موڭعول-تاتارلار قانشا بولعان ەدى؟

استانا. قازاقپارات - بارشا الەمدىك تاريحتاعى الدامشىلىقتى جوققا شىعارىپ، ءبىراق تا: «تاريحي جادىسى ولتىرىلگەن» ءور حالىقتى (قىپشاقتى) «تاريحي جادىسى جوق» قۇل حالىقپەن (سلاۆيان ورىسپەن) الماستىرعان بۋشكوۆتىڭ ءبىر ارتىقشىلىعى وتىرىكتەن جالعاندىق تۋىنداتىپ، قازاقتىڭ «التى الاش» ماڭگىلىك كونتسەپياسىنىڭ پايداسىنا اقيقاتقا جول اشىپ بەرىپ وتىر.

مۇرات اجى «قازاقتار ءبارىن باۋرىنا باسىپ الۋدا» دەپ كۇستانالاسا دا، قازىر بىزدەن ەنشى العانىن ءبىر كەزدەگى وسمان تۇرىكتەرى عانا «مويىنداپ» وتىر.

شىن مانىسىندە، رۋسكە ولاردىڭ قانشاسى كەلدى؟ وسىنىڭ باس جاعىن ايىرۋعا كوشەيىك.

توڭكەرىسكە دەيىنگى رەسەيلىك دەرەك كوزدەرى «جارتى ميلليونداي موڭعول ارمياسى» دەگەندى العا تارتادى.

تالانتتىلىعى داۋ تۋدىرمايتىن جازۋشى اتاقتى «شىڭعىسحان»، «باتۋ»، «سوڭعى تەڭىزگە» تريلوگيالارىنىڭ اۆتورى ۆ. يان ودان ءسال ازداۋ - ءتورت ءجۇز مىڭدىق ساندى اتايدى.

كەشىرىڭىزدەر الدى وراعان وتكىرلىگىمە: العاشقى جانە كەيىنگى سيفرلاردىڭ ەكەۋى دە - بارىپ تۇرعان سۋقيتتىق. ويتكەنى، جىلقىنى الىستان عانا كورگەن، ءارى باعىن جانە جەگىن اتتىڭ، سونداي-اق، جورىق اتتارىن ۇستاپ تۇرۋدىڭ ماشاقاتىن ۇعىنبايتىن: سىلقىم قالالىق، كابينەت قايراتكەرلەرى ساۋساقتان سورىپ تۋىنداتىپ وتىر.

كوشپەلى (جاۋگەر دەپ ۇعىڭىزدار - ءا. ءا. ءا.) تايپانىڭ جاۋىنگەرى جورىققا اتانعان شاقتا ەڭ از دەگەندە مىنگەنىنەن بولەك ەكى اتتى وزىمەن بىرگە قوسارلاي اكەتەدى. ونىڭ ءبىرى - ونىڭ جورىق جۇگىن (جورىق جاراعىن) الىپ جۇرسە. كەلەسىسى - استىنداعى اتىن سۋىتىپ ءمىنىپ وتىرۋى ءۇشىن كەرەك.

ەندى قارابايىر قارا ەسەپكە جۇگىنسەك: جارتى ميلليوندىق نەمەسە ءتورت ءجۇز مىڭدىق ارميا ءۇشىن ەڭ كوپ دەگەندە - ءبىر جارىم ميلليون، ەڭ از دەگەندە - ميلليون قىل قۇيرىق كەرەك. بۇنداي تابىنمەن كۇنىنە ەلۋ شاقىرىم جەر شالىپ، ءجۇرىپ وتكەن جەرىن جىلان جالاعانداي ەتىپ وتەتىن جىلقىنىڭ كۇيى كەتىپ، كوپكە بارماي جاپپاي قىرىلادى. اياقتى مال جايىلىپ جۋسايتىن شوپتەن بولەك، كۇن سايىن بەرىپ وتىراتىن سۇلىنى قالايشا الىپ جۇرەسىڭ؟

ەستەرىڭىزگە ءبىر سالارىم، «موڭعول- تاتاردىڭ» رۋستىڭ شەتىنە باسا-كوكتەپ ەنىپ، باستى سوققىلارىن بەرۋى قىستىڭ ەنشىسىنە تيەدى. ءشوپتى تەبىندەپ جايىلاتىن ۋاقىتتا، جەمدى حالىقتان تارتىپ الۋعا تۋرا كەلەتىن شاقتا قالالار مەن اۋىلدارداعى مال ازىعى قامبالارى وتقا ورانىپ جاتتى...

بۇعان اتويلاپ قارسى شىعاتىندار: توقپاق جالدى جابى (موڭعول جىلقىسى) تەبىندەيدى دەيدى. ءبارى دۇرىس. «جابى» - بۇكىل قىستا تەبىندەپ شىعاتىن ەڭ ءتوزىمدى تۇلىك. اتقا ءمىنىپ، ءبىر رەت ۇستىنە وتىرۋ باقىتىنا يە بولعان جاننىڭ ءبىرى ءوزىممىن.

جابىعا مەنىڭ بۇيرەگىم بۇرىپ تۇرادى، تاماشا جانۋار، ەگەر قالادا جىلقى ۇستاۋعا مۇمكىندىك بولسا، ويلانباستان استىمداعى كولىگىمدى وعان ايىرباستار ەدىم (امال نەشىك ونداي مۇمكىندىك جوق).

ءبىراق تا، ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدا جوعارىدا كەلتىرىلگەن دالەلدەردەن ەش قايىر جوق. بىرىنشىدەن، كونە دەرەك كوزدەرىندە وردانىڭ تاقىمىنا باسقان توقپاق جالدى جابى تۋرالى ءلام-يم دەلىنبەيدى.

كەرىسىنشە، مامان اتسەيىستەر «تاتار-موڭعول» ورداسى تۇركىمەن جىلقىسىمەن جورىققا اتتانعان دەگەندى اۋىزدارىنا بىرەۋ تۇكىرىپ قويعانداي مالىمدەيدى (بۇلاردىكى دۇرىس - ءبىراق قازانات تۇقىمداس «اداي جىلقىسىمەن» شاتاستىرىپ ءار نارسەنىڭ باسىن شاتىپ تۇر - ءا. ءا. ءا. )، بۇل - ەندى ءوز بەتىمەن تەبىندەي المايتىن، يەسىنىڭ قولىنا قارايتىن جىلقى تۇقىمى...

ەكىنشىدەن، قىستا قۇر جىبەرىلەتىن اتپەن قاتار، جورىقتا الىس ساپار شەگىپ، قان مايداندا ارىپ-ارشيتىن ات بار. ءتىپتى، ەڭ ءتوزىمدى دەگەن ميلليونداعان جابىنىڭ ءوزى جايىلىمداعى ءشوپ جۇعىن بولماي اشتان قىرىلار ەدى...

ال، ول بولسا، تەك ءوز يەسىنەن وزگە جورىقتا تۇسكەن ولجانى دا قوسا كوتەرەدى عوي!

سونىمەن بىرگە، «موڭعولدار» وزدەرىمەن شاعىن جۇك ارباسىن دا الىپ ءجۇردى ەمەس پە، وعان جەگىلگەن مالدى دا ازىقتاندىرۋ كەرەك، ايتپەسە، ول جۇك تارتا الماي قالادى...

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ءون بويىنا رۋسكە شاپقىنشىلىق جاساعان «موڭعول-تاتارلاردىڭ» سانى سۋ تيگەن بىلعارىداي ىقشامدالا ءتۇستى. اقىر اياعىندا تاريحشىلار امالدارىنىڭ جوقتىعىنان ءۇش ءجۇز مىڭعا تىستەرىن قايراي وتىرىپ ءبىر-اق توقتادى، ال، ودان تومەندەتە تۇسۋگە كاسىبي اپەرباقاندىقتارى جول بەرمەدى.

جانە دە تاعى ءبىر الدەنە... الاپات تاريحنامانىڭ قويناۋىنا مەن سياقتى ولەرمەندەردىڭ ەرسى تەوريالارىنىڭ ەنىپ كەتۋىنەن قورقۋشىلىق. سوندىقتان دا، ءتىپتى «باسا كوكتەۋشى موڭعولداردىڭ» سانىن وتىز مىڭعا تەڭەستىرە قابىلداعاننىڭ وزىندە كەكەتىپ-مۇقاتقىش ساۋالداردىڭ ءبىتىپ بولمايتىن تىزبەگى تۋىندايدى...

ءارى ولاردىڭ ەڭ ءبىرىنشىسىنىڭ ءاپ-ءبىسىمىلاسى: بۇل ازدىق ەتپەي مە؟ ورىس كىنازدىكتەرىنىڭ «ءبولىنىپ-جارىلعانىن» قانشا جەردەن العا تارتپا، ءبارى ءبىر بۇكىل رۋسكە «وت-جالىن مەن قايعى-قاسىرەت» اكەلۋى ءۇشىن وتىز مىڭ اتتى جاۋىنگەر تۇككە تۇرمايتىن سيفر!

ولاردىڭ ءتىپتى تۇتاسا قوزعالماي (بۇنى ءتىپتى «كلاسسيكالىق» ۆەرسيالاردىڭ جاقتاۋشىلارى دا مويىندايدى)، قايتا جەكە-جەكە كەزەكتەسە ورىس قالارىنا شاپقان بولاتىن.

جان جاققا اتتاناتىندىقتان قوسىندار بىرنەشە جاساقتىق توپقا بولىنگەندىكتەن «ەسەپسىز تاتار ورداسىنىڭ» مولشەرى ازايا تۇسەدى دە، ونىڭ ار جاعىنان رۋستى «باسىپ الۋ ءۇشىن» قانداي تەمىردەي تارتىپكە باعىنباسىن ءوز جەرىنەن جىراقتاعان باسقىنشىلاردىڭ قارا ءنوپىرى قالاي كۇن كورەدى دەگەن قاراپايىم سەنىمسىزدىك كۇمانىنىڭ قۇلاعى قىلتيادى!

بۇدان ەشقايدا باستاپ اپارمايتىن سوقپاق كەلىپ شىعادى دا: «موڭعول-تاتار» اسكەرى مىڭ جەردەن تارتىپكە باعىنسىن، مىڭ جەردەن جىلدام قيمىلدايتىن بولسىن، ءوزىنىڭ ەشكىمدى «بەت قاراتپاس الاپات» سوققىسىن بەرە الار ما ەدى. شاعىن جاساق بولسا، ەشقاشاندا ءرۋستىڭ باسىم كوپشىلىك بولىگىنە ءوز باقىلاۋىن ورناتا دا المايتىن.

وسى ءبىر ەشقايدا باستاپ اپارمايتىن سوقپاقتان تەك ءبىزدىڭ توپشالاۋ (گيپوتەز) عانا قۇتقارادى - ەشبىر جاتجەرلىك باسا كوكتەپ ەنگەن جوق (اۆتور دۇرىس ايتىپ وتىر: بابالارىمىز ءوز جەرىنەن (قازىرگى ورىس ءتىلدى رەسەي يمپەرياسى -  بۇرىنعى تۇركى ءتىلدى دەشتى-ي-قىپشاق يمپەرياسىنان) -  باتىستاعى يەزۋيتتەر سلاۆيانداندىرا باستاعان باۋىرلارىنا قول ۇشىن بەرۋ ءۇشىن جورىققا اتتاندى -  ءا. ءا. ءا.).

ەلدە ازامات سوعىسى ورىن الىپ، قارسىلاستاردىڭ كۇشتەرىنىڭ اراسالماعى شاعىنداۋ بولاتىن، ءارى ولار وزدەرىنىڭ قالالاردا شوعىرلانعان قورلارىنا ارقا سۇيەيتىن (اۆتور قىپشاقتى ورىس ىعىنا جىعىپ، رۋسكە پانسلاۆياندىق تاريحي كۇماندى اكسەنت تۇسىرە وتىرىپ، بىزگە قازاققا اپ-ايقىن - ءوزىنىڭ كونسەپسياسىنىڭ بوس دالباسا، تەك بىزگە دالالىق جانە ورماندىق قىپشاقتاردىڭ بولعاندىعىن بايانداپ بەرۋشى ەكەندىگىن اڭعارماي قالادى).

ونىڭ ۇستىنە، كوشپەلىلەر ەشقاشان قىستا سوعىسقان ەمەس. كەرىسىنشە، قىستا سوعىسۋ -  ورىستاردىڭ (ورماندىق قىپشاقتاردىڭ دەپ ۇعىنامىز -  ءا. ءا. ءا.) اسكەري سوعىس جۇرگىزۋىنىڭ سۇيىكتى ۋاقىتى. عاسىرلار بويى ولار (ورماندىق قىپشاقتار) جورىققا شىققاندا «تاپتالعان جول» رەتىندە ۇستىنە مۇزى قاتىپ قالعان وزەندەردى جانە نۋ جىنىستى ورمان- توعايلارداعى جالعىز سوقپاقتى وزگەنىڭ ايماعىندا سوعىس قيمىلىن جۇرگىزۋ ءۇشىن پايدالاندى، ال، وندا اتتى اسكەردىڭ كومەگىنە سۇيەنۋ وپا اپەرمەيتىن ەدى.

1237- 1238-ج ج. سوعىس ناۋقانى تۋراسىنداعى بىزگە جەتكەن جىلنامالاردىڭ بارلىعىندا دا - شايقاستار قىس ىشىندە بولىپ ءوتىپ، ءتىپتى كلاسسيكالىق دالالىقتار بولىپ سانالاتىن «موڭعولدار» وزدەرىنە مۇلدەم توسىن تابيعات اياسىندا تاماشا سوعىسا بىلەتىندىكتەرى - كلاسسيكالىق ورىس ستيلىمەن سيپاتتالادى.

بۇل ارادا مەنىڭ كاپەرگە الىپ وتىرعانىم، ۆلاديميردىڭ ۇلى كىنازى يۋري ۆسيەۆولودوۆيچ باسقارعان ورىس جاساعىنىڭ سيتي وزەنىندە قورشاۋعا ءتۇسىپ، تۇگەلدەي جويىلىپ جىبەرىلگەنى...

بۇنداي تاماشا سوعىس ءىس-قيمىلىن ءومىرى ورماندى كورمەگەن دالانى مەكەندەۋشىلەر قالاي جۇزەگە اسىرا بىلگەن.

وسىلايشا، ءبىزدىڭ قورجىنىمىز داۋسىز دالدەلدەرمەن از-ازداپ تولىعا ءتۇسىپ وتىرادى. ءبىز ەشقاندايدا «موڭعولداردىڭ»، ياعني، «وردادا» مونگولويدتەردىڭ نە سەبەپتەن بولماعاندىعىن انىقتاپ الدىق.

ايقىن بولا تۇسكەنى، تاريحشىلاردىڭ اراسىندا بەرىك ورنىققان «جاتجەرلىكتەردىڭ» سانى وراسان بولۋى ەش مۇمكىن ەمەس ەدى، ويتكەنى، پولتاۆا ماڭىنداعى شۆەدتەردەي وتىز مىڭ جاساقتىڭ بۇكىل رۋسكە «موڭعول» بيلىگىن ورناتۋى تىپتەن اقىلعا دا سىيمايدى.

باس جاعى اشىلعانى، «موڭعولدار» ءمىنىپ سوعىسقان جىلقى ءتىپتى ورىس مانەرىندەگى موجان-توپاي «جابى» ات ەمەس ەدى. جانە دە ولاردىڭ وزدەرى ءبىر تاڭقالارلىعى اق شاشتى، كوك كوزدى حالىق-تىن.

ءىستىڭ ءمانىسىن اشۋ ءۇشىن بۇنىڭ ءبارى ازدىق ەتپەيدى. ەسكەرتەتىنىم، ءبىز ەندى عانا ماسەلەسىنىڭ اق-قاراسىن ايىرۋعا دەن قويىپ وتىرمىز...

ءابىل- سەرىك ءابىلقاسىم ۇلى

عالىم، سىنشى.

ult.kz