دۇكەن ءماسىمحان ۇلى: قىتاي قازاق ەلىنە مۇلدە جۇمباق دۇنيە
كونفەرەنتسيا بارىسىندا «تاريحشىلاردىڭ ۇلتتىق كونگرەسى كىتاپحاناسى» سەرياسى بويىنشا «فوليانت» باسپاسىنان جارىق كورگەن پروفەسسور د. ءماسىمحان ۇلىنىڭ «قىتاي تۋرالى قىرىق ءسوز» اتتى زەرتتەۋ كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەر ءراسىمى بولادى. ەلىمىزدە تۇڭعىش رەت وتكەلى وتىرعان كونفەرەنتسياعا، سونداي - اق ، د. ءماسىمحان ۇلىنىڭ «قىتاي تۋرالى قىرىق ءسوز» اتتى زەرتتەۋ كىتابىنىڭ جارىق كورۋىنە وراي اۆتورمەن سۇحباتتاسقان ەدىك.
- جاقىن كورشى ەلدەردىڭ ءبىر -ءبىرىن زەرتتەۋى عىلىم سالاسىندا ەرتەدەن قالىپتاسقان قۇبىلىس. بۇل جولعى اڭگىمەنىڭ تۇزدىعى رەتىندە ءسىزدىڭ قىتايتانۋعا قاتىستى جاڭادان جارىق كورگەلى وتىرعان «قىتاي تۋرالى قىرىق ءسوز» اتتى كىتابىڭىز جايلى ايتىپ بەرسەڭىز.
- «قىتاي تۋرالى قىرىق ءسوز» اتتى كىتاپ «تاريحشىلاردىڭ ۇلتتىق كونگرەسى كىتاپحاناسى» سەرياسى بويىنشا «فوليانت» باسپاسىنان جارىق كورىپ وتىر. بۇل كىتاپتا ءبىراز جىلداردان بەرى جازىپ، زەرتتەپ جۇرگەن قىتايتانۋعا قاتىستى ماقالالار، قىتايدىڭ تاريحىنا، مادەنيەتىنە قاتىستى وچەركتەر بار. سونداي-اق، قازاقستان جۋرناليستەرىنىڭ قىتايعا بايلانىستى مەنەن العان سۇحباتتار بار. كىتاپقا قىتايدىڭ ۇلتتىق سالت- داستۇرىنە، مادەنيەتىنە، تاريحىنا، بۇگىنگى ءبىلىم بەرۋ ىسىنە، ادەبيەتىنە قاتىستى كوپتەگەن ماقالالارىم ەنىپ وتىر. 1000 دانا تارالىممەن وقىرماندارىنا جول تارتقالى وتىرعان كىتاپتاعى ماتەريالدار وزىندىك سالماعى بار ەڭبەكتەر دەپ ەسەپتەۋگە بولادى .
مەن ەلگە كەلگەن العاشقى كۇننەن باستاپ قىتاي تۋرالى زەرتتەۋمەن اينالىسىپ، تانىمدىق دۇنيەلەر جازا باستادىم . 90 - جىلدارى «انا ءتىلى» گازەتىندە «قىتاي تۋرالى قىرىق ءسوز» اتتى ايدار اشىلىپ، مەن سول ايداردى جۇرگىزگەن ەدىم. الايدا گازەت باسشىلارىنىڭ اۋىسۋىنا بايلانىستى «قىتاي تۋرالى قىرىق ءسوز» اياقسىز قالعان بولاتىن. دەگەنمەن، بۇل جوبا باسقا باسىلىمداردا جايلاپ جالعاسىن تاۋىپ تۇردى.
كةيئن ادةبي شىعارمالاردى اۋدارؤعا دةن قويا باستادئم. ويتكەنى ادەبيەت ارقىلى ۇلتتىڭ ۇلتتىق بولمىسى، سانا-سەزىمى تانىلادى. مىسالى ءبىر عانا لۋ ءشۇن اڭگىمەلەرىن وقۋ ارقىلى قىتايدىڭ ۇلتتىق مەنتاليتەتىن، پسيحولوگياسىن تانۋعا بولادى. سوندىقتان مەن تەك عانا تانىمدىق ماتەريالدارمەن شەكتەلمەي، جۇيەلى تۇردە قىتايدىڭ ۇلى جازۋشىسى وسى لۋ شۇننىڭ شىعارمالارىن اۋدارۋمەن اينالىستىم. ءۇش-ءتورت جىلدىڭ الدىندا «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا قىتاي جازۋشىسى لۋ شۇن شىعارمالارىنىڭ تاڭدامالى ءبىر تومدىعىن قىتاي تىلىنەن قازاقشاعا ءتارجىمالاعان بولاتىنمىن. بۇل ەڭبەك ەلەنىپ قازاقستان جازۋشىلار وداعى حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىن بەردى .
قىتاي تانۋ عىلىمى - الەمنىڭ بارلىق ەلىندە كەڭىنەن قانات جايىپ كەلە جاتقان ەلتانۋ عىلىمى. ءار ەل بۇل ماسەلەنى ءوزىنىڭ ساياسي- الەۋمەتتىك الەۋەتى مەن مۇمكىندىگى جانە سودان تۋىندايتىن ءوز مۇددەسى تۇرعىسىنان قاراستىرارى انىق. قازاقستانداعى قىتايتانۋ عىلىمىنىڭ كوكەيتەستىلىگى، ماقسات مىندەتتەرى دە ءوز ەلىمىزدىڭ مۇددەسى مەن الەۋەتىن باسشىلىققا الادى. مەنىڭ اۋەل باستان بەرگى ەڭبەكتەرىم جانە بۇل جولعى «قىتاي تۋرالى قىرىق ءسوز» وسى ۇستانىممەن وقىرماندارعا جول تارتىپ وتىر.
- ەلىمىزدە ءوزىڭىز ايتقانداي جەر جارالىپ، سۋ اققاننان بەرگى تاريحي كورشىلەرىمىزدى تانۋعا ارنالعان، تولىققاندى جۇمىس ىستەيتىن ارنايى ينيستيتۋت نەمەسە كافەدرالار بار ما؟
- وكىنىشكە قاراي، قئتايتانؤ قازئر قانشالئقتئ ماثئزدئ بولسادا ءبىزدىڭ ەلدەگى عىلىمي ورتالىقتاردا وسى قىتايتانۋعا باعىتتالعان ينيستيتۋت نەمەسە ءبولىم جوق.
- قىتاي ەلىنىڭ ءارىسى بەس مىڭ جىل، بەرىسى ەكى مىڭ جىلدىق جازبا تاريحى ساقتالعان، تاريحى تەرەڭ حالىق. جالپى قىتايتانۋدا رۋحاني تۇرعىدا قاي جاعىنا ءمان بەرگەنىمىز ءجون ؟
قىتاي تانۋ كەشەندى عىلىم. ونىڭ ىشىنە قىتايدىڭ تاريحى، مادەنيەتى، ادەبيەتى، تۇرمىس سالتى كىرەدى. بۇگىنگى زامان تالابىنا ساي، قىتايدىڭ قازىرگى عىلىم- ءبىلىمى، ەكونوميكاسى، ساياساتى دا ىشىنە قامتىلىپ جاتادى. دەمەك بۇلار تۋرالى بۇگىندە ەشكىم ەشتەڭە جارىتىپ بىلمەيتىندىكتەن قاي جاعى بولماسىن وزەكتىلىگىن جويماي تۇر. ال ازاتتىقتىڭ الىپ ايدىنىنا كەمەسىن جاڭادان الىپ شىعىپ وتىرعان ءبىز سياقتى جاس مەملەكەتتەر ءۇشىن ولاردىڭ ۇلتتىق مەنتاليتەتىن تانۋ باستى ورىندا تۇرادى. سەبەبى ءارىسى 300, بەرىسى 70 جىلدىق توتاليتارلىق رەجيم زاماندا بەيجىڭمەن قاتىناستى، ءبىز ءۇشىن تىكەلەي رەسمي ماسكەۋ رەتتەپ وتىردى. ءبىز ءوزىمىزدىڭ تاريحىمىزعا ۇڭىلسەك اسپاناستى ەلىمەن سوناۋ ءۇيسىن، عۇن، ساق داۋىرلەرىندە تىكەلەي قارىم- قاتىناستا بولدىق. بۇنداي بايلانىس كوكتۇرىكتەر زامانىنا دەيىن جالعاسىپ كەلدى.
كەيىن شىڭعىسحان داۋىرىنە اياق باسقاننان باستاپ قىتايلارمەن قاتىناسءۇزىلدى. دەمەك كەشەگى ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىك جاريالانعان تۇسقا دەيىن قىتايمەن قازاق بەتپە بەت ارالاسا العان جوق. قازاق حاندىعى تۇسىندادا ةكئ ورتادا جوڭعار حاندىعى بولدى. ونئث ذستئنة ول زاماندا قىتايدىڭ دا ءوز تىزگىنى وزىندە بولعان جوق. ولاردى شىڭعىسحاننىڭ ۇرپاعى قۇبىلايدىڭ اۋلەتتەرى پاتشالىق قۇرىپ بيلەپ كەلدى. كەيىن قىتاي بيلىگى مانجۋرلارعا ءوتىپ كەتتى. جالپى قىتايلار كوپ ۋاقىت ءوزىن- ءوزى بيلەي العان جوق. وزدەرىن حانزۋ دەپ اتاپ وتىرعان بۇگىنگى قىتاي مەن قازاق اراعا سان عاسىرلار سالىپ بارىپ، تەك 1991 - جىلدان باستاپ عانا بەتپە بەت رەسمي قاتىناسقا كوشتى.
توڭىرەگىمىزدەگى باسقا ەلدەرگە قاراساق، بارىمەن بۇرىننان ەتەنە بارىس-كەلىس بولعاندىقتان، ولاردىڭ ساياسي ۇستانىمدارى ۇلتتىق بولمىس-بىتىمدەرى، مادەنيەتى، ادەبيەتى اسا بەيتانىس ەمەس. ماسەلەن ءۇش ءجۇز جىلدىق ارالاسۋىمىزدان سوڭ قازىر ۇيىقتاپ جاتقان ورىستىڭ نە ءتۇس كورىپ جاتاتىنىنا دەيىن بىلەتىن جاعدايعا جەتتىك. جانىمىزداعى ءوز اعامىز وزبەك، بىزبەن تۇيەنىڭ قوس وركەشىندەي قاتار وسكەن، تاريحىمىز تامىرلاس قىرعىز باۋىرلار. ولاردى وزىمىزدەي بىلۋگە جاقىنبىز. ۇلتتىق مەنتاليتەتى دە ساياساتى دا بەيتانىس، سىرىتقى بەينەسى تەك عانا جىمىيىپ كۇلگەن قىتاي قازاققا مۇلدە جۇمباق الةم. سوندئقتان سول جذمباق الةمنئث سئرئن بئلؤدة قىتايتانۋدى عىلىمي تۇردە، جان-جاقتى تۇرە زەرتتەۋدى ۇردىسكە اينالدىرۋ تاۋەلسىز ەل رەتىندە بۇگىندە اسا ماڭىزدى ماسەلە.
- وزىڭىزدە بىلەسىز «قازاقپارات» حالىقارالىق اقپارات اگەنتتىگى وسى جىلدىڭ باسىنان باستاپ، قازاقستاندا تۇڭعىش رەت قىتاي تىلىندەگى نۇسقاسىن اشتى. بۇل ەكى ەلدىڭ قارىم- قاتىناسىندا قانداي رول اتقارادى دەپ ويلايسىز؟
- «قازاقپارات» حالىقارالىق اقپارات اگەنتتىگى قىتاي تىلىندەگى نۇسقاسىننىڭ اشىلۋى ەكى ەلدىڭ دوستىعىنا، قازاق ەلىنىڭ جارقىن جەتىستىكتەرىن الەم حالقىنا تانىستىرۋداعى ءساتتى قادام دەپ بىلەمىن. ارينە ودان بۇرىندا قىتاي زەرتتەۋشىلەرى ءبىز تۋرالى مالىمەتكە قانىق. ولاردا ءاربىر ولكەدەگى قازاقستاندى زەرتتەپ وتىرعان مامانداردىڭ ءبارى جاپپاي ورىسشا نەمەسە اعىلشىنشا بىلەدى. سونداي ءتىل ماماندارى تىنباي جۇمىس ىستەپ كەلەدى. الايدا قاراپايىم وقىرماننىڭ ءبىز تۋرالى بىلەرى از. «قازاقپارت» وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولىقتىردى. «قازاقپارات» - تىڭ قىتايشا بەتىنىڭ جارىق كورۋى ەلەكتروندى اقپارات داۋىرىندە ول وتە قاجەتتى نارسە. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بولىپ جاتقان ءار سالاداعى جاڭالىقتاردى، ەلىمىزدىڭ مۇمكىندىكتەرىن، بۇگىنگى جەتكەن جەتىستىكتەرىمىزدى جالپى وقىرماندارعا ءىزىن سۋىتپاي بەرىپ وتىرادى.
سوندىقتان جالپى وقىرمانىنا قازاق ەلىنىڭ مۇمكىندىگىن ، بۇگىنگى ەكونوميكالىق اقۋالىن، ساياسي الەۋەتىن، اسكەري قورعانىس كۇش دەڭگەيىن، حالىقارالىق، الەمدىك قاۋىمداستىقتاعى ورىنىن، الەمدىك ەلدەرمەن قارىم-قاتىناسىن قىتاي ءتىلدى اقپاراتتىق پورتال كۇندەلىكتى كورسەتىپ وتىرادى. جالپى وقىرماندارعا قازاقستاننىڭ بۇگىنگى وركەنيەت دەڭگەيى، ساياسي، اسكەري الەۋەتى مىقتى مەمەلەكەت رەتىندە تانىلۋىنا جول اشادى. بۇل ءبىرىنشى جاعى. ەكىنشى جاعىنان ەكى ەلدىڭ - دوستىق، تاتۋ كورشىلىك بايلانىس بولعاننان كەيىن قازاقستانداعى بيلىك وكىلدەرىنىڭ، زيالى قاۋىمنىڭ پىكىرلەرى بولسىن قىتايعا دوستىق راۋىشتەگى پەيىلىمىزدى ءوز دەڭگەيىندە جەتكىزىپ وتىر. سوندىقتان «قازاقپارات» - تىڭ قىتاي ءتىلدى بەتىنىڭ بولۋى دۇرىس ءئس.
- 2001 - جىلى ءسىز ارنايى ەلباسىنىڭ قابىلداۋىندا بولدىڭىز. سول كەزدە قانداي ماسەلەلەر تۋرالى اڭگىمە بولدى ؟
- ەلباسى مەنى 2001 - جىلى شىلدە ايىندا قابىلدادى. بۇل قابىلداۋعا ماڭىزدى بىرنەشە ۇسىنىسپەن باردىم. سونىڭ نەگىزگىسى كوشى-قون ماسەلەسى بولدى. سول جىلعا دەيىن شەتەلدەن كوشىپ كەلۋشى 500 وتباسىنا كۆوتا بەرىلەتىن. مەن تۋرا وسى ماسەلەنى ايتتىم. «قازىرگى جىل سايىنعى كوشى-قون كۆوتاسى 500 وتباسىمەن شەكتەلۋدە. بۇل سىرىتتا 5 ميلليونداي قانداسىمىز تۇراتىن ۋاقىتتا ازدىق ەتەدى. قازىرگى ۋاقىتتا ءال- اۋقاتىمىز 90 - جىلدارمەن سالىستىرعاندا اجەپتاۋىر جاقسارىپ قالدى. سوندىقتان كوشى- قون كۆوتاسىنىڭ سانىن ۇلعايتۋعا بولماس پا؟» دەگەن ءوتىنىش ايتىپ، ۇسىنىسىمدى قاعاز جۇزىندە بەردىم. سودان 2002 -جىلدان باستاپ جىل سايىن 5000 وتباسىنا كۆوتا بەرىلە باستادى...
- الداعى ۋاقىتتاعى جاڭا جوبا جوسپارلارىڭىز تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز.
- اللا بۇيىرسا الداعى 50 جىلدىق مەرەيتويىما وراي، قازاقستاندا تۇڭعىش رەت «قازاقستانداعى قىتايتانۋ عىلىمى: تاريحى، بۇگىنى مەن بولاشاعى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي- تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا ساتىمەن اياقتالسا، قولىمدا تۇرعان ۇلكەن جۇمىس 70 مىڭ سوزدەن تۇراتىن قىتايشا - قازاقشا ۇلكەن سوزدىكتى قۇراستىرىپ جاتىرمىز. ونىڭ 80-90 پايىزى دايىن. سونى اياقتاۋىمىز كەرەك .
- ول جۇمىستى قانشا ادام دايىنداپ جاتىرسىزدار؟
- ونى وسى ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى، مەنىڭ زايىبىم اينۇر ابيدەن قىزى ەكەۋىمىز دايىنداپ ءجۇرمىز. ۇلكەن سوزدىكتى دايىنداۋ جۇمىسىنىڭ باستالعانىنا دا 10 جىلدان اسىپ قالدى. ودان كەيىن گۋميليەۆتىڭ 100 جىلدىعىنا وراي «ەۋرازيالىق وركەنيەت، ەجەلگى تۇركى جانە قىتاي حالىقتارىنىڭ رۋحاني، مادەني قارىم- قاتىناسى» دەگەن كىتاپ شىعارعانمىن. ول كىتاپتىڭ ءبىرازى ءوز تاقىرىبىنان باسقا تاقىرىپتارعا ارنالعان بولاتىن. ەندى بۇل كىتاپتى تولىقتاپ، تاعى ءبىر كىتاپ شىعارۋدئ جوسپارلاپ وتئرمئن. ودان كەيىن ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ جوسپارى بويىنشا، ۋنيۆەرسيتەتىمىزدە «قىتاي ادەبيەتىنىڭ تاريحى» دەگەن ەكى تومدىق، سونداي-اق قىتاي ەلشىلىگىنىڭ وتىنىشىمةن «لۋ ءشۇن تاڭدامالى شىعارمالارىنىڭ» ەكى تومدىق تولىق نۇسقاسى جارئق كورمةك.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت !
بەيسەن سۇلتان ۇلى
