قازىر اراب، پارسى ءتىلىن ۇيرەنۋدى تالاپ قىلاتىن ادام قالماي، ءبارى قىتايعا ۇمتىلىپ بارا جاتىر

استانا. قازاقپارات - تامىزدىڭ سوڭىندا كونە قولجازبالاردى وقۋدى ۇيرەتەتىن سەمينارعا قاتىستىم.

سەميناردى الماتىداعى عالىمدار ءۇيى ۇيىمداستىرىپتى.

فرانسيادان كەلگەن عالىمدار ورتا عاسىرلاردا جازىلعان ەسكى كىتاپتاردى ساۋاتتى وقۋ تاسىلدەرىن ۇيرەتىپ جاتىر. پارسى ءتىلىن بىلمەسەم دە، ولگەنشە ءبىر ۇيرەنەرمىن دەگەن نيەتپەن قاتىسىپ ءجۇرمىن.

سەبەبى پارسى تىلىندە جازىلعان كىتاپتار وتە كوپ. تۇركى-شاعاتاي تىلىندە جازىلعان كىتاپتار دا بارشىلىق. مىنا فرانسۋز عالىمدار كونە كىتاپتىڭ جازۋ ستيلىنە، قاعازىنىڭ ساپاسىنا، ويۋ-ورنەكتەرىنە قاراپ-اق ولاردىڭ شامامەن قاي عاسىردا، قاي ايماقتا باسىلعانىن ايتا بەرەدى. ولار ءوز ىستەرىنىڭ ناعىز فاناتتارىنا اينالعان.

فرانسيس ريشار كوكە: - مىنا ەسكى كىتاپتاردى وقىعاندا ءوزىمدى بەينە ءبىر ورتا عاسىرعا ءوتىپ كەتكەندەي كۇي كەشەم. تۋرا ءبىر سول زاماننىڭ يشانىمەن نە بولماسا عۇلاما اۋليەسىمەن سويلەسىپ وتىرعانداي بولام. قولتاڭبادا ولاردىڭ بارلىق ەموتسيالارى سول كۇيى ساقتالىپ تۇرادى. مىڭ جىل بۇرىن جازعان ادامنىڭ جان دۇنيەسىمەن تىلسىم بايلانىس ورناعانداي سەزىلەدى، - دەپ تولعاپ كەتەدى.

ايتايىن دەگەنىم مىناۋ ەدى: الماتىداعى «عىلىم ورداسىنىڭ» عىلىمي كىتاپحاناسىندا «سيرەك كىتاپتار قورى» دەگەن ءبولىم بار. ول جەردە جۇزدەگەن كىتاپ شاڭ باسىپ جاتىر. ولاردى قيىندىقسىز وقيتىن ماماندار وتە از. كىتاپتىڭ باسىم بولىگىن ورتا ازيانىڭ ءدىن عۇلامالارى جازعان. ىلكىدەگى اتا-بابالاردىڭ تولعاماعان تاقىرىبى جوق. ءدىننىڭ ءار سالاسىن جىلىكتەپ شاعىپ، سالا-سالا ەتىپ تاراتىپ تاستاعان. عالىمدار كىتاپتىڭ كىرىسپە ءبولىمىن ءبىر قاراپ شىعادى دا:

-  مىناۋ -  تازا قۇران. ال مىناۋ - ءتاپسىر. مىناۋ - ناۋاي جازعان اۋليەلەر ءتىزىمى. مىناۋ -  ورتا ازيادان شىققان اۋليە سوپىلاردىڭ ەڭبەگى. مىنا كىتاپ تەك قانا قاجىلىق ساپارىنا ارنالعان. بۇل كىتاپتا قاجىلىقتا كەزدەسكەن بارلىق كەرەمەتتەر جيناقتالعان. مىناۋ -  ەسەپ- قيساپ، -  دەپ كەتە بەرەدى.

اراسىندا اباي اتامىزدىڭ ولەڭدەرى جازىلعان مۇرسەيىت قولجازباسىنىڭ ءتۇپنۇسقاسى دا جاتىر.

 ەگەر ءبىزدىڭ ماماندار مىنا كىتاپتاردى قازاق تىلىنە اۋدارىپ شىعاراتىن بولسا، تاپ قازىر ءبىزدىڭ قوعامدا تۋلاپ جاتقان ءدىني داۋلار باسەڭدەر ەدى.

قۇران مەن سۇننەتكە قايشى كەلەتىن «قاتەلىكتى» بايقاپ قويعىش 25 جاسار «عۇلامالاردىڭ» اۋزىنا قۇم قۇيىلار ەدى. وسى سەميناردا كوزىمنىڭ انىق جەتكەنى ءدىن تۋرالى داۋ ناداندىقتان تۋادى ەكەن. مىنا كونە قولجازبالاردى وقىماعاننىڭ كەسىرىنەن دەشتى قىپشاقتا ءبىر زاماندا كۇللى مۇسىلمان جۇرتىنا ءىلىم تاراتىپ، ءبىلىمنىڭ نۇرىن شاشقان مىڭداعان عۇلاما بابالارىمىز قالدىرعان رۋحاني قور قور بوپ جاتىر. بابالار بىزگە ءتىل قاتا المايدى. ءتىل قاتادى، ءبىراق ءبىز ولاردى ۇقپايمىز. سەبەبى، كىتاپتارىن وقي المايمىز. ءبىزدى وتكەن زامانمەن جالعاپ جاتقان التىن كوپىر س س س ر كەزىندە جويىلىپ قۇرىعان.

سونىڭ كەسىرىنەن مىنا ءبىز رۋحاني قاراڭعىلىققا بەلشەدەن باتىپپىز. ءدىني قاراڭعىلىق ءبىزدى ابدەن تۇمشالاعان. انا كىتاپتاردى جازعان عۇلامالار 40-50 جىل عۇمىرىن دىنگە ارناپ، بۇل ءومىردىڭ قىزىعىنان باز كەشكەندەر. عالىمدار ولاردى وقىپ تۇرىپ: -  احا، مىنا كىسى بۇحارانىڭ نە تۇركىستاننىڭ ەڭ بەدەلدى عالىمدارىنىڭ ءبىرى بولعان.

ول مىنا كىتابىن تۇگەن دەگەن ءامىرشىنىڭ تاپسىرىسىمەن جازعان، -  دەپ تاريحتى وپ-وڭاي سايراتىپ قويادى. ەندى سالىستىرىپ قاراڭىز. بىزدە قازىر ارابشا ءبىر ءقارىپ تانىمايتىن، دىنگە ەش قاتىسى جوق، بۇكىل ءومىرىن ساحنادا وتكىزىپ كەلە جاتقان ءانشى نە ءبيشى ءدىن ماسەلەسى بويىنشا ۇكىم ايتا بەرەدى. ولار كىمنىڭ اداسقانىن، كىمنىڭ تۋرا جولدا كەتىپ بارا جاتقانىن ەش كۇمانسىز بولجاي الادى. قازاق تىلىنەن باسقا ءبىر دە ءبىر ءتىل بىلمەيتىن جاپ-جاس جىگىتتەر ءدىننىڭ ەڭ نازىك، ەڭ داۋلى ماسەلەسى تۋرالى قورىقپاستان پوست جازىپ، جول كورسەتىپ، ءجون سىلتەپ ءدىلمارسىپ وتىرادى.

عالىمداردىڭ قاسىندا تۇرعاندا سولار ەسىمە ءتۇسىپ كەتەدى دە: «اينالايىندار-اۋ، ارتتارىڭا قاراساڭدارشى. سەندەر كىمسىڭدەر مىنا عۇلاما بابالارمەن سالىستىرعاندا؟! سەندەر بۇلاردىڭ مەڭگەرگەن ءىلىمىنىڭ مىڭنان ءبىرىن دە العان جوقسىڭدار عوي. نە بەتتەرىڭمەن ءدىن تۋرالى پوست جازىپ وتىرسىڭدار؟! ءتاپسىر سەنىڭ نە تەڭىڭ؟» دەپ ولارمەن ويشا ۇرىسىپ كەتەمىن. قىسقاسى، اراب پەن پارسى تىلىندە كونە كىتاپتاردى وقي الاتىن مامانداردىڭ تانىم كوكجيەگى وتە كەڭ بولادى ەكەن. قۇراننىڭ 4-5 سۇرەسىن جاتتاپ الىپ، ءتاپسىر ايتاتىن توپاستاردى ولار ىشىنەن مۇسىركەپ وتىرادى. ولاردىڭ قاسىندا ءوزىڭدى ساۋاتسىز قاراڭعى ادامداي سەزىنەسىڭ. ولاردىڭ ءبىلىمىنىڭ مىسى سەنى باسىپ تۇرادى.

مەن وسىلاي ويلانىپ تۇرعاندا قاسىما پارسى ءتىلىن مەڭگەرگەن ەكى مامان تانىسىم كەلە قالدى. حال سۇراسىپ بولعان سوڭ ولار: -  وي، ساكە-اۋ، جۇمىسسىز قالدىق. جۇمىس تاۋىپ بەرشى، -  دەدى.

- جاي ما؟

- بيىل اباي اتىنداعى پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندەگى پارسى ءبولىمى جابىلدى. سەبەبى، وندا ەشكىم وقىعىسى كەلمەيدى. ءبىز تۇرماق، قازاق ۇلتتىق  ۋنيۆەرسيتەتىندە دە پارسى ءتىلىن وقيتىن ستۋدەنت تاپپاي جاتىر. اراب ءتىلى ءبولىمىنىڭ ستۋدەنتتەرى دە كۇرت ازايىپ كەتتى. انا اراب ەلدەرىندەگى سوعىستار كەرى اسەر ەتىپ جاتىر. اراب پەن پارسىنى ۇيرەنۋدى تالاپ قىلاتىن ادام قالماي بارا جاتىر. قىسقاسى، جۇمىس ىزدەپ ءجۇرمىز. كەزىندە بەكەر قىتاي ءتىلىن وقىماپپىز. جۇرتتىڭ ءبارى تەك قىتايعا ۇمتىلىپ ءولىپ بارا جاتىر، - دەدى.

مەن ىشىمنەن: «دا- ا- ا، قاراڭعىلىققا باتقاننىڭ كوكەسى ەندى بولادى دە. ماماندار وقىتىلمايدى. وقىتادى، ءبىراق ول ماماندىقتى ەشكىم وقىعىسى كەلمەيدى. بار ماماندار جالاقىعا جارىماي زورعا ءجۇر. ال مىنا كىتاپتار وسىلاي وقىلماعان كۇيى تاعى دا مىڭ جىل جاتاتىن شىعار. قازاق دالاسىنداعى 1500 جىلدىق تاريحى بار يسلامنىڭ مادەني قاباتتارى وسى مىلقاۋ قالپىندا قالادى. قوعامداعى ءدىن تۋرالى داۋ-داماي شيەلەنىسكەن ۇستىنە شيەلەنىسە بەرەدى. عالىمداردىڭ ءۇنى وشكەن سايىن، قۇراننان جالعىز ايات جاتتاپ الىپ، جان-جاعىن جاپىرا بەرەتىن جەلوكپەلەر قۇتىرا تۇسەدى.

كەيىنگى ۇرپاعىنا تەلەگەي تەڭىز رۋحاني ءىلىم قالدىرىپ كەتكەن بابالار رۋحىمەن تىلدەسۋ ەندى مۇمكىن ەمەستەي كورىندى. ەل ىشىندە قانداي دا ءبىر داۋ شىققاندا، سوڭعى ءسوزدى قاداپ ايتار ساۋاتتى عالىمى جوق ەلدە سوزگە توقتار ونەر قايدان بولسىن؟!» دەپ سالىم سۋعا كەتىپ قايتتىم. ءبىراق سوندا دا، وسىنشاما اۋىر ازاپقا قاراماستان، جارىماعان جالاقىمەن وتباسىن اسىراپ، جانكەشتىلىكپەن جۇمىس ىستەپ جاتقان ساناۋلى ماماندارعا ىشتەي تاعزىم ەتتىم. ولار بولماسا نە بولار ەدىك؟!

blogtime.kz