون كەزىندە مەنىڭ بولمەمە د. ا. قونايەۆ (سول كەزدەگى قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى) تەلەفون شالىپ، ن. س. حرۋشيەۆتىڭ ەكەۋمىزدى شاقىرىپ جاتقانىن ايتتى. بۇرىن كەزدەسكەنىمىزدە جىلى شىراي كورسەتەتىن ماسكەۋلىك باستىق جۇزىنەن بۇل جولى قاتاڭدىق بايقالدى. ءسوزىن باستاعاننان- اق:
«كەڭەس وداعىنداعى ۇلت رەسپۋبليكالارىنىڭ جان- جاقتى دارەجەگە جەتۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى كەڭەس ۇكىمەتى مەن ۇلى پارتيامىزدىڭ كورەگەندىك ساياساتىنىڭ ارقاسىندا ەكەندىگىن كوپشىلىك بىلسە دە، ءالى كۇنگە دەيىن سوعان دۇرىس ءمان بەرمەيتىندەر دە جوق ەمەس، - دەپ ءسوزىن ءبىر ءتۇيدى. سوڭعى كەزدە ساياسي بيۋرو ماجىلىسىندە قازاقستاننىڭ ساياسي- ەكونوميكالىق ماسەلەلەرى ءسوز بولعاندا، بۇل رەسپۋبليكانىڭ العا دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرىپ وتىرعان ءتۇرلى سەبەپتەر بار ەكەندىگى ايتىلىپ وتىرادى. سولاردىڭ ەڭ باستىسى - رەسپۋبليكانى باسقارىپ وتىرعان كادرلاردىڭ قازىرگى تالاپقا ساي كەلمەي وتىرعاندىعى جانە وزگە رەسپۋبليكالارعا قاراعاندا جەر اۋماعىنىڭ وتە كەڭدىگى، ال ءوندىرىس سالالارىنىڭ وتە كوپتىگى دەر ەدىم، - دەپ تاعى ءتۇيدى...
ساياسي بيۋروداعى كەلىسىم بويىنشا وسى كەدەرگىنى دە تەز ارادا شەشپەيىنشە رەسپۋبليكا العا جىلجي المايدى. كادر ماسەلەسىن كەيىنىرەك قاراۋعا ءتيىسپىز، قازىر كەزەكتەگى جانە جەدەل شەشەتىن ماسەلە - رەسپۋبليكانىڭ جەر كولەمى جايىندا بولىپ وتىر. جولداس قونايەۆپەن جانە وبلىس باسشىلارىمەن پىكىر الىسقانبىز. بۇل پىكىرىمىزدى ولار نەگىزىنەن قولدادى. جۇمابەك احمەتوۆيچ، ەندى ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزدى بىلگىم كەلىپ شاقىرىپ وتىرمىن» - دەدى.
مايموڭكەنى بىلمەيتىن باسىم: «نيكيتا سەرگەيەۆيچ، مەن بۇل ماسەلەنىڭ شەشىلۋى بىلاي تۇرسىن، ءتىپتى كۇن تارتىبىنە قويىلۋىنىڭ وزىنە قارسىمىن»، - دەدىم. مەنىڭ ءسوزىمدى ەستىسىمەن- اق باستىقتىڭ بەتى قىزارىپ، كوزى الارىپ، تۇتىعىپ، ماعان جالتاق- جالتاق قاراپ تۇرىپ قالدى.
سالدەن كەيىن: «ساياسي بيۋرونىڭ كەلىسىمىنە قارسى شىعاتىن سەن ءوزىڭ كىمسىڭ، ءبىز ساعان سەنىم ءبىلدىرىپ، رەسپۋبليكانىڭ ۇكىمەت باسشىسىنا دەيىن كوتەردىك، ال سەنىڭ ايتىپ وتىرعانىڭ مىناۋ. ءارى- بەرىدەسىن بۇل ماسەلەنى سەندەرسىز- اق شەشەمىز. كەڭەس ەلى - ءبىر مەملەكەت، قاي جەردى قاي رەسپۋبليكانىڭ مەنشىگىنە بەرۋ - ك س ر و جوعارعى كەڭەسىنىڭ ەركى. بۇل جاي پىكىر الىسۋ ەدى»، - دەپ رەڭىنەن اشۋىنىڭ قايتقانى ءبىلىندى.
سونىسىن پايدالانىپ مەن حالقىمىزدىڭ «شەشىنگەن سۋدان تايىنباس» دەگەنى ەسىمە ءتۇسىپ، پىكىرىمدى جالعاستىردىم. «نيكيتا سەرگەيەۆيچ، - دەدىم، - ەگەر جوعارعى كەڭەس ءار رەسپۋبليكانىڭ جەرلەرىن جەرگىلىكتى ورگاندارسىز شەشە بەرەتىن بولسا، ك س ر و- نىڭ جانە ۇلت رەسپۋبليكالارىنىڭ كونستيتۋتسياسىن جويۋ كەرەك قوي. ال ول كونستيتۋتسيالاردىڭ باپتارىندا ءار ۇلت رەسپۋبليكاسى ءوزىنىڭ تاريحي جەرىنە، ونداعى بايلىعىنا ءوز مەنشىگىم دەپ پايدالانۋعا قۇقى بار. ونى وزگەرتۋگە ەشكىمنىڭ، ەشبىر ورگاننىڭ قۇقى جوق... ەگەر بۇل زاڭدارمەن ساناسپايتىن جاعداي تۋسا، وندا ءبىز حالىقارالىق زاڭدى مەكەمەلەرگە دەيىن شاعىم بەرۋدەن تايمايمىز، ونداي قۇقىعىمىز بار»، - دەدىم» ... حرۋشيەۆ قونايەۆقا قاراپ: «بۇل اڭگىمە وسىمەن اياقتالسىن، - دەدى. - ورىستاردىڭ «كەشكى ويدان تاڭعى تاعىلىم ارتىق» دەيتىن ناقىل ءسوزى بار، ەرتەڭگى جينالىسقا دايىندالايىق...» - دەپ، تۇرا جونەلدى، سوڭىنان ءبىز دە شىقتىق».
بۇل - وسىدان كەيىنگى ءوزارا پىكىرلەسۋدە د. قونايەۆقا «...ەلدىڭ مۇددەسىن قورعاۋ ءۇشىن قانداي قيامەتكە بولسا دا دايىنمىن» دەگەن ج. تاشەنوۆتەي پرينتسيپشىل، ۇلتشىل، ادىلەتشىل تۇلعانىڭ جۇرەك جۇتقان ەرلىگى ەدى. وسىنداي كۇردەلى جاعدايدا قازاقستان باسشىلىعى مەن ونىڭ حالقىنىڭ پىكىرىمەن ن. حرۋشيەۆ تا ساناسۋعا ءماجبۇر بولىپ، العاشقى رايىنان قايتادى. ءبىراق كوپ ۇزاماي 44 جاسار جالىنداپ تۇرعان ازاماتتى سول د. قونايەۆ ارقىلى قىزمەتىنەن بوساتىپ، جارتى جىلداي قىزمەتسىز قالدىرىپ، اقىرى شىمكەنت وبلاتكومى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارلىعىنا سىرعىتادى.
3. ۇلتتىق نامىستىڭ شارقايراعى
ج. تاشەنوۆتىڭ قازاق مەملەكەتىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋ جولىنداعى كۇرەسىنەن باسقا قازاق قوعامىن وركەندەتۋ مەن ۇلتتىڭ رۋحىن كوتەرۋ، ابىرويىن اسقاقتاتۋ جولىنداعى ايرىقشا ەڭبەگى مەن جانكەشتى قىزمەتىنە كۋا بولاسىز. تومەندە سولاردىڭ ءبىر پاراسىن كەلتىرەيىك:
ءبىرىنشىسى، ج. تاشەنوۆ قازاق ك س ر جوعارى كەڭەسى ءتورالقاسىنىڭ ءتوراعاسى قىزمەتىنە سايلانعان سوڭ- اق الماتىنىڭ ەڭ ۇلكەن داڭعىلىن ابايدىڭ اتىمەن اتاۋدى جانە كوشەنىڭ ەڭ تورىنە اقىننىڭ الىپ ەسكەرتكىشىن تۇرعىزۋدى ۇسىنعانى. تۇعىرلى تۇلعانىڭ اعايىن ءىنىسى، فيلولوگ، پولكوۆنيك ۇلىقپان باشەن:
«...جۇمەكەڭنىڭ ۇيىنە بارا قالسام، ادەبيەتكە قاتىستى سۇراقتاردى ماعان كوپ قوياتىن. ءوزى ادەبيەتكە وتە جاقىن ەدى. اقىن- جازۋشىلاردىڭ، اسىرەسە، ابايدىڭ شىعارمالارىن جاقسى بىلەتىن. حالىق اۋىز ادەبيەتىن، داستانداردى جاقسى كورەتىن. ءتىپتى «ەڭلىك- كەبەك» داستانىن جاتقا ايتاتىن» ، - دەيدى. ادەبيەتكە، قازاقتىڭ باس اقىنى ابايعا دەگەن قۇشتارلىق پەن قۇرمەت - ج. تاشەنوۆتى باسقا شەنەۋنىكتەردەن ەرەكشەلەپ تۇرعان قاسيەت. قايراتكەردىڭ ىزگىلىككە، ادىلەتكە، يماندىلىققا قۇشتارلىعى دا وسى ادەبيەت ارقىلى قالىپتاسقانى ايان. سوندىقتان ول ابايدى ۇلىقتاۋ ارقىلى ءوز حالقىن دا وركەنيەتكە ءبىر تابان جاقىنداتا تۇسەرىن ءبىلدى. الايدا ول كەزدە ماسەلەنىڭ ءبارى كرەملدە شەشىلگەنى ءمالىم. اقشا جوق دەپ بولماشى شىعىننىڭ ءوزىن قيىنسىنعان ورتالىقتاعى شەنەۋنىكتەرگە ول تبيليسيدە - رۋستاۆەليدىڭ، ماسكەۋدە - گوركييدىڭ، تاشكەنتتە - ناۋايدىڭ سونداي ەسكەرتكىشتەرى بارىن العا تارتا وتىرىپ، ۇتىمدى سوزبەن بۇلتارتپاستاي دالەل كەلتىرەدى. ماسكەۋدەگىلەر امالسىز مويىنسۇنىپ، ابايدىڭ اتىمەن كوشە اتاۋعا جانە الىپ ەسكەرتكىشىن ورناتۋعا رۇقسات بەرەدى.
ەكىنشىسى، ستاليندىك قىزىل تەرروردان جازىقسىز جاپا شەككەندەردى اقتاۋ كەزىندە ايرىقشا بەلسەندىلىك تانىتۋى. 1956 - جىلى 25 اقپانداعى ك پ س س- ءتىڭ ⅩⅩ سەزىنەن كەيىن جىلىمىقتىڭ باستالعانى ءمالىم. سول كەزدە رەپرەسسيا قۇرباندارىن اقتاۋ جونىندەگى رەسپۋبليكالىق كوميسسيانىڭ ءتوراعالىعىنا جۇمابەك احمەت ۇلى سايلانىپ، ە. بەكماحانوۆ، ق. مۇحامەتحانوۆ، ح. ەسەنجانوۆ، ز. شاشكين سىندى قازاق عالىمدارى مەن اقىن- جازۋشىلارىن ءسوزبۇيداعا سالماي، اباقتىدان دەرەۋ شىعارۋدا ۇلكەن ەڭبەك سىڭىرەدى. ونىڭ ورنىندا قىزمەتتە ءوسۋدى عانا ويلاعان اسىرەساق پارتوكراتتاردىڭ ءبىرى بولسا، الدەقانداي زامان بولار دەپ، جازىقسىز جاپا شەككەندەردى اقتاۋعا سونشا قۇلشىنباس ەدى.
ال جۇمەكەڭ باستاعان كوميسسيا ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەت سىندى حالقىمەن قايتا قاۋىشقان ارىستاردىڭ شىعارمالارىن سول جىلداردا وتە ساپالى ەتىپ شىعارۋعا ايرىقشا كۇش سالادى جانە «الاشورداشىل» ، «ۇلتشىل» ، دەگەن ايدار تاعىلماعانداردىڭ ءبارىن اقتاۋعا تىرىسادى. ءتىپتى ول كەزدە اتىن اتاۋدىڭ ءوزى زور قاۋىپ سانالاتىن ماعجان جۇمابايەۆتىڭ جەسىرى زىليقاعا الماتىدان باسپانا بەرگىزەدى. «قارلاگقا» كوميسسيامەن بىرگە ءوزى ارنايى بارىپ، تۇتقىنداردى كوزىمەن كورىپ، قۇلاعىمەن تىڭداپ، كوبىنەسە، «جاپتىم جالا، جاقتىم كۇيەمەن» جازىقتى بولعان پاقىرلاردى اقتاۋ ماسەلەسىندە قولدان كەلگەن كومەگىن ايامايدى. جانە بۇل ماسەلەدە كىرشىكسىز ادالدىعىن تاعى دالەلدەپ، «ماعان قارسى «ۇلتشىل» دەپ ايىپ تاعۋعا ۇمتىلعاندارعا تۇكىردىم» دەگەن ەكەن سابازىڭ.
ۇشىنشىدەن، 1958 - جىلى قازاق ونەرى مەن ادەبيەتىنىڭ ماسكەۋدەگى ون كۇندىگىن ابىرويمەن وتكىزۋگە بارىن سالۋى، بەس بىردەي قازاق ونەرپازىنا ەڭ جوعارى اتاق - «كسرو حالىق ءارتىسى» اتاعىن الىپ بەرۋى. 1936 - جىلى ماسكەۋدە وتكەن العاشقى قازاق ونەرى مەن ادەبيەتىنىڭ ون كۇندىگىندە تەك 24 جاسار ك. بايسەيىتوۆانىڭ عانا «ك س رو حالىق ءارتىسى» اتاعىن العانى ءمالىم. سودان 22 -جىل وتكەن سوڭ ناتيجە بەس ەسەگە ارتىپ وتىر. بۇل ىستە دە جۇمابەك تاشەنوۆ ۇلكەن قاجىرلىلىق كورسەتكەن. وسىدان كەيىن مۇنشاما ءارتىستىڭ ءبىر مەزگىلدە جوعارى اتاق الۋى قازاق توپىراعىندا بۇرىن- سوڭدى بولماعان ەكەن.
تورتىنشىدەن، «قازاق ادەبيەتى»، «سوتسياليستىك قازاقستان» (قازىرگى «ەگەمەن قازاقستان» ) گازەتتەرىن جابىلۋدان امان الىپ قالۋى. بۇل تۋرالى ساتيرانىڭ ساردارى سادىقبەك ادامبەكوۆتەن اسىرىپ جازعان ەشكىم جوق شىعار- اۋ، ءسىرا. ⅩⅩ سەزدەن كەيىنگى جىلىمىقتان سوڭ دا «ۇلتشىلدارعا سوققى بەرۋ» جەلەۋىمەن ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ كۇشەيگەنى ءمالىم. 1958 - جىلى 28 - شىلدەدە ق ك پ ورتالىق كوميتەتىنىڭ بيۋروسىندا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ ساياسي باعىت- باعدارىنىڭ كوممۋنيستىك يدەولوگياعا ساي كەلمەيتىندىگى، پرولەتاريات مادەنيەتىنە، تالابىنا جات ەكەندىگى، قازاق ۇلتشىلدارىن توڭىرەگىنە توپتاستىرعانى تۋرالى ماسەلە قويىلىپ، گازەتتىڭ جابىلىپ- جابىلماۋى تالقىعا تۇسەدى. بيۋرونىڭ ءوتۋ بارىسىندا قازاقستان باسشىلارى ياكوۆليەۆ، جۋرين باستاعان، ن. جاندىلدين، س. بايىشيەۆ، ق. ءشارىپوۆ قوستاعان توپتىڭ مىقتاپ ىسكە كىرىسكەنى، «قازاق ادەبيەتىن» تۇقىرتىپ نەمەسە جاۋىپ تاستاعالى كەلىپ وتىرعانى انىق بايقالادى.
قارالاۋشىلاردىڭ بۇل ارەكەتى بۇكىل زالدىڭ مىسىن باسادى. سول كەزدە كەزەكتى سويلەۋشى، گازەتتىڭ باس رەداكتورى سىرباي ماۋلەنوۆكە جۇمابەك احمەت ۇلى: «تايساقتاماي، باتىل سويلە!» دەپ جىگەر بەرەدى. جۇمابەك احمەت ۇلىنىڭ الگى ءسوزى س. ماۋلەنوۆتى سەسكەنبەي سويلەۋگە يتەرمەلەپ، قورىتىندى سوزىندە ول بىلاي دەيدى: «قازاق حالقىنىڭ باسىنان شويىنداي قارا بۇلت كەتپەي- اق قويدى. ارال ماڭىندا، بەتپاق دالادا وبا اۋرۋىنا قارسى ستانسا بار. ال الماتىدا «ۇلتشىلداردى» قولدان جاسايتىن «فابريكا» جۇمىس ىستەيدى» ، - دەيدى. وسىلايشا ەل اعاسىنىڭ ءبىر اۋىز ءسوزى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىن جاقتاۋشىلارعا دەم بەرىپ، تارازى باسى سولارعا قاراي اۋادى.
الايدا جارامساقتار دا ءبىرىنشى باسشىعا جاعىنىپ باعادى. مىسالى، ساقتاعان بايىشيەۆ گازەتتىڭ ۇلتشىلدىعىن 1913 -جىلى شىققان «قازاق» گازەتىمەن سالىستىرىپ: «ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ «قازاق» گازەتىنىڭ لەبى اڭقىپ تۇر» ، - دەپ سوگەدى. «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ رەداكتورى قاسىم ءشارىپوۆ: «قازاق ادەبيەتى» گازەتىن جابۋ كەرەك، ال باسقا قازاق ءتىلدى گازەتتەردى اۋدارماعا اينالدىرماسا بولمايدى. ەگەر «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىن «كازاح- ستانسكايا پراۆدادان» اۋدارىپ، مەن رەداكتوردىڭ ورىنباسارى بولىپ قول قويسام، وزىمە ۇلكەن باقىت سانار ەدىم»، - دەيدى.
وسىنشالىق جاعىمپازدىققا جانى تۇرشىككەن ج. تاشەنوۆ: «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىن اشقان دا سەن ەمەس، جاباتىن دا سەن ەمەسسىڭ، نە تانتىپ وتىرسىڭ ءوزىڭ!»، - دەپ باسىپ تاستايدى. اقىرى بۇل ماسەلەنى كۇن تارتىبىنە قويۋشىلاردىڭ ساياسي بيۋرونىڭ قالىپتى ءتارتىبىن بەلدەن باسىپ وتىرعانى اشىلىپ قالىپ، «قازاق ادەبيەتى» ، «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتتەرى جابىلۋدان امان قالادى.
بەسىنشىدەن، مەدەۋ مۇز ايدىنىن سالىپ بىتىرۋگە كۇش سالۋى. كەيىننەن قازاقستاننىڭ ماقتانىشىنا اينالعان بۇل قۇرىلىس كەزىندە سالىنىپ باستالىپ، ءار ءتۇرلى سىلتاۋلارمەن ساقالدى نىسانعا اينالادى. جۇمەكەڭ ءوزىنىڭ ماسكەۋدەگى ارىپتەسى، ءارى تىكەلەي باستىعى ك س ر و جوعارعى كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى ك. ۆوروشيلوۆتى الماتىعا شاقىرىپ، وعان مەدەۋدىڭ تاماشا تابيعاتىن كورسەتەدى. ونى تىنىقتىرا ءجۇرىپ، بۇلتارتپاستاي دالەلدەردى العا تارتا وتىرىپ، ك. ۆوروشيلوۆتىڭ كومەگىمەن قۇرىلىستى اياقتاۋعا قاراجات ءبولدىرىپتى.
التىنشىدان، حالىق باتىرى ب. مومىش ۇلىنا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن الىپ بەرۋگە ارەكەتتەنۋى. جازۋشى ءازىلحان نۇرشايىقوۆ «برەجنيەۆكە حات» ماقالاسىندا ب. مومىش ۇلىنا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلۋىن سۇراپ 1980 - جىلى حات جازىلعانىن، وعان قازاقتىڭ ەڭ اتاقتى دەگەن ءبىراز ادامدارىنىڭ قول قويعانىن جازادى. سوندا عابيت مۇسىرەپوۆ مۇنداي تالپىنىستىڭ جۇمابەك تاشەنوۆتىڭ تۇسىندا دا جاسالعانىن، ول ك. ۆوروشيلوۆتىڭ ورنىنا ءبىر اي ك س ر و جوعارعى كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ تۇرعاندا باتىر اتاعىن بەرەتىن كوميسسيانىڭ باسشىسى، مارشال ي. كونيەۆتى وزىنە شاقىرىپ، وعان سالماق سالعانىن ايتادى. ءبىراق ءبىرمويىن مارشال باۋكەڭە باتىر اتاعىن بەرۋگە بۇرىن ءۇزىلدى- كەسىلدى قارسى بولعانىن، ەندى سول پىكىرىن وزگەرتپەيتىنىن ايتادى. ب. مومىش ۇلى دا ءوز اڭگىمەسىندە ج. تاشەنوۆپەن كەزدەسكەنىن، وسى اڭگىمە قوزعالعانىن راستايدى. وسىلايشا بۇل ماسەلە شەشىلمەسە دە، جۇمەكەڭ باۋكەڭنىڭ «موسكۆا ءۇشىن شايقاس» كىتابىنىڭ يدەولوگيالىق بوگەتتەردى بۇزىپ ءوتىپ، جارىق كورۋىنە سەپتىگىن تيگىزەدى.
جەتىنشىدەن، ول قولىندا بيلىك تۇرعاندا قازاقتىڭ بارلىق تالانتتى ونەرپازدارىنا، دارىندى تۇلعالارىنا جاقسىلىق جاساعان. جانە بۇل يگى ىستەرىن جاقسىاتتى كورىنۋدىڭ قامى ەمەس، جۇيەلى ءارى ماقساتتى تۇردە، رياسىز جاساعان. ەڭبەك مايتالماندارى ىبىراي جاقايەۆ پەن جازىلبەك قۋانىشبايەۆتىڭ ەڭبەك ەرى اتانۋى دا، نۇرمولدا الدابەرگەنوۆتىڭ ەكىنشى رەت ەڭبەك ەرى اتانۋى دا جۇمەكەڭنىڭ تىكەلەي ارالاسۋىمەن بىتكەن ءىس. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومانىنىڭ لەنيندىك سىيلىق الۋىنا دا جۇمەكەڭ كوپ كۇش سالعان دەيدى بىلەتىندەر.
كوپ جىلداردان بەرى جايلى قونىسقا قولدارى جەتپەي، اركىمگە تەلمىرىپ، سوزدەرىن وتكىزە الماي جۇرگەن قازاق زيالىلارىنا 120 پاتەرلىك ءۇيدى تولىعىمەن بەرگىزگەن دە جۇمابەك تاشەنوۆ ەدى. ونىڭ وسى ەرلىگىن كونەكوز اقىن- جازۋشىلار كۇنى بۇگىنگە دەيىن اڭىز قىلىپ ايتىپ جۇرەدى. «قازاق اۋىلى» اتانعان سول ءۇيدىڭ ءبىر تۇرعىنى، ايگىلى «قان مەن تەردىڭ» اۆتورى ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ تە «ەگەمەنگە» شىققان ەستەلىگىندە سول ءۇيدى جۇرتقا جۇمەكەڭنىڭ ءوزى تىكەلەي ءبولىپ بەرگەنىن اتاپ تۇرىپ ايتتى.
سەگىزىنشىدەن، ۇلتتىق كادرلاردىڭ وسۋىنە، ولاردىڭ جوعارى ورلەۋىنە دە جۇمەكەڭ قولدان كەلگەن بارلىق جاقسىلىعىن اياماعان. ل. برەجنيەۆ قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىلىعىنان ماسكەۋگە كەتەردە ءوز ورنىنا ي. ياكوۆليەۆتى، ەكىنشى حاتشىلىققا ن. جۋريندى ۇسىنىپ، ماسكەۋدىڭ كەلىسىمىن الىپ كەلەدى. ويىندا ەشتەڭە جوق ل. برەجنيەۆ ءوزىنىڭ ءىزباسارلارىن قازاقستاندىق ارىپتەستەرىنە تانىستىرا باستايدى. سوندا جوعارعى كەڭەستىڭ باسشىسى جۇمابەك تاشەنوۆ كەيىنگى كەزدەگى بۇكىل جەتىستىكتەردى تىزبەلەي كەلىپ:
«اۋدان، وبلىستاردا، ورتالىق اپپاراتتا، مينيسترلىكتەردە ەكىنشى حاتشىعا لايىق قازاق ازاماتتارى از ەمەس. مىناۋ وتىرعان و ك- ءنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى جونىندەگى حاتشىسى فازىل كارىبجانوۆ كىمنەن كەم؟ ول ەكىنشى حاتشىلىققا جاراماي ما؟ سوندىقتان، وسىنداي دايىن تۇرعان كادرلاردى كوزگە ىلمەۋ مەنى تاڭعالدىرادى. مەن مۇنى قازاق كادرلارىنا سەنىمسىزدىك نە كورىنەۋ كوزگە ىلمەگەندىك دەپ تۇسىنەمىن»، - دەپ، ل. برەجنيەۆتى قاتتى ساستىرادى.
اقىرى جۇمەكەڭ ۇسىنعان فازىل كارىبجانوۆ ەكىنشى حاتشىلىققا بەكيدى. شاھماردان ەسەنوۆتىڭ دارىنىن دا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ تانىپ، قولداۋ كورسەتكەن ج. تاشەنوۆ ەكەن. ونىڭ گەولوگيالىق پارتيا باسشىلىعىنان بىردەن گەولوگيا ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى، سوڭىنان مينيستر بولۋىنا ىقپال ەتىپتى. ال 1962 - جىلى ن. حرۋشيەۆ ماڭعىستاۋدى تۇركىمەنستانعا بەرۋ ماسەلەسىن كوتەرگەندە وسى ش. ەسەنوۆ ماسكەۋگە بۇكىل قۇجاتتاردى كوتەرىپ بارىپ، ماڭعىستاۋ مۇنايىن قازاقتاردىڭ ءوزى- اق يگەرە الاتىنىن دالەلدەيدى.
توعىزىنشىدان، ول وزىنەن جوعارى مانساپتاعىلارعا ءيىلىپ- بۇگىلمەي، تەرەزەسى تەڭ ادامشا مامىلە جاساعان. 1959- جىلى 1 - قازاندا ق ح ر- دىڭ 10 جىلدىق مەرەكەسىنە وراي ك س ر و باسشىسى ن. س. حرۋشيەۆ باستاعان دەلەگاتسيا قىتايعا بارادى.
دەلەگاتسيانى ق ح ر باسشىسى ماۋزىدۇڭنىڭ ءوزى قارسى الادى. اڭگىمە ۇستىندە ماۋزىدۇڭ ن. س. حرۋشيەۆتىڭ قىر كورسەتۋىنە قارىمتا رەتىندە: «كەڭەس وداعى ءسوز جوق ۇلى ەل، ال ءبىز ۇلى قىتايمىز»، - دەپتى. ن. س. حرۋشيەۆ: «سولايى سولاي عوي، ءبىراق ك و ك پ - دۇنيەجۇزىلىك كوممۋنيستىك قوزعالىستىڭ اۆانگاردى»، - دەيدى. ماۋزىدۇڭ: «ءبىراق قىتايدا كوممۋنيستەر ك س ر و- عا قاراعاندا كوپ قوي»، - دەگەندە ن. س. حرۋشيەۆ سوزدەن توسىلىپ قالادى. سوندا ج. تاشەنوۆ: «توڭكەرىستى كەڭەس كوممۋنيستەرى جاسادى ەمەس پە؟ سولاردىڭ تىكەلەي كومەگىمەن قىتاي كوممۋنيستەرى جەڭىسكە جەتتى عوي»، - دەپ تىعىرىقتان جول تابادى. بۇل ۋاجگە قىتاي جاعى جاۋاپ بەرە الماي قالادى.
حرۋشيەۆ اڭگىمە بىتكەن سوڭ ريزا بولىپ تاشەنوۆكە: «سەن ءوزىڭ ماركسيست ەكەنسىڭ عوي»، - دەپتى. كەلەسى كۇنى كەڭەس دەلەگاتسياسىنىڭ قۇرمەتىنە قوناقاسى بەرىلەدى. سوندا اراققا تويىپ العان ن. س. حرۋشيەۆ ورىنسىز لەپىرەدى. بىرگە بارعان ج. تاشەنوۆ ىڭعايسىزدانىپ حرۋشيەۆتى شىنتاعىنان تۇرتەدى. ول ىزعارلانىپ: «تيشە» دەپ قويىپ، لەپىرۋىن جالعاستىرا بەرەدى. مۇنى بايقاپ قالعان ماۋزىدۇڭ اۋدارماشىعا الدەنە دەپ اقىرىن ءتىل قاتادى. ىلە اۋدارماشى ج. تاشەنوۆكە قازاقشا سىبىرلاپ: «ءسىز ۇيالماي- اق قويىڭىز»، - دەپتى. وسى جايىتتەن كەيىن ماۋزىدۇڭ كەڭەس دەلەگاتسياسىن شىعارىپ سالۋعا كەلمەيدى. قايتار جولدا ن. س. حرۋشيەۆ: «ساعان الگى ماۋزىدۇڭ كەشە نە دەدى؟»، - دەپ سۇرايدى. سول وقيعاعا زىعىردانى قايناپ كەلە جاتقان ج. تاشەنوۆ: «مىناۋىڭا ايت، كوپ ويلاپ، از سويلەسىن دەدى»، - دەپ جاۋاپ بەرەدى. ن. س. حرۋشيەۆ قىزاراڭداپ تاشەنوۆكە سۇق ساۋساعىن بەزەيدى.
ك س ر و قارجى ءمينيسترى ب. ف. گاربۋزوۆتى مويىنداتقانى دا وسىعان ۇقساس. ب. ف. گاربۋزوۆ مىنەزى جەڭىل، اۋمالى- توكپەلى، باتۋاسىزدەۋ ادام بولىپتى. بىردە جۇمابەك احمەت ۇلى كەلەسى جىلدىڭ بيۋدجەتى تۋرالى سويلەسۋگە بارسا، مينيستر شالقايا جاتىپ: «ۇنەمى سۇرايسىڭدار، اقشا جوق» دەپ جونىمەن سويلەسپەيدى. سوندا جۇمەكەڭ: «البانيانىڭ پرەمەر- ءمينيسترى مەحمەت شەكۋ كەلسە، دالاعا جۇگىرىپ شىعىپ، ەسىك الدىندا قارسى الار ەدىڭ، ال البانيادان 10 ەسە ۇلكەن قازاقستاننىڭ پرەمەر- مينيسترىمەن نەگە دۇرىس سويلەسپەيسىڭ»، - دەپ دۇرسە قويا بەرەدى. الدىندا عانا البانيانىڭ پرەمەر- ءمينيسترى كەلىپ- كەتسە كەرەك. سوزدەن ۇتىلعان ماسكەۋ ءمينيسترى كەشىرىم سۇراپ، قويعان ماسەلەسىن ناقتىلى شەشىپ بەرەدى.
ابدىلدابەك سالىقباي، جازۋشى، ى. التىنسارين، ب. مومىش ۇلى، س. نۇرماعانبەتوۆ اتىنداعى مەدالداردىڭ يەگەرى
(2014-جىل)
Alashainasy.kz
