رەداكتور ءسوزى: ەلىمىزدە سۋيتسيد تاقىرىبىنا نازار اۋدارعان تانىمال ادام بار ما؟

استانا. قازاقپارات - استانا. قازاقپارات - سوڭعى كۇندەرى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا اتىراۋ قالاسىنىڭ ماڭىنداعى بالىقشىلار كەنتى دامبى اۋىلىنداعى تىلسىم قۇبىلىس تۋرالى جازىلىپ جاتىر.

اۋىل تۇرعىندارىنىڭ ايتۋىنشا، ون كۇن ىشىندە ەكى ايەل وزىنە قول جۇماساپ، تاعى ەكى ادام قۇتىرىپ اۋىرعان. ال اۋىل اكىمى ۇزاقباي بايزۋلليننىڭ ايتۋىنشا، اۋىلدا جىل باسىنان بەرى 4 رەت سۋيتسيد تىركەلگەن. ەكى ايەل ادام پسيحيكالىق اۋرۋحانادا جاتىر. ەلدىڭ ۇيرەيىن العان وقيعا ماماندار تاراپىنان زەرتتەۋگە الىندى ما، جوق پا ول تۋرالى ازىرگە اقپارات جاريا بولعان جوق. جالپى، ەلىمىزدە سۋيتسيد تاقىرىبىنا ءمان بەرەتىن ۋاقىت جەتتى.
 دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ (د د ۇ) باس ديرەكتورى مارگارەت چان گولليۆۋد اكتەرى روبين ۋيليامستىڭ وزىنە قول سالعان ءولىمىن جارنامالاعانداي جارىسا جازىپ جاعان الەمدىك ب ا ق- تى ايىپتاپ، سوكتى.

ال 47 جاستاعى يرلانديالىق ءانشى شينەيد و كوننور اكتەر ءۇشىن قىنجىلىپ، «ءومىر سۇرۋگە 8 سەبەپ» ءانىن شىعاردى. ونىڭ دۇرىس شەشىم قابىلداماعانىن ايتىپ، كەشىنە جينالعان جۇرتتى ونداي ويدان اۋلاق بولۋعا شاقىردى. د د ۇ دەرەكتەرى بويىنشا، الەمدە ءار 40 سەكۋند سايىن ءبىر ادام وزىنە قول جۇمسايدى ەكەن. قازاقستان بۇل كورسەتكىشتەر بويىنشا «الدىڭعى ورىندا» كەلە جاتقانى ارينە، كىمنىڭ بولسىن جۇرەگىن قوزعارى انىق. ءبىراق، ەلىمىزدەگى وسى ماسەلەگە بارىنشا نازار اۋدارىپ، قاۋىپتىڭ الدىن الۋعا شاقىرعان، «باس اۋىرتقان» قانداي تانىمال تۇلعا بار؟ قوعامعا ولاردىڭ ءسوزى وتىمدىرەك بولادى دەسەك، ءوتىمدى ءسوزدى ايتۋدان نەگە قاشادى؟ الدە، «تۇيەسى جوعالماعاننىڭ باسى اۋىرمايدىنىڭ» كەرى مە؟

 «ەلدى سوكتىك سايتانعا ەرەسىڭ دەپ،

 نەگە ولارعا تىزگىنىڭ بەرەسىڭ دەپ؟

 ەلىرتكەنگە ەرىگىپ ەرە بەرسەڭ،

 ەسكەرتتىم، ازىپ- توزىپ ولەسىڭ دەپ!» - اباي قۇنانبايەۆ

 عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرى بويىنشا، سۋيتسيد ءۇش تۇرگە بولىنەدى: ءبىرىنشىسى - شىنايى سۋيتسيد. ونداي بەلگى بويىنشا، ادام ومىردەن ءتۇڭىلىپ، ۇنەمى كوڭىلسىز جۇرەدى. مۇندايدا ادام ءومىردىڭ ءمانىن جوعالتىپ، ولىمگە اسىعادى. ەكىنشىسى - جاريالىق سۋيتسيد. قانداي دا ماسەلەگە بايلانىستى، وزگەلەردىڭ نازارىن اۋدارماق بولىپ، ولگىسى كەلەتىنىن جاريا ەتەدى. ءۇشىنشىسى - جاسىرىن سۋيتسيد. مۇنداي جاعدايدا ادام وزىنە قول جۇمساۋ جاقسى ەمەستىگىن تۇسىنەدى، ءبىراق قيىندىقتان شىعار جول جوق بولىپ كورىنىپ، ولىمگە باس تىگەدى. قايسىسىنا بولسا دا ەگەر بەلگىلى بولسا، دەرەۋ كومەك قاجەت. جالپى، ادام پسيحولوگياسىنا قاتىستى ءبىر جايتقا نازار اۋدارتا كەتەلىك. نەگىزى، جۇيكە جۇيەسى، پسيحيكاسى اۋىرعان ادامداردى ەمدەۋ ءۇشىن پسيحو- پروفيلاكتيكالىق جانە پسيحو- گيگيەنالىق ورتالىقتار جۇمىس جاسايدى. ونداي اۋرۋحانالاردا دارىگەرلەر كۇشتەپ ءدارى ەگۋمەن ادامدى تىنىشتاندىرادى. ال عىلىم بويىنشا، بىردە ءبىر پسيحيكالىق اۋرۋ دارىمەن جازىلمايتىنى انىقتالعان. دارىمەن ەمدەۋدى پسيحياتريا دەسە، ال پسيحوتەراپيەۆت ءتاسىلى بويىنشا، ادامدى سوزبەن ەمدەۋ جاقسى ناتيجە كورسەتكەن. وسىنىڭ ءوزى، تەحنولوگيالىق جەتىستىكتەن گورى ادامي قارىم- قاتىناس، ادامدار اراسىنداعى ادامگەرشىلىكتىڭ اۋاداي قاجەتتىگىن كورسەتتى. ازىرگە، ەرتە ءتۇيىن جاساماي تۇرا تۇرالىق.. .

ق ر پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ جولداۋلارىنداعى تاپسىرمالاردىڭ ءبىرى - ادامنىڭ ءومىر جاسىن ۇزارتۋ. ال ستاتيستيكاعا سۇيەنسەك، حالىقتىڭ ورتاشا ءومىر جاسىن كەلتە ەتىپ كورسەتەتىن ¬- نەگىزىنەن وسى سۋيتسيد وقيعالارى.

الەمدىك ستاتيستيكا بويىنشا،  100000 مىڭ ادامعا شاققاندا 20 دان كوپ ادامنىڭ وزىنە قول جۇمساۋ فاكتىلەرى بويىنشا، قازاقستان ليتۆا، كورەيا رەسپۋبليكاسى، گايانا ەلدەرىنەن كەيىن ءتورتىنشى ورىندا تۇر. قازاقستاننان كەيىنگى ورىندا ۆەنگريا، لاتۆيا، ۋكراينا، جاپونيا.

سۋيتسيد ماسەلەسىنە دابىل قاعىپ وتىرعان د د ۇ سوڭعى حابارلاماسىندا، 2020 - جىلعا قاراي بۇل كورسەتكىشتى 10 پايىزعا ازايتۋدى قول العانىن ايتتى. ءبىراق، بۇعان تەك 28 مەملەكەت قانا قاتىسىپ، ناقتى جۇمىس جوسپارىن بەكىتىپتى. د د ۇ- نىڭ بۇلاي الاڭداۋىنىڭ دا سەبەپتەرى جەتەرلىك. حالىقارالىق ۇيىمنىڭ سوڭعى 10 جىل بويى جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرى بويىنشا، جىل سايىن  800000 ادام وزىنە قول سالادى. 15-29 جاس ارالىعىنداعى جاستاردىڭ سۋيتسيدكە بەيىمدىلىگى ءتىپتى، ارتىپ كەتكەن. ءبىراق، نەگىزىنەن 70 تەن اسقان ادامداردىڭ وزىنە قول سالۋى ءتىپتى ۇرەي تۋعىزىپ وتىر. «سۋيتسيد فاكتىلەرى تىركەلگەن دەرەكتەر بويىنشا 75 پايىزى الەۋمەتتىك جاعىنان تومەن ەلدەر ەكەن. ال باي مەملەكەتتەردە ەر ادامدار ايەلدەرگە قاراعان 3 ەسە كوپ» ، - دەيدى د د ۇ ماماندارى.

 مۇنىڭ سەبەپتەرى نەدە؟ بۇعان حالىقارالىق ۇيىم زەرتتەۋشىلەرى كەلتىرگەن قورىتىندى بويىنشا جاۋاپ بەرىپ كورەلىك:

 1.     1,2 پايىزى دەنساۋلىق ناشارلىعىنان،

 2.     3 پايىزى قاراجات قيىندىعىنان،

 3.     1,4 پايىزى ءومىر ءسۇرۋدىڭ اۋىرلىعىنان،

 4.     6 پايىزى قۇمارلىقتان،

 5.     18 پايىزى وتباسى كەلىسپەۋشىلىگىنەن،

 6.     18 پايىزى رۋحاني دەرتتەن،

 7.     19 پايىزى جازاسىن وتەۋدەن جالتارۋ، تاعىسىن تاعىلار.

 كەي زەرتتەۋشىلەر مۇنىڭ كوبىسى ءومىر قيىندىعىنا توزگىسى كەلمەگەندىكتەن جاسايتىن بوركەمىك ادامداردىڭ ءىسى دەگەن وي ايتادى. ارينە، ايتۋعا عانا وڭاي. ولاي بولسا، ولىمگە سىلتاۋ ىزدەپ جۇرگەن ادامدى رايىنان قايتارۋ مۇمكىن ەمەس پە؟ جىلى ءسوز، يدەولوگيالىق جۇمىستار ناتيجە بەرمەيدى مە؟ ەڭ قورقىنىشتىسى، ماماندار سۋيتسيدتىڭ 41 پايىزى نەدەن بولاتىنى انىقتاي الماي وتىر. ولارعا قانداي ەم كەرەك؟

 وسى دەرەكتەردىڭ ىشىندە جاستاردىڭ ماسەلەسى اسا نازار اۋدارارلىق ويتكەنى، ولارعا قاتىستى مالىمەتتەردىڭ دەنى جوعارىدا اتالعان الەۋمەتتىك سەبەپتەرگە جاتپايدى. اسىرەسە، مەكتەپ وقۋشىسىن الەۋمەتتىك جاعىنان تارشىلىق كورىپ، وزىنە قول جۇمسادى دەگەن فاكتىلەر سەنىمسىز. وسى ماقالانى جازۋ بارىسىندا كەزدەستىرگەن ءبىر اقپاراتتى ۇسىنا كەتسەك، الماتى وبلىسى رايىمبەك اۋداندىق «حان ءتاڭىرى» گازەتىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، 2008 - جىلى 2 - مامىر مەن 3 - ماۋسىم ارالىعىندا، ياعني، 1 ايدىڭ ىشىندە 4 وقيعا تىركەلگەن. ولار: 1993 - جىلى 8- سىنىپ وقۋشىسى، 3 - مامىر كۇنى كەشكى ساعات 19-00 شاماسىندا وزىنە قول جۇمساعان جەردەن تابىلسا، 8 - مامىر كۇنى 1998 - جىلعى 3 - سىنىپ وقۋشىسى، 12 - مامىر كۇنى 1991 - جىلعى 10 - سىنىپ وقۋشىسى، 3 - ماۋسىم كۇنى 1996 - جىلى تۋعان 20 جاستاعى جىگىت وزىنە قول سالعان. بۇل تەك، بىزگە بەلگىلى بولعان اقپارات قانا. كۇنى كەشە اقمولا وبلىسىندا ءجاسوسپىرىمنىڭ دارعا اسىلىپ، اۋىر حالدە اۋرۋحاناعا جەتكىزلىگەنى تۋرالى اقپارات تارادى.

 جاقىندا ب ا ق بەتتەرىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىل اسقار شاكىروۆتىڭ ق ر ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى اسلان سارىنجىپوۆكە جازعان اشىق حاتى جاريا بولدى.

 « ءبىزدىڭ الدىڭعى جىبەرگەن ۇسىنىستارىمىزعا جانە بالالاردى قورعاۋ سالاسىنداعى ناقتى ماسەلەلەردى كورسەتە وتىرىپ جىبەرگەن حاتتارىمىزعا ءتيىستى نازار اۋدارىلماۋىنا بايلانىستى ۇلتتىق قۇقىقتىق قورعاۋ مەكەمەسى سىزگە وسى اشىق حاتتى جولداۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىر» دەپ حاتىنىڭ سالماعىن بىلدىرگەن ۋاكىل قازاقستانداعى ادام الاڭدارلىق ماسەلەلەرگە نازار اۋدارتادى. ونىڭ ايتۋىنشا، زەرتتەۋلەر بالالاردىڭ %66,3  مەكتەپتە زورلىق- زومبىلىققا تاپ بولاتىنىن، زورلىق- زومبىلىققا كۋا، ونىڭ قۇربانى نە ايىپتىسى بولاتىنىن انىقتاعان. «بۇل رەتتە ساۋالناما جۇرگىزىلگەن بالالاردىڭ %23 فيزيكالىق جابىرلەۋ، %20 ى بالالار اراسىنداعى بوپسالاۋ، %27 ى مۇعالىمدەر تاراپىنان جازالاۋ قۇربانى بولعان» ، - دەپ جازادى ول. «جاسوسپىرىمدەر اراسىندا وزىنە قول سالۋ دەڭگەيىنىڭ جوعارى بولۋ ماسەلەسىنىڭ وسى تاقىرىپپەن ءوزارا تىعىز بايلانىسى بار، ول بويىنشا قازاقستان ءتيىستى الەمدىك رەيتينگتەردە سوڭعى پوزيتسيالاردا ەمەس. ءبىزدىڭ زەرتتەۋلەرىمىز بويىنشا بالالاردىڭ % 27,4 ءبىر كەزدەردە وزىنە زاقىم كەلتىرۋمەن اينالىسقان جانە وزىنە قول سالۋعا ارەكەتتەنگەن. ءوز دەنەسىنە زاقىم كەلتىرۋ ارەكەت رەتسيديۆىنىڭ دەڭگەيى %75,3  قۇرايدى» ، دەپ جازادى اسقار شاكىروۆ اشىق حاتتا.

 اسقار شاكىروۆتىڭ ايتۋىنشا، وزىنە قول سالۋدىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىنىڭ الدىن الۋعا بولادى. سۋيتسيدولوگيا سالاسىنداعى حالىقارالىق ساراپشى، پروفەسسور ماركو ساركياپونەنىڭ قورىتىندىلارىنا سايكەس، بالالار اراسىنداعى اقىرى ولىممەن اياقتالعان سۋيتسيد جاعدايلارىنىڭ كەم دەگەندە 24,3 پايىزى سوڭعى حاتتار بولعان. الايدا، ولار ۋاكىلەتتى ورگاندار، پەداگوگتار مەن پسيحولوگتار تاراپىنان ناقتى تالداۋعا الىنباعان. سوندا، بۇل ماسەلە كىمگە كەرەك؟

 زەرتتەۋشى عالىمدار ءسۋيتسيدتىڭ الەۋمەتتىك قيىندىقتار مەن كەدەيلىككە بايلانىستى ەمەس ەكەنىن جاقسى تۇسىنەدى. ددۇ مالىمەتىنە جۇگىنسەك، لاتىن امەريكاسى مەن افريكانىڭ كوپتەگەن كەدەي ەلدەرىندەگى سۋيتسيد شىعىس ەۋروپانىڭ «باي» مەملەكەتتەرىمەن سالىستىرعاندا جوقتىڭ قاسى. مىسالى، بالتىق ەلدەرى، فينليانديا، ۆەنگريا، جاپونيا تاعى دا باسقا الەۋمەتتىك جاعىنان جاقسى قامتىلعان ەلدەردە سۋيتسيد وقيعاسى كوپ. بۇل كورسەتكىش ادامداردىڭ وزىنە قول جۇمساۋى كەدەيلىكتىڭ سەبەبىنەن ەمەس، باسقا دا قىرى بارىن تاعى ءبىر دالەلدەگەندەي.

 ويىمىزدى قورىتىندىلاي كەلە، زەرتتەۋشىلەردىڭ سۋيتسيدپەن كۇرەستە يدەولوگيالىق جاعىنان جۇمىستى كۇشەيتۋ كەرەك دەگەن شەشىمىن قۋاتتايمىز. ءبىراق، يدەولوگيالىق جۇمىستا كەي ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار قولدانىپ جۇرگەندەي، وزگە ەلدىڭ ءادىس- ءتاسىلىن ەمەس، ءوز ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىن پايدالانۋ ناتيجەلى بولار ەدى. جاستاردىڭ ساناسىن ۋلاپ وتىرعان سۋبمادەنيەتتەرگە قارسى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى، مادەني مۇرالارىمىزدى وسى ماسەلەگە باستى «قارۋ» ەتەر كەز جەتتى. قازاقستاندا بۇل قاتارداعى كەزەكشى تاقىرىپ ەمەس، كۇن تارتىبىندەگى ەڭ اۋىر سۇراق! قازىر ونىڭ تەك سەبەبى انىقتاۋ عانا ەمەس، الدىن الۋ ءۇشىن جۇيەلى جۇمىس قاجەت.

 الماس مۇقاش ۇلى