قىزدىڭ «قاشىپ كەتۋى» مەن «قىزدى زورلىقپەن الىپ قاشۋدى» شاتاستىرماعانىمىز ءجون
جانشوشىرلىق داۋىسپەن ويباي سالعان قىزدى بۇيىم قۇرلى كورمەي، ءتورت اياقتى مالداي وڭگەرىپ، كولىككە اتىپ ۇرعاندا، ءوتىپ جاتقان جۇرتتىڭ ءبارى مۇنى كوز ۇيرەنگەن قالىپتى جاعدايداي باعالاپ، بىردە- بىرەۋى ءماۋ دەمەپتى. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟
الدىمەن «قىز الىپ قاشۋ» دەگەننىڭ باسىن اشىپ الالىق. قىز جىگىتىمەن ءوزارا كەلىسىپ، اتا-اناسىنا ءبىر اۋىز ايتپاي، ءوزى شەشىم قابىلداپ، بوتەن بىرەۋدىڭ تابالدىرىعىن اتتاپ كەتە بارسا، مۇنى «قىز الىپ قاشۋ» ەمەس، «قىزدىڭ قاشىپ كەتۋى» دەيدى.
بۇل كۇندەلىكتى ومىردە كوپ كەزدەسەتىن، كوبىنە-كوپ نەكەلەسۋشىلەردىڭ ماتەريالدىق قيىندىقتارىنا، بولماسا قالىڭدىقتىڭ اكە-شەشەسىنىڭ كۇيەۋبالاعا نە قۇدالارىنا كوڭىلى تولماعاندىقتان كەلىسىمدەرىن بەرمەۋىنە بايلانىستى تۋىندايتىن، بۇل كۇندە جۇرتتىڭ كوزىن دە ۇيرەتكەن، كوڭىلىن دە كونشىتكەن جاعداياتتار. بۇل جاعدايعا كەيدە اتا-انالارى دا كەلىسىمىن بەرىپ، وزدەرى «بىلمەي قالعان» بولىپ جاتاتىنى جاسىرىن ەمەس قازىرگىدەي دۇركىرەگەن «قىز ۇزاتۋ تويى» - تاۋەلسىزدىكتىڭ اكەلگەن جەمىسى. كەڭەس زامانىندا ۇيلەنگەندەردىڭ ءبارى دەرلىك - قازىرگى بايبىشەلەرىن كەزىندە جوعارىداعىداي «الىپ قاشقاندار».
سوندىقتان «قىز الىپ قاشۋ» دەگەن ءسوزدىڭ الدىنا «زورلىقپەن» دەگەن ءسوزدى قوسساق، ءبىز قوزعاعالى وتىرعان ماسەلە تۇسىنىكتى بولادى. «زورلىقپەن قىز الىپ قاشۋ» دەپ بويجەتكەندى ەركىنەن تىس، كۇشتەپ، زورلىقپەن الىپ كەتۋدى ايتادى.
مۇنى بۇل كۇندە كەيبىرەۋلەردىڭ بۇرىننان قالعان ءداستۇرىمىز دەپ سوعاتىندارى بار. بۇل ەشقانداي دا ءداستۇر ەمەس، بارىپ تۇرعان قىلمىس، جابايىلىق! قازىرگى زامان تۇرماق، بۇرىنعى كەزەڭدە دە قىلمىس سانالعان. ال نەگىزىندە، «قىز الىپ قاشۋ» ءداستۇرى قازاق قوعامىندا تانىمايتىن ادامدار اراسىندا قۇدا ءتۇسۋ كەزەڭىندە ورىن العان.
ول قازىرگى كۇندە دە ورىن الىپ جۇرگەندەي - قىزدىڭ «قاشىپ كەتۋى»، ال جىگىتتىڭ «الىپ قاشۋ» ءداستۇرى. بۇل ەرىكتى تۇردە جۇزەگە اساتىن «وپەراتسيا»، ياعني اتاستىرىلعان جىگىتكە كوڭىلى تولماعان قىز ءوزىنىڭ «اقسۇيەك ويناعان»، «بالا كۇننەن بىرگە وسكەن»، نە تاعى باسقا سەبەپپەن ۇناتقان، سۇيگەن جىگىتىمەن بىرگە ءوز ەركىمەن قاشادى.
سودان كەيىنگى ماسەلە اتاستىرىلعان جاقپەن بيلەردىڭ كەلىسسوزى، بەرىلگەن قالىڭمالدىڭ وتەۋى، ات-تون ايىبى دەگەن سياقتى. وسى ءداستۇردىڭ قازىرگى كۇنى ءوڭىن قاراداي وزگەرتىپ جىبەردىك. تانىمايتىن بىرەۋلەردىڭ «باسىپ اكەتۋ» وقيعاسىن جۇرت ساناسىنا «ءداستۇر» دەپ سىڭىرگەنىمىز سونشالىق، سەلت ەتپەيتىن جاعداي قالىپتاستى.
قىزداردىڭ بۇل ءبىزدىڭ اتا ءداستۇرىمىز دەپ سەنىپ قالىپ، كوندىككەنى سونداي، نە ءوزى، نە تۋىسقانى ءتيىستى ورگاندارعا حابارلامايتىن، ءتىپتى اق جاۋلىعىن جەرگە توسەگەن كەمپىرلەر «مەنەن اتتاپ كەتسەڭ باقىتسىز بولاسىڭ، قارعايمىن» دەپ پسيحولوگيالىق شابۋىل جاساپ جاتىپ الاتىن وقيعالار سيرەك تە بولسا ەل ىشىندە، اسىرەسە، وڭتۇستىك پەن باتىس وڭىرلەردىڭ اۋىلدى جەرلەرىندە كەزدەسىپ جاتاتىنى جاسىرىن ەمەس. وسىنداي زورلىقپەن ەسىك اتتاپ، تۋلاپ جاتقان «كەلىندى» كوندىرۋ ءۇشىن ابىسىندارى ۇرىپ-سوققان، جاسىرىن كامەراعا تۇسىرىلگەن ۆيدەونى قايبىردە قالىڭ جۇرتتىڭ تەلەديداردان دا كورىپ، قاتتى كۇيىنگەنى بار. بۇل جەردەگى قىز ۇرلاۋ ەشقانداي دا اتا ءداستۇر ەمەس، جابايىلىق، سوراقىلىق ەكەنى داۋ تۋدىرماسا كەرەك. ادام قۇقىن بۇلايشا بۇزاتىندار اياۋسىز جازالانىپ جاتسا، وعان قايتا قول سوقپاسا، ەسى دۇرىس ەشكىمنىڭ قارسى كەلمەيتىنى انىق.
ارينە، ءومىر بولعان سوڭ، كەزىندە «باسىپ اكەتىلگەن» قىزداردىڭ بۇل كۇندە سارى قارىن بايبىشە اتانىپ، ەشقانداي وكىنىشسىز باقىتتى ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندارى جوق ەمەس. كەيبىردە سونى ۇلگى رەتىندە كورسەتىپ جاتامىز. ءومىر بولعان سوڭ ارينە، ەسكى جارا جازىلماي تۇرمايدى. ءۇش كۇننەن سوڭ ادام كورگە دە ەرىكسىز ۇيرەنەدى. سوندىقتان «باسىپ اكەتىلگەن» باقىتتىلاردىڭ ءومىرى ەل ىشىندە ۇلگى ەتەتىن جاي ەمەس.
سونىمەن، «قىز الىپ قاشۋ» قىلمىس پا، جوق اتا ءداستۇر مە دەپ جالاۋلاتىپ جۇرگەندەرگە ايتارىمىز، الدىمەن ءسوزدىڭ باسىن تولىقتاي اشىپ الۋ كەرەك. ءبىرىن-ءبىرى سۇيگەن، نە ءبىرى ۇناتىپ، ەكىنشىسى نەكەلەسۋگە كەلىسىم بەرىپ، ۋاعدالاسقان كۇنى الىپ قاشقان وقيعالارعا قانداي زاڭمەن قىلمىستىق سيپات بەرەسىز؟ ەركىنەن تىس قىز ۇرلاپ، ونى ءماجبۇرلى تۇردە ايەل ەتۋ ءبىر باسقا، ونىڭ قازىرگى زاماندا وتە سيرەك كەزدەسەتىن جاعداي ەكەنى انىق. وندايلارعا قازىر دە، كەڭەس زامانىندا دا زاڭ قاتال بولعانى بەلگىلى.
كەيدە وسىنداي ىلۋدە ءبىر كەزدەسەتىن وقيعالاردى ورىس ءتىلدى باسىلىمداردىڭ ءىلىپ اكەتىپ، تاپ ءبىر جاپپاي ەتەك العانداي «جابايىلىق» دەپ جالاۋلاتىپ جاتاتىنى قازاقتى تۇقىرتۋدان باسقا تۇك ەمەس. وعان ءوزىمىز دە اتتانداپ ىلەسە جونەلەمىز.
ءسويتىپ، تۇتاس ءبىر ايماققا باتپانداي قارا كۇيە جاعا سالامىز. الدە مەن قاتەلەسىپ وتىرمىن با؟ ارينە، ءسوز باسىندا كەلتىرگەنىمىزدەي، ەرىكسىز قىز الىپ قاشاتىندار ەل ىشىندە جوق ەمەس، سيرەك تە بولسا بار. وعان قاتال زاڭ كەرەك! ءبىراق «قىز الىپ قاشۋ» مەن «زورلىقپەن قىز الىپ قاشۋدى» شاتاستىرماعانىمىز ءجون!
اۆتور: اقتان قوڭىر
«ايقىن»
