ءدىن دە، عىلىم دا، اۋليەلىك تە - قازاقتىڭ سوزىندە

 استانا. قازاقپارات - قازاقتىڭ شەجىرە قارتى ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي ۇلى: «دۇنيەدە 77 ءتىل بار، سونىڭ ىشىندە اراب ءتىلى - اسىل ءتىل. ويتكەنى، قۇران عارابي، اراب تىلىندە تۇسكەن. ەكىنشى اسىل ءتىل - قازاقتىڭ ءتىلى. قازىرگى جۇرگەن زامانداستارىمىزدىڭ بىردە- بىرەۋى قازاق ءتىلىن بىلمەيدى. شىركىن، بىلسە عوي. ءدىن دە، عىلىم دا، اۋليەلىك تە قازاقتىڭ تىلىندە تۇر» ، - دەيدى.

ءماشھۇردىڭ زامانى قاي زامان ەدى؟ قازاقتىڭ قايماعى بۇزىلماي، ءسوز اراسى قازىرگىدەي بوتەن سوزبەن بىلعانباي تۇرعان ⅩⅨعاسىر ەدى. سول كەزدىڭ وزىندە ءماشھۇر ءجۇسىپ وسىلايشا دابىل قاقسا، قازاق ءتىلىن بىلەمىن دەپ جۇرگەن قازىرگىلەردىڭ جايىن نە دەۋگە بولادى؟

سول ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي ۇلى ءوزىنىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە قازاق سوزدەرىنىڭ ءتۇپ توركىنىن، شىعۋ تاريحىن ىزدەپ، ءمان- ماعىناسىن اشۋعا تىرىسقان. ماسەلەن، ءبىر جازباسىندا «شىعاسى شىقپاي، كىرەسى كىرمەيدى» دەگەن ماقالدىڭ شىعۋ توركىنىن جازسا، ەندى بىرەۋىندە «ءسوز تاپقانعا قولقا جوق» دەگەن ءسوزدىڭ باسى قايدان شىققانىن ايتادى.

سونداي ءبىر جازباسىندا: «قازاقتا ءبىر ماقال بار: «ەر تۋعان جەرىنە، يت تويعان جەرىنە» . قازاق سونىڭ ايتۋىن بىلسە دە، ماعىناسىن بىلمەيدى» ، - دەپ ماقالدىڭ ءمانىن اشىپ، تالداپ شىعادى. جالپى، ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي ۇلىنىڭ زەرتتەۋىنە تۇرتكى بولعان بۇل ماسەلە قازىر دە وزەكتىلىگىن جوعالتپاعان. قاراپ وتىرساق، كەيبىر ماقالدارىمىزدىڭ ءبىز بىلمەيتىن باسقا دا قىرلارى بارشىلىق ەكەن. وكىنىشكە قاراي، ول جاعىن زەرتتەپ، زەردەلەپ جاتقاندار جوقتىڭ قاسى. ال ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي ۇلى بۇل ماسەلەنى ءوز زامانىندا وزەكتى تاقىرىپقا اينالدىرا بىلگەن.

 ءماشھۇر ءجۇسىپ «ەر تۋعان جەرىنە، يت تويعان جەرىنە» دەگەن ماقالدىڭ باسىن حاديسكە تىرەپ، بىلايشا تالدايدى: «...وتاننىڭ اسىلى سىي ءدۇر بىزگە. ...رۋحىنىڭ ءوربىپ- وڭدىگەن جەرى -  قۇداي تابارىك تاعالانىڭ قۇدىرەت قاسى. دەنەسىنىڭ شىققان جەرى -  توپىراق. مۇنان ماعلۇم بولدى، شىن جۇرتى، شىققان جۇرتى -  اقىرەت عالامى» .

دەمەك، اللا تاراپىنان كەلگەن جاننىڭ، ياعني رۋحتىڭ بار امالى اقىرەتتىڭ قامىن ويلاپ، كۇيىن كۇيتتەمەك. شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى ايتپاقشى، «ولمەس جانعا وزگەرمەس ورىن كەرەك» . ەندەشە جان قالاۋى - كۇنىنە مىڭ قۇبىلعان فاني ەمەس، ماڭگى تۇراق - باقي. سوندىقتان دا، ءماشھۇر ءجۇسىپ: «ەردىڭ ەرى، ەكەۋدىڭ سىنىعى بولعان جان - اقىرەت جۇمىسىن قوشتاپ، سونىڭ جابدىعىن ويلاپ، ەسى- دەرتى - تۋعان جەرى سوندا بولادى» ، - دەيدى. بۇل جەردەگى «تۋعان جەر» كۇللى ادامزاتتىڭ ءتۇپ اتاسى - ادام اتانىڭ العاش تابان تيگەن جەرى - اقىرەت الەمى. بۇل - ماقالدىڭ «ەر تۋعان جەرىندە» دەگەن بولىگىنە ءماشھۇردىڭ بەرگەن تۇسىندىرمەسى.

ال ماقالدىڭ «يت تويعان جەرىندە» دەگەن ەكىنشى بولىگىن ءماشھۇر: «ەر بولماعان، ەرلىك ءىسىن قىلا الماعان - جۇرتتا قالعان جەمتىك ولەكسەنى قيىپ كەتە الماعان يتتەي بولىپ، دۇنيە شىلىعىمەن الدانىپ قالادى» ، - دەپ تالدايدى. قۇران كارىمدەگى مۇحاممەد سۇرەسىنىڭ 12- اياتىندا اللا تاعالا: «اللا يماندى بولىپ، جاقسى ءىس ىستەگەندەردى اعىپ جاتاتىن جۇماققا كىرگىزەدى. ال كاپىرلەر ءپاني دۇنيە يگىلىكتەرىنە زاۋىقتانىپ، حايۋانشا ءىشىپ- جەپ قارىن تويعىزادى. اقىرەتتە ولاردىڭ ورنى توزاق» ، - دەگەن. جوعارىداعى ماقال وسى جانە وسى ماعىنالاس اياتتاردان تۋعانى داۋسىز. ءتۇبى دىننەن تامىر الاتىن ماقالدىڭ ماعىناسى بۇلاي ەكەن دەپ بۇگىنگى كۇنى كىم ويلاپتى؟ ارينە، ءبىز بۇل ماقالدىڭ تۋرا ماعىناسىن جوققا شىعارمايمىز. تەك كەيبىر ماقالداردىڭ باسقا قىرىن دا بىلە جۇرگەنىمىز ءجون- اۋ دەگىمىز كەلەدى.

وسى جەردەن قازاق ماقالىنا اينالعان، جۇرت پايعامبارىمىزدىڭ ءحاديسى دەپ كەتكەن «وتاندى ءسۇيۋ - يماننان» دەگەن قاناتتى ءسوزدىڭ دە تاعى ءبىر قىرى اشىلادى. ءسوز توركىنىنە وي جۇگىرتسەك، مۇنداعى «وتان» - «تۋعان جەر» ماعىناسىندا عانا قولدانىلماي، اقىرەت الەمى، ادامزاتتىڭ كەلگەن جانە قايتار مەكەنى دەگەن مانگە دە سايادى ەكەن.

قازاق ادامنىڭ جانى تانىنەن اجىراعاندا ءولدى دەمەيدى، «قايتتى» نە «قايتىس بولدى» دەيدى. بۇل - جاننىڭ كەلگەن تاراپىنا قايتا قايتقانىن بىلدىرەدى. بىلايشا ايتقاندا، ءوز وتانىنا كەتتى دەگەن ءسوز. اباي دا: «مەنى» مەن «مەنىكىنىڭ» ايرىلعانىن، «ءولدى» ات قويىپتى وڭكەي بىلمەس» ، - دەپ اقىرەت ماسەلەسىن بىلمەگەندى « ءبىلىمسىز» دەپ سوگەدى. بۇدان اڭعاراتىنىمىز، وتاندى، ياعني اقىرەتتى ءسۇيۋ - يماننىڭ امالىنا جاتادى. سەبەبى، يماننىڭ التى شارتىنىڭ ءبىرى - اقىرەتكە سەنۋ. ەندەشە، بۇل - قازاقتىڭ تىلىندەگى ءدىن ەمەي نەمەنە؟ ..

ەندى قازاقتىڭ تىلىندەگى عىلىمعا كەلسەك. قازاقتا «سۇمىراي كەلسە، سۋ قۇريدى» دەگەن ءسوز بار. باياعىدا اۋىلدا ۇلكەندەرىمىز قۇرداستارىنان بىرەۋ كەلىپ جاتقاندا ۇيدە سۋ بولماي قالسا، «سۇمىراي ەكەنسىڭ، سەن كەلىپ ەدىڭ، سۋ دا ءبىتىپ قالدى» دەپ قاعىتىپ جاتۋشى ەدى. بۇگىندە ويلاپ وتىرساق، بۇل ءسوزدىڭ دە ماعىناسىن تۇسىنبەپپىز عوي.

سوڭعى كەزدەرى عىلىمدا سۋدىڭ قاسيەتى وتە كوپ زەرتتەلىپ ءجۇر. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن رەسەي «سۋدىڭ عاجايىپ قۇپياسى» دەگەن دەرەكتى فيلم ءتۇسىردى. سول فيلمدە سۋدىڭ بويىندا اقپارات ساقتاۋ قاسيەتى بارىن، سول اقپاراتقا بايلانىستى قۇرامىنىڭ، ياعني مولەكۋلالىق قۇرىلىمىنىڭ وزگەرە الاتىنىن زەرتتەيدى. بىلايشا ايتقاندا، سۋ ماگنيتافون لەنتاسى سەكىلدى «ەستىگەن» ، «كورگەن» اقپاراتىن جازىپ وتىرادى. رەسەيدىڭ جاراتىلىستانۋ عىلىمى اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى كوروتكوۆتىڭ زەرتحاناسىندا ادام كوڭىل- كۇيىنىڭ سۋعا قالاي اسەر ەتەتىنىن كورۋ ءۇشىن بىرنەشە زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلگەن. زەرتتەۋ بارىسىندا سۋعا جاعىمدى جانە جاعىمسىز سوزدەر ايتىلىپ، ميكروسكوپپەن باقىلايدى. ناتيجەسىندە سۋدىڭ قۇرامىنان ۇلكەن وزگەرىستەر بايقاعان. ياعني، جاقسى سوزدەر ايتىلىپ، جاعىمدى اۋەندەر قويعاندا سۋدىڭ كريستالدارى ادەمى سيممەتريالىق ءپىشىن ءتۇزىپ، كوركەم كەيىپكە ەنگەن. ال جاعىمسىز جامان سوزدەر ايتىلعان سۋدىڭ كريستالدارى ۇيلەسىمدى پىشىننەن ايرىلىپ، رەتسىز تۇزىلگەن.

بۇل زەرتتەۋ ناتيجەلەرىن جاپون عالىمى ەموتو ماسارۋ دا قۋاتتاپ وتىر. ول دا وسىعان ۇقساس زەرتتەۋ جاساعان. ەموتو ماسارۋ ءۇش ىدىسقا بىردەي سۋ قۇيىپ، تۇبىنە بىردەي كۇرىش سالادى. سوسىن ءۇش ىدىسقا ءبىر اي بويى ءۇش ءتۇرلى ءسوز ايتادى. بىرىنە - «راحمەت» ، ەكىنشىسىنە - «مەن سەنى جەك كورەمىن» دەيدى، ۇشىنشىسىنە مۇلدەم كوڭىل بولمەيدى. ءبىر اي وتكەن سوڭ الگى ىدىستاردان مىنانداي وزگەرىس كورەدى: «راحمەت» دەگەن ىدىستىڭ كۇرىشى كوكتەپ، وسكىن شىعىپ، ءيىسى حوشتانا تۇسكەن. «مەن سەنى جەك كورەمىن» دەگەن ىدىستىڭ كۇرىشى كوگەرە باستاعان. ال مۇلدەم كوڭىل بولمەي، قاراۋسىز قالدىرعان ىدىستىڭ كۇرىشى قارايىپ، شىرۋگە اينالعان، سۋى بولسا ساسي باستاعان. بۇل تاجىريبەدەن بايقايتىنىمىز ىدىس ءبىر، سۋ ءبىر، كۇرىش ءبىر، تەك ءسوز ءار ءتۇرلى. دەمەك، ءسوزدىڭ سۋعا قانداي دا ءبىر اسەرى بولادى دەگەن ءسوز. مۇنداي زەرتتەۋ مىسالدارى تىزە بەرسەڭ وتە كوپ. دىندە دە سۋعا دۇعا وقىپ، دەم سالىپ ىشەتىن تاجىريبە بار. قاراپ وتىرساڭىز، سۋدىڭ قاسيەتىنە قاتىستى عالىمدار قانشاما زەرتتەۋ جاساپ، ەڭبەكتەر جازعان. جاپون عالىمىنىڭ دا وسى ماسەلەگە قاتىستى توم- توم كىتابى بار. ورىستار بولسا، ۇلكەن دەرەكتى فيلم تۇسىرگەن. ال قازاق توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنىن «سۇمىراي كەلسە، سۋ قۇريدى» دەيدى. مۇندا سۋ جوعالىپ كەتەدى دەگەن ءسوز ەمەس، قازاق سۇمىراي كەلسە، سۋدىڭ قۇرامى قۇريتىنىن ايتقان. ال «سۇمىراي» دەگەن كىم دەسەڭىز، قازاق «سۋىق ءسوزدى سۇمىراي عانا ايتادى» دەگەن. ياعني، جامان ءسوزدىڭ يەسىن قازاق «سۇمىراي» دەيدى ەكەن. ەندەشە عىلىم دا، اۋليەلىك تە قازاقتىڭ سوزىندە دەگەن وسى بولسا كەرەك.

مىنە، بۇگىنگى تاڭدا ماشھۇرشە ماقالدىڭ ءتۇپ- توركىنىن قوپارىپ جۇرگەن قازاقتى تاپپايمىز. ەگەر بۇل ءىستى قولعا الساق، قازاقتىڭ ءسوزى دە، ءدىنى دە، عىلىمى دا، اۋليەلىگى قايتا جاڭعىرار ما ەدى؟ ..

اۆتور: سالتان سايران ۇلى

«الاش ايناسى»