كەرەيلەردى جا-لاما ايداعان جىلدار نەمەسە سويىلعان قازاق
ادامدى اتا سالۋ، اسا سالۋ، ۇرىپ ءولتىرۋ، ءار ءتۇرلى تاسىلمەن زورلاپ ءولتىرۋ بەرگى جاعى ەكەن. ادامدى ەتىنەن تىرىدەي تەرىسىن سىپىرىپ تۇلىپ جاساپ، ىرەپ سويىپ ءولتىرۋ وقيعاسى تۋىلدى.
جا-لاما دامبييجانتسان
موڭعول ەلىنىڭ سول كەزدەگى بيلەۋشىسى بوعدىحاننا (ءدىنباسى تەگى تيبەتتىك) موڭعوليانىڭ ەڭ باتىس ايماقتارىن رەتتەۋشى، ارنايى وكىل رۇقساتىن العان دامبييجانتسان (جەندەت) التاي تاۋلارىنا كەلىپ سونداعى مەكەندەپ جاتقان قوبدا بەتىندەگى قازاقتاردى شەكارادان ۇزاققا، ياعني موڭعولدىڭ ىشىنە قاراي كوشىرىپ اپارساق، بۇل قازاقتاردى بيلەۋگە دە قولايلى، بولىپ ويىڭا كەلگەندى ىستەۋگە دە تاپتىرماس وراي دەپ ويلايدى.
موڭعولدى بيلەگەن ءدىن باسشىلارىنا قازاقتار شەكارانىڭ ارعى، بەرگى جاعىنا دا كوشىپ-قونىپ ەركىن ءجۇر، كەيبىر اۋىلدارى سول كەزدەگى قىتايدى بيلەگەن چيڭ پاتشالىعىنان شەن-شەكپەن العان ەل بيلەۋشىلەرى دە بار، سوندىقتان كەي قازاقتى ىشكەرى كوشىرسەك، قىتاي جاعىنان قاۋىپ جوق دەيدى. قازاقتاردى بيلەۋگە دە قولايلى دەپ سەندىرەدى.
كەيىن مىلتىق، سايمان كومەگىن الىپ بەس ءجۇز اسكەرىمەن قازاق اۋىلدارىن بىرىنەن كەيىن ءبىرىن باسىپ الىپ، توپتاستىرىپ دورۆود دالايحانىڭ دامبي ولەتتىڭ حوشۋنىنا (ەلدى- مەكەن) قاراي زورلىقپەن كوشىرىپ ايداي باستايدى.
قازاق كەرەيلەرى قاشاندا ەركىندىكتى اڭساعان، ءوز دەگەنى بولماسا وزگەگە ءجوپ-جوكىم باس يگەن بە؟ كەيبىرى قارسىلاسامىز دەپ تۇياعى قالماي قىرىلىپ جاتتى، ولار قارسىلاسقان سايىن ءتىسىن باتىرا ءتۇستى. سول كەزدەگى موڭعول قازاقتارىنان ەل بيلەگەن بيلەردىڭ ءبىرى شەرۋشى رۋىنىڭ قىلاڭ باستاعان توپ ايداۋعا ءوز ەرىكتەرىمەن قوسىلادى. الايدا، دامبييجانتسانعا سول قازاقتاردىڭ قارسىلاسى قاتتى سوققى بولدى. بەس ءجۇز اسكەرمەن شايقاسىپ، ءۇش ءجۇزى عانا قالدى. كەيىن ول ايۋاندىق ارەكەتكە كوشە باستايدى. قارسىلاسقان ادامدى قويىپ، مالىنا دەيىن قىرىڭدار، اياماڭدار، دەگەن تاپسىرما بەرەدى
سونىمەن، دامبيجانتساننىڭ ءبىر توپ اسكەرى قاراقاس رۋلى اقىنبەكتىڭ اۋىلىن دا كوشىرە باستايدى. جاستارىن ايامادى ۇرىپ-سوعىپ كەمپىر-شالدى دا تەز جۇرمەدىڭ دەپ، تاياقتىڭ استىنا الادى. مىنە سونى كورىپ، قاتتى قورلانعان اقىنبەك قولىنا 12 تاسپا قامشىسىن الىپ اسكەرلەرگە قارسى ۇمتىلادى، ولار قامشىمەن بۇنىڭ قولىنان نە كەلەدى دەپ، تاياپ كەلگەن 4 اسكەردى ءاپ ساتتە-اق قامشىمەن ءبىر-ءبىر ۇرىپ، سەسپەي قاتىرادى.
قانىشەر اسكەرلەر كىرپىكتەرىن دە قوزعاي الماي جان ءتاسىلىم ەتەدى. قالعان اسكەرلەر ەستەرىن تەز جيىپ، الىستان شالما لاقتىرىپ ۇستاماق بولعاندا قولىنان قامشىسىن تاستاماعان اقىنبەك تاعى دا ارپالىسىپ ءجۇرىپ، 2 اسكەردى ۇرىپ ولتىرەدى. سول كەزدە توپ باسشىسى اقىنبەكتى اياعىنان اتىپ ەسەڭگىرەتىپ بارىپ، توپ اسكەر قاۋمالاپ ءجۇرىپ ۇستاپ بايلادى.
بۇل حاباردى ەستىسىمەن دامبييجانتسان قارسىلاسقان جىگىتتى اۋىلىنىڭ الدىندا تىرىدەي تەرىسىن سىپىرىڭدار، دەپ بۇيىرادى. ءبىرازدان قازاقتىڭ ارىستانداي ازاماتى قولىنداعى قامشىسىن قاسارىسىپ قىسقان قالپى تۇلىپ بوپ ەتىنەن تەرىسى تىرىدەي سىپىرىلادى. ەندى قارسىلاسقاندارىڭدى وسىلايشا سويا بەرەم دەپ، ەلدى قورقىتىپ ايداۋ ءۇشىن تەرىنى ادامشا كەپتىرىپ تۇلىپ جاساپ، بوساعاسىنا ءىلىپ قويادى.
پراگا قالاسىنداعى ۇلتتىق مۋزەيدە تۇرعان قازاقتىڭ تۇلىبى
... دامبيجانتساننىڭ تاعى ءبىر جاۋىزدىعى سول كەزدە قازاقتارمەن بىرگە موڭعولدىڭ ۇساق رۋلارىنىڭ ءبىرى ۋرانحاي ۇلتىمەن قازاقتاردان 15 بويجەتكەندى تارتىپ الىپ، بايلارعا تارتۋ ەتىپ، اسكەر جانە قارۋ الماق بولادى . ءبىراق جولدا سىرقاتتانىپ قالعاندىقتان باقسى-بالگەردىڭ ايتۋىمەن ەڭ سۇلۋ قىز دەگەن ۋرانحاي ۇلتىنىڭ قىزىنىڭ باسىن شاپتىرىپ، سونىڭ قانىنا قولىن مالىپ، تۇماۋىنان ايىعۋدىڭ جورالعىسىن ىستەتكەنىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن اقساقالدار كۇرسىنە ايتادى. ال انا 15 قىزدى قازاق-ۋرانحايدىڭ اڭشى جىگىتتەرى باسپالاپ ءجۇرىپ، جاۋىزداردى ءبىرىن قالدىرماي قىرىپ بارىپ، قۇتقارىپ قالادى.
جا-لاما قازاقتاردى باتىس موڭعوليادان قۋىپ، رەسەي مەن قىتاي جەرىنە تىقسىرا ءتۇستى. ءدال وسى كەزدەن مۇسىلمان مەن بۋددا ارا قاتىناستارىندا تۇيتكىلدى ماسەلەلەر پايدا بولا باستادى. جا-لامانىڭ ءدىن جولىنداعى ەڭ قاتال ايۋاندىعى مۇسىلمانداردى زورلىقپەن پۇتقا تابىندىرۋدان باستالدى.
مۇسىلمان ءدىندارلارى سمايل (قالماق) تولەنباي ۇلى، شىبارايعىر رۋىنىڭ ازاماتتارى تۇراپ كىتاپباي ۇلى (1898-1949)، مۇراتباي شىڭكە ۇلى، بوتاعارا شاكۋ رۋىنان ارسالاڭ بەلدەمشە ۇلى (1865-1922) قاتارلىلاردىڭ باسىنا تەمىر نوقتا سالىپ مۇنجيگتەگى شار سەح پۇتحاناسىنا قاراي ايدادى. قازاق جاستارىن اسكەر قاتارىنا كۇشپەن تارتىپ، جاسوسپىرىمدەردى شيۆەرت كۇرەنىنە (حۇرەە) شاۆ نەمەسە شاكىرت لاما دارىسىنە جۇگىندىرىپ، توبەلەرىنە شىنى توڭكەرىپ ايدار قويعىزدى.
ايداعان كوشكە كەدەرگى بولادى، جۇرە المايدى ەكەن دەپ قىرىق بالانى ۋۆس ولكەسىندەگى قىزىل بەلدىڭ ۇستىنە قايىس ارقانمەن بايلاپ قالدىرىپ، اشتان ءيت قۇسقا جەم قىلىپ ءولتىردى...
اۋىلدى سابالاپ ايداعاندا جاس بالالاردى تۋرا كوشكە كەدەرگى بولادى دەپ اناسىنان تارتىپ الىپ ءولتىرىپ وتىرىپتى...
ايتەۋىر جەتەر جەرگە جەتتى، ەندى ايتقاندارىڭ بولسىن دەپ سوڭعى بىرنەشە كۇن ەشبىر كىسى قارسىلاسپاعاسىن وزدەرى دە شارشاعان اسكەرلەر ءسال بوساڭسىپ دەمالۋعا كىرىسكەن كۇنى تۇندە بارلىق قازاق قوپارىلا اسكەرلەرگە تاپ بەردى. كەيبىر جىگىتتەر ايەلشە كيىنىپ الىپ، ۇيىمداستىرىپ، كورىمباي باستاعان جىگىتتەر كيىز ءۇيدىڭ ۋىعىنان نايزا ىستەپ اسكەرلەردى كىندىگىنەن شانشىپ كوككە تىك كوتەرگەندە شىرىلداعان اسكەردىڭ جان ايقايى سوعىستىڭ باستالۋ بەلگىسى ەدى.
تاڭ اتقانشا وزدەرىنە ءتىسىن باتىرىپ، ايۋاندىق، زۇلىمدىق پەن ايداپ كوشىرىپ كەلگەن اسكەردىڭ ءبىرىن قالدىرماي قىرعان قازاقتار، تاڭ اتا كەلگەن جاقتارىنا قايتا كوشىپ، قوبدا بەتىنە مەكەندەۋگە اتتانادى. ءبىراق وسى جولى قازاقتار ۇشكە ءبولىنىپ، قىلاڭ باستاعان شەرۋشى رۋى ماڭدايداعى جازمىشىن توسىپ، التاي-قوبدا بەتىنە بارىپ مەكەندەيمىز دەسەدى.
جا-لامانىڭ باسى
ال سۇگىرباي باستاعان 300 وتباسىنى بۋددا دىنىنە كىرگىزەمىز دەپ، كەلگەن 33 اسكەردىڭ ءبىرىن قالدىرماي قىرىپ سالدى دا ۇلتىمىزدى ساقتاۋ ءۇشىن قايدا كوش دەسەڭ دە كوشەمىز ءبىراق باسقا ءدىندى قابىلدامايمىز، بابالاردان جالعاسقان يسلاممەن قالامىز، رەسەيگە كوشىپ جان ساۋعالايىق، دەپ ءبىر توبى قازىرگى ءشۇي، قوساعاش قازاقتارىنا، كەزىندەگى نايمان رۋىنا بارىپ پانالايدى. قىلاڭمەن ەرگەن توپتىڭ جارتىسى شينجياڭعا كوشە كەتەدى.
ال قىلاڭ توبى قوبدا بەتىنە كەلگەن سوڭ موڭعولدىڭ استاناسىنا ءدىنباسى ەل بيلەۋشىسى بوگدحانعا بولعان جايدى بايانداپ حات جولدايدى. وزدەرىنىڭ موڭعول ەلىنە دەگەن ادالدىقتارىن ءبىلدىردى، جانە بولعان وقيعانى دۇرىس تۇسىنۋگە تىرىسۋىن ءوتىنىپ، سول كەزدەگى بار قازاقتىڭ اتىنان قوبداداعى ورىس كونسۋلى ارقىلى حات جىبەرەدى.
بۇل وقيعا بولعان جەر موڭعولدىڭ باتىس ايماعىنىڭ ءبىرى ۋۆس جەرىندەگى «وروگ نۋۋر» دەگەن جەر ەدى. ياعني، قازاقشا ورىكتى كول. سول ايدالعان جۇرتپەن بىرگە بولعاننىڭ بارلىعىن ءوز كوزىمەن كورگەن شەرۋشى رۋىنىڭ كۇيشىسى سەيىتجان بۇل كول ورىكتى كول ەمەس «ولىكتى كول» بولدى، سوندىقتان ەستەن كەتپەس قاسىرەتتى ۇرپاعىمىز ماڭگىلىك ۇمىتپاي، ساباق الا ءجۇرسىن دەپ، «ورىكتى كول» كۇيىن شىعارعان ەدى.
ال شەرۋشى رۋىنىڭ باتىرى قىلاڭنىڭ ارمان ماقساتى ورىندالىپ موڭعولياداعى قازاقتار جەكە ۇلتتىق ايماق بوپ ورناپ، سونداعى از قازاقتىڭ ارىستاي ۇلدارى مەن قىزدارى ۇزاق جىلداردىڭ، قاتال تاعدىردىڭ سىناعىنان امان ءوتىپ ءبىر ەل بولىپ بەيبىت ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. ال قىلاڭ شينجياڭداعى قالىڭ مالدى، مانجۋرعا باعىنۋشى ادامدى موڭعولعا باعىندىرىپ اكەتىپ، مانجۋر بيلىگىنەن باس تارتقاندىقتان مانجۋر اكىمشىلىگى ارتىنا ءتۇسىپ تىمىسكىلەپ ءجۇرىپ، نە ءبىر تىڭشى، قانىشەر جاۋىزدارىن جىبەرىپ ءجۇرىپ، قىلاڭنىڭ باسىن شاپقىزعان ەدى...
Blogtime.kz
