قازاققا مالىن «بەسىككە بولەپ باعۋ» عانا قالدى

استانا. قازاقپارات - ۇكىمەت اۋىل قازاعىنىڭ جان قايعىسىنىڭ ءبىرى دە، بىرەگەيى - جەر ماسەلەسىن بايىپپەن شەشىپ بەرۋى كەرەك.

قازىردە جايىلىمدىق جەر جايى جۇرتتى ايرىقشا الاڭداتىپ تۇرعان جايى بار.

بۇل جايىندا اتالعان سالانى زەرتتەپ جۇرگەن ماماندار دابىل قاققالى دا ءبىراز ۋاقىت بولدى. «الاش ايناسى» بۇگىن وسى رەتتە ماسەلە قوزعاۋدى ءجون كوردى.

ەگەر دەرەكتەرگە جۇگىنەر بولساق، بۇگىندە ەلىمىزدە 120 ميلليون گەكتار جەر اۋىل شارۋاشىلىعىنا پايدالانۋعا بەرىلگەن. ونىڭ 40 ميلليون گەكتارى ەگىستىك القاپ بولسا، قالعان 80 ميلليون گەكتارى - جايىلىمدىق جەرلەر.

مامانداردىڭ بايىپتاۋىنشا، وسى جەكەلەگەن قولداعى جايىلىمدىق جەرلەردىڭ جاي-كۇيى الاڭداتارلىق دەڭگەيگە جەتكەن. ويتكەنى ءبىز جەردى پايدالانۋدىڭ ساۋاتتى ءادىس-ءتاسىلىن مەڭگەرە الماي وتىرمىز. باستى سەبەپ: جەكەلەگەن شارۋانىڭ جەردى كۇتىپ-باپتاۋعا قاۋقارى جوق. تەحنيكالىق قۋاتتىلىعى جارامسىز.

بۇل رەتتە عالىم ساپابەك ءاسىپ:

-  ب ۇ ۇ-نىڭ دەرەكتەرىنە قاراعاندا، ەلىمىزدىڭ 272,5 ميلليون گەكتار جەرىنىڭ 179,9 ميلليونى شولەيتتەنۋگە دەيىن جەتكەن كورىنەدى. ەلدە 90-جىلدارى 180 ميلليون گەكتار جايىلىمدىق جەر بولعان. ال قازىر ول جەردىڭ ۇلەسى ازايدى. دەرەكتەر بۇگىندە اۋىلدىق اۋماقتاردا 200 مىڭداي وتباسىنىڭ جەرسىز قالىپ وتىرعانىن كورسەتەدى، -  دەيدى.

جەرسىز قالۋ دەگەننەن شىعادى، كەزىندە جەكەلەگەن شارۋا قوجالىقتارى قۇرىلىپ، اۋىلدىق-ايماقتارداعى شارۋالار جەردى پايدالانۋدىڭ جاڭاشا تاسىلىنە كوشكەنى بەلگىلى. وسى تۇستا بىلەتىندەر كولەمدى جايىلىمدىق جەرلەردى قارپىپ قالۋعا تىرىسىپ باقتى. ال اڭقىلداعان ءقايسىبىر اڭقاۋ ەل «وكىمەت ولتىرمەيدى» دەگەن بەيمارال كۇيدەن ارىلا المادى.

ءبىر ەسكەرەتىنى، كەزىندە سول كولەمدى جەرلەردى جالعا الىپ، ءتىپتى پىسىقايلىق تانىتىپ جەكەشەلەندىرىپ العان شارۋالاردىڭ داۋرەنى قازىر ءجۇرىپ-اق تۇر. اۋقاتتى شارۋالاردىڭ بۇل تارابى بۇگىندە قوڭسىسىنا بوتەن ەلدىڭ مالىن قوندىرمايدى. جايىلىمىنا بوتەن مال كىرسە، جاۋ  كورگەندەي تىقسىرادى. «ال جايىلىمدىق جەرى جوق شارۋانىڭ مالىن كوگەندەپ قويىپ باعۋدان باسقا امالى دا قالماعان» دەسەدى ماماندار.

مۇندايدا ەرىكسىز «مال باسىن كوبەيتىپ، مال شارۋاشىلىعى سالاسىنا ءوڭ بەرۋى ءتيىس اۋىل قازاعى قاشانعى مالىن كوگەندەپ باعۋى ءتيىس؟ ءبىز قاي كەزەڭدەرى جەردى ساۋاتتى پايدالانۋدىڭ تاسىلدەرىن مەڭگەرەمىز؟» دەگەن ساۋال وزىنەن- ءوزى تۋىندايدى. بۇعان قاتىستى ساپابەك ءاسىپ مىرزا بىلاي دەدى:

-  مىسالى، گەرمانيا، يزرايل، مالايزيا ءتارىزدى ەلدەر جەردى نەگىزىنەن باستى ءوندىرىس قۇرالى رەتىندە پايدالانادى. بۇل ەلدەردە شارۋالار قاندايدا ءبىر جەرلەردى جالعا السا، مەملەكەتكە سالىق تولەيدى. تاپقان پايداسىن مەملەكەتپەن بولىسەدى. پايدالانعان جەرىن ۇنەمى تىڭايتىپ، جايناتىپ وتىرادى. بىلايشا العاندا، دامۋشى جانە دامىعان ەلدەردىڭ باسىم بولىگىندە جەر قاتىناسىن رەتتەۋ جانە ونى پايدالانۋ ءتاسىلى ارقىلى مەملەكەت تە، شارۋا دا تەك پايداعا باتۋى كەرەك. وكىنىشتىسى ءبىز بۇل جايتتى ەسكەرمەدىك. جايىلىمدىق جەرلەردى جەكە قولعا بەرۋ ارقىلى مال شارۋاشىلىعىن وزىندىك دەڭگەيىنەن كۇرت تومەندەتىپ الدىق. قازىردە شارۋا قوجالىقتارىنىڭ كوپشىلىگى ءبىر نەمەسە ەكى وتباسىنا عانا تيەسىلى. ولار جەرىن قورىپ، وزگەلەردىڭ مالدارىن جايىلىمىنا تۇسىرمەيدى. مەملەكەتتەن جالعا العان جەرلەرىن جەكەمەنشىگىندەي كورەتىندەردىڭ كوپشىلىگى جەردى ءتيىمدى پايدالانا الماي، جايىلىمعا بەرىلگەن شۇرايلى جەرلەر قۇرعاپ، ءشولدى ايماقتارعا اينالىپ بارادى. مىنە، وسى كەمشىلىكتەردى وركەنيەتتى ەلدەردىڭ ءىس-تاجىريبەسىنە سۇيەنە وتىرىپ جويۋ قاجەت.

ول ءۇشىن الدىمەن مەملەكەتىمىز «جايىلىمدىق جەر» تۋرالى ارنايى زاڭ قابىلداۋى قاجەت. ەگەر بارلىعى زاڭ اياسىندا جۇرمەسە، ءبىزدىڭ قازاققا مالدى بەسىككە بولەپ باعۋ عانا قالعان ءتارىزدى. ويتكەنى قازىر اۋىلدى-اۋماقتاردا ءىرى كولەمدى جايىلىمدى جەردەردىڭ بارلىعى اۋقاتتىلاردىڭ قولىندا. قاراپايىم شارۋانىڭ قولىندا جايىلىمدىق جەر جوق. ەگەر بۇلاي كەتە بەرسە، ەندى ءبىر ءۇش جىلدىق مەجەدە جايىلىمداردىڭ توزۋى، ەروزياعا ۇشىراۋى ارتادى. جالپى، جايىلىمدىق جەرلەردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى ءوز الدىنا جايىلىمداردىڭ توزۋىنان كەلىپ جاتقان زياننىڭ كولەمى دە ايرىقشا.

ماسەلەن، ەگىستىك توپىراعىنىڭ ەروزياعا ۇشىراۋى سالدارىنان كەلگەن مەملەكەتكە كەلگەن شىعىن 779 ميلليون دوللاردى شامالاسا، ەكىنشى قايتارا سورلانۋدىڭ (تۇزدانۋ) زاردابىنان 2,5 ميلليارد دوللار شىعىنعا ۇشىراپپىز. باعامداساق، ەلدە جايىلىمدىق جەرلەردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى؛ شامادان تىس توزۋى؛ ءشول جانە شولەيت ايماقتاردىڭ كوبەيۋى ىسپەتتى ءبىرشاما ماسەلەلەر بوي كورسەتىپ تۇر. سوندىقتان بۇل ارادا مال باسىن كوبەيتكىمىز كەلسە، ماسەلەگە مەملەكەتتىك تۇرعىدا ءمان بەرەتىن كەزەڭ جەتتى.

جالپى، بۇل جايتتاردى بايىپپەن شەشۋ ءۇشىن مىناداي ۇسىنىستارعا نازار اۋدارساق ءجون بولار ەدى:

ا) جايىلىمدىق جەرلەرگە قاتىستى ارنايى زاڭ قابىلدانۋى كەرەك.

ءا) جايىلىمدىق جەرلەردىڭ 70 پايىزى مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارىلۋى قاجەت.

ب) ال قالعان جالعا العان جايىلىمدىق جەرلەردىڭ ەسەبى رەتىندە مەملەكەتكە سالىق تولەنۋى كەرەك؛

ۆ) جەردى ارزان پايىزبەن نەسيەگە بەرۋ ءۇردىسى جالعاسىن تابۋى قاجەت؛

گ) ەڭ باستىسى، وسى ماسەلەلەردى ارنايى زاڭمەن قاراستىرعان ءجون.

مىنە، ماماندار «وسى اتالعان جايتتارعا نازار اۋدارىلاتىن بولسا جەر ماسەلەسىنىڭ ءتۇيىنى تارقاتىلىپ، كوشتىڭ باعىتى تۇزەلەدى» دەسەدى...

اۆتور: قارلىعاش زارىققان قىزى