قازاق ازاماتى اشتىقتان امان الىپ قالعان اتاقتى قىتاي كومپوزيتورى - سي سينحاي
فيلم تاۋەلسىزدىك سارايىنىڭ كورمە زالىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى قىتاي ەلشىلىگىنىڭ قولداۋىمەن، «مۇرات جولى» مادەني-قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىندا وتكىزىلگەن مادەني ءىس شارا اياسىندا كورسەتىلدى .
قىتايدىڭ ۇلى كومپوزيتورىنىڭ قيلى كەشۋلەرى ارقاۋ بولعان دەرەكتى فيلمنىڭ اۆتورى اسەمعازى قاپان ۇلى. 20 مينۋتتىق دەرەكتى فيلمنىڭ كولەمى شاعىن بولسادا، كوتەرگەن جۇگى اۋىر، قۇندى قۇجاتتار مەن تىڭ دەرەكتەرگە تولى بولۋىمەن ەرەكشەلەندى. تۋىندىدا كومپوزيتور سي سينحايدىڭ بۇكىل سانالى عۇمىرىنىڭ بولىنبەس ءبىر بولشەگى بولعان قازاقستاندا وتكەن جاسىن جىلدارى مەن قوس قايراتكەردىڭ ەكى ەلدىڭ دوستىعىنا التىن ارقاۋ بولعان جاقىن جولداستىق، جارقىن كەلبەتى كورسەتىلگەن. ءبىز، وسى دەرەكتى فيلمگە ارقاۋ ەتىلگەن، قازاقتىڭ ءبىرتۋار كومپوزيتورى باقىتجان بايقاداموۆپەن دوس بولعان قىتاي كومپازيتورى سي سينحايدىڭ ءومىر جولىنا ءۇڭىلىپ كورگەن ەدىك.
سي سينحاي 1905 - جىلى قىتايدىڭ ماكاۋا ارالىندا كەدەي بالىقشى وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. كەيىنەن گۋاڭدۋڭ پروۆينتسياسىنا قونىس اۋدارعان. ول اكەسىنەن جاستاي جەتىم قالادى. سوندىقتاندا بالالىق شاعى اۋىر قيىنشىلىقتار مەن جوقشىلىقتارعا تولى بولدى. ايتسە دە، بۇل اۋىرتپالىقتار جاس تالاپكەر سي سينحايدىڭ جىگەرىن مۇقالتا العان جوق، مۋزىكا ونەرىنە دەگەن تۋما تالانتى مەن قاجىر- قايراتىنىڭ ارقاسىندا ۇزدىكسىز ءبىلىم الۋعا تالپىنىپ وتىردى. 1926 - جىلى پەكين ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جانىنداعى ۇلتتىق مۋزىكا ينستيتۋتىنا وقۋعا ءتۇسىپ، مۋزىكا سىرىنا ۇڭىلە باستايدى. 1928 - جىلى شاڭحاي ۇلتتىق مۋزىكالىق كونسەرۆاتورياسىنا ءتۇسىپ، يىق قوبىزى جانە پيانينو بويىنشا دايىندالدى. ال، 1929- جىلى پاريجگە بارىپ، 1931 - جىلى پاريج كونسەرۆاتورياسىنا كومپوزيتورلىق ونەردى زەرتتەۋگە قابىلداندى. وسىلايشا، ول فرانسيادا اسپيرانتۋرا وقىعان تۇڭعىش قىتاي ازاماتى اتاندى.
سي سينحاي 1935 - جىلى پاريجدەن شاڭحايعا قايتىپ كەلەدى. بۇل كەزدە جاپونيا قىتاي جەرىنە باسىپ كىرىپ، ەلدىڭ كوپتەگەن ءىرى قالالارىن جاۋلاپ العان بولاتىن. ەلىنىڭ وسىنداي مۇشكىل حالىنە جانى اۋىرعان وتانشىل قايراتكەر قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرا المادى، باسقىنشىلارعا قارسى ءتۇرلى ەرەۋىلدەرگە قاتىسىپ عانا قويماي، حالىقتىڭ رۋحىن جانىپ، نامىسىن وياتاتىن «ەلدى قۇتقارۋ»، «قارسىلاسپاۋ - ءبىزدىڭ جالعىز قورقىنىشىمىز»، «پارتيزاندار ولەڭى»، « ءبىز جولداردى اشتىق»، «ۇلان- بايتاق ءسىبىر»، «وتاننىڭ ۇلدارى»، «جاۋعا قارسى مايدانعا اتتان!»، «تايھاڭ تاۋلارىندا» سياقتى حالىقتى جاپون باسقىنشىلارىنا قارسى كۇرەسكە جىگەرلەندىرىپ، ۇندەيتىن مۋزىكالىق شىعارمالار جازدى . ال ، 1938 - جىلى ول ءوزىنىڭ اتاقتى «سارى وزەن كانتاتاسى» دەگەن شىعارماسىن جارىققا شىعاردى. بۇل سي سينحايدىڭ شىعارماشىلىق قارىم قابىلەتى ابدەن تولىسىپ، جەتىلگەن كەزەڭى ەدى. قىتاي جەرىنىڭ قان تامىرىنداي ۇزىننان ۇزاققا سوزىلىپ تارامدالىپ، قوس قاپتالىندا ۇلت ۇرپاقتارى عاسىرلار بويى ءونىپ-ءوسىپ كەلە جاتقان «سارى وزەندى» ( حۋاڭ حى) قىتاي حالقى «انا وزەن» دەپ قادىر تۇتاتىن. مىنە وسى اتاقتى وزەنگە ارناپ شىعارىلعان تۋىندىنىڭ دا دەڭگەيى وتە جوعارى بولدى. ۇلت ماقتانشىنا اينالعان بۇل شىعارمانى بۇگىن دە ءبىر جارىم ميلليارت قىتاي حالقىنىڭ بىلمەيتىندەرى كەمدە-كەم.
سي سينحاي 1940 - جىلى قىتاي كوممۋنيستىك ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ تاپسىرماسىن ارقالاپ، حۋان شۋن دەگەن لاقاپ اتپەن كەڭەس ۇكىمەتىنە جول تارتتى. ونىڭ ماقساتى- «موسفيلم» كينوستۋدياسىندا «يانان جانە 8- ارميا» اتتى دەرەكتى فيلمنىڭ مۋزىكاسىن جازىپ قايتۋ بولاتىن. 1941 - جىلى گەرمانيا كەڭەس ۇكىمەتىنە سوعىس اشقاننان كەيىن ماسكەۋدەگى جۇمىستار توقتاتىلىپ، فيلم اياقسىز قالادى. وسىدان سوڭ سي سينحاي ەلىنە تەزدەتىپ كەتۋدىڭ قامىن جاسادى. العاشىندا قىتايعا ءوتىپ كەتۋ ءۇشىن موڭعوليا ەلىنە بارادى، دەگەنمەن بۇل قادامى ءساتسىز بولىپ شىعادى. ۇيتكەنى قىتايدا مۋزىكالىق تۋىندىلارىمەن كەڭىنەن تانمالى بولعان ادامنىڭ كوممۋنيستىك پارتياعا جاقتاسىپ ءجۇرۋى، بيلىك باسىنداعى گومينداڭ پارتياسىنىڭ ىشكى قىجىلىنا اينالعان بولاتىن. سوندىقتان مۇنداي قاۋىپتى ادامدى ەلگە كىرگىزبەۋگە تىرىستى. قولدارىنا تۇسسە تۇتقىنداۋعا دا دايىن ەدى.
1942 - جىلى سي سينحاي ەلىنە كەتۋدىڭ ەكىنشى ءبىر مۇمكىندىگىن قاراپ كورۋ ءۇشىن الماتىعا كەلەدى. مۇندا قازاقستان شەگاراسى ارقىلى شىنجاڭعا ءوتىپ كەتپەك بولعان ەدى. ءبىراق، بۇل جولى دا شىنجاڭدى باسقارىپ وتىرعان شەن شيتساي ۇكىمەتى كەدەرگى جاسايدى. كەڭەس بيلىگى دە ەشبىر كومەك جاساۋعا قۇلىق تانىتپايدى. الماتىعا بار اقشاسىن جۇمساپ، ارىپ-اشىپ زورعا جەتكەن سي سينحايدىڭ وسىدان كەيىن بارار جەر، باسار تاۋى قالماي ابدەن تورئعادى. بۇكىل ەلدى سوعىس ۇرەيى بيلەگەن، حالىقتىڭ جاعدايى اۋىر، جۇتاڭ كۇيدە تىرشىلىك كەشىپ جاتقان. بىرەۋگە- بىرەۋ قارايلاسۋعا دارمەنى جوق زامان. ەندىگى جەردە، سي سينحايدىڭ باسىنا باسقا ەمەس، ءوز ءومىرىن ساقتاپ قالۋدىڭ قامى مۇڭعا اينالعان سىن ساعات تۋعان بولاتىن. ءدال وسىنداي قيىن ساتتە قازاق كومپوزيتورى باقىتجان بايقاداموۆتىڭ جولىعىپ، اشتىق پەن پاناسىزدىقتان ءولىم حالىنە جەتكەن قىتايدىڭ اتاقتى مۋزىكانتىن قۇتقارىپ قالۋى اڭىزعا بەرگىسىز، اسەرلى اڭگئمە ارقاۋىنا اينالادى.
بۇل تۋرالى باقىتجان بايقاداموۆتىڭ قىزى بالدىرعان بايقاداموۆا باسپا سوزگە بەرگەن ءبىر سۇحباتىندا بىلاي ەسكە الادى: «اكەم كوشەنىڭ بويىندا چەموداننىڭ ۇستىندە ءبۇرىسىپ وتىرعان، ازىپ-توزعان، ارىق ادامدى كورىپ، اياپ كەتكەن بولۋى كەرەك. قاسىنا جاقىنداپ كەلەدى. جەلتوقسان ايىنىڭ ورتاسى بولاتىن، كۇن سۋىق. الگى ادامنىڭ ۇستىندە سىرت كيىمىدە جوق ەكەن، توڭعانىنان بۇرسەڭ-بۇرسەڭ ەتەدى. چەمودانعا سكريپكا سۇيەۋلى تۇر. اسپاپقا قاراپ، اكەم بىردەن بۇل جاننىڭ مۋزىكانت ەكەندىگىن تۇسىنگەن. ءجون سۇرايىن دەسە، مۋزىكانت نە ورىس، نە قازاق تىلىندە سويلەي المايدى. اعىلشىن، فرانسۋز تىلدەرىندە بىردەڭە ايتپاق بولادى. ال بۇل تىلدەردى اكەم بىلمەيدى. ەكەۋى ءبىرشاما شۇلدىرلەسەدى. جالپى، مۋزىكانتتىڭ ءتىلىن مۋزىكانت بىلەدى دەگەن تۇسىنىك بار عوي. ەڭ باستىسى، اكەم ءوزىن حۋان شۋن دەپ تانىستىرعان جانعا كومەك كەرەك ەكەندىگىن ءتۇسىنىپ، ۇيگە بىرگە الا كەلەدى. الدىنا اس قويىپ، ۇستىنە كيىم-كەشەك بەرەدى.»
ول كەزدە ءوز اۋزىنا اس تابا الماي وتىرعان، كەدەيشىلىك پەن جوقشىلىقتىڭ قامىتىن ايتپاعان كۇننىڭ ءوزىن دە، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قىلىشىنان قان تامعان، قاھارلى شاعىندا شەتەل ازاماتىن ۇيىنە اكەپ قوندىرۋ باس كەتەتىن قاۋىپتى قىلمىس سانالاتىن.
«اكەم مۇقتاج جانعا كومەك كورسەتۋ ءۇشىن قانداي تاۋەكەلگە بارىپ تۇر دەسەڭشى؟ ءبىرجاعىنان اكەم باقىتجان بايقاداموۆ ايگىلى الاشوردا قايراتكەرى، 1930 -جىلى اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن بايقادام قارالديننىڭ ۇلى ەمەس پە؟ حالىق جاۋىنىڭ ۇلى بولعانى ءۇشىن اكەمدى ءۇش مارتە ينستيتۋتتان شىعارماق بولعان جوق پا؟ ونى ەشقاشان پيونەر، كومسومول قاتارىنا قابىلداماي قويدى ەمەس پە؟ ءتىپتى وتان قورعاۋ مارتەبەسىن دە الىپ قويدى عوي. ءبىراق وسىنىڭ بىرىنە قاراماستان، اكەم الگى قىتاي ازاماتىن الىپ كەلىپ، بارىنشا جاعدايىن جاساۋعا تىرىستى.» - دەيدى بالدىرعان بايقاداموۆا سول ۋاقىتتارداعى قيىن كۇندەردى ەسىنە الىپ .
سي سينحاي باقىتجان بايقاداموۆتىڭ وتباسىندا ءبىر جىلداي تۇردى. قازاق پەن قىتاي حالقىنىڭ تالانتتى ۇلدارىنىڭ تاعدىر سەرگەلدەڭىمەن بىرگە ءجۇرۋ ءناسىپ بولعان وسى كۇندەرى، ولاردى رۋحاني جاقتان ۇندەس، سىرلاس جاندارعا اينالدىردى. ءبىراق، الماتىدا سي سينحايدىڭ جۇمىس ىستەپ ءوز كۇنىن ءوزى كورۋىنە مۇمكىندىك بولمادى. تىپتەن، اشىققا شىعىپ ەركىن ءجۇرىپ تۇرۋىنىڭ ءوزى قاۋىپتى بولدى. سوندىقتان، سي سينحاي 1944 - جىلى باقىتجان بايقاداموۆتىڭ جاقىن دوسىنىڭ كومەكتەسۋىمەن قوستانايداعى جاڭادان اشىلىپ جاتقان وبلىستىق فيلارمونياعا جۇمىسقا تۇرۋعا اتتاندى. ول ساپارعا شىعار الدىندا ەلىنە ەندى كەتە المايتىندىعىن سەزىپ، دوسى باقىتجان بايقاداموۆ پەن ونىڭ بالالارىنا سوڭعى اماناتىن ايتادى. ءوز دەنساۋلىعىنىڭ ناشارلاپ جۇرگەنىن، قىتايدا تۇراتىن وتباسىنا، ارتتا قالعان جالعىز قىزىنا ءوزىنىڭ بۇل جاقتاعى جاعدايىن بايان ەتۋدى، كەلەشەكتە مۇمكىندىك بولسا جاقىن ارالاسىپ تۇرۋدى اماناتتايدى.
سي سينحاي قازاق جەرىندە جۇرگەن كۇندەرىندە وتانىنا دەگەن ساعىنىشى، ەلىنە دەگەن سۇيسپەنشىلىگى مەن ماقتانىش سەزىمىن سىڭىرگەن «ۇلتتىڭ ازات ەتىلۋى» جانە «قاسيەتتى سوعىس» اتتى سيمفونيالىق تىڭ تۋىندىلارىن جارىققا شىعاردى. سونداي-اق، قازق ەلىنىڭ كەڭ پەيىل، مەيماندوستىعىنا العىس رەتىندە «امانكەلدى يمانوۆ» سيمفونيالىق پوەماسىن، «بۇكىل وزەن قىزىل تارتتى» شىعارمالارىن جازدى. ول قوستاناي جەرىندە ءجۇرىپ تە وبىلىستىڭ كوپتەگەن اۋىل-ايماقتارىن ارالاپ قازاق اندەرىن جيناپ، زەرتتەۋمەن اينالىستى. قازاق حالىق اندەرىنە، دومبىرا، قوبىز اسپاپتارىنا دەگەن قىزىعۋشىلىعى مەن ىنتاسى ارتا ءتۇستى. ايتسە دە، دارا تالانتتىڭ جاسىن عۇمىرى تىم قىسقا بولدى. ول وسىناۋ قيىن كۇندەردە دەنساۋلىعىن كۇتە الماي، تۋبەركۋلەز اۋرۋىنا شالدىققان ەدى. سوعىس بىتكەن سوڭ سي سينحاي ماسكەۋگە ەمدەلۋگە بارادى. ءبىراق اينالدىرعان اۋىرۋ الماي قويمايدى، 1945 - جىلدىڭ قازانىندا ماسكەۋ كرەملىنىڭ اۋرۋحاناسىندا 40 جاسىندا قايتىس بولادى. ونىڭ قارالى حابارى گازەت بەتتەرىنە شىعىپ، قىتايدىڭ بەلگىلى كومپوزيتورى قايتىس بولعانى جاريا ەتىلىپ، شىن اتى اتالعانعا دەيىن «حۋان شۋن» دەگەن بۇركەنشەك ەسىممەن جۇرگەن سي سينحايدى باقىتجان بايقاداموۆ وتباسى دا بىلمەگەن بولاتىن.
سي سينحاي قىسقا عۇمىرىندا 300 دەن استام شىعارما جازدى. وعان قوسا ول 35 ماقالا جاريالادى، سونىڭ ىشىندە «نيە ەر - قىتايدىڭ جاڭا مۋزىكاسىن جاراتۋشى» جانە «قىتاي مۋزىكاسىنىڭ ۇلتتىق ستيلدەرى تۋرالى» اتتى ماقالالارى بار. قىتاي مۋزىكاسىنا جاساعان ىقپالى ءۇشىن ول قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىق كومپوزيتورى اتاعىنا يە بولعان.
قىتايدىڭ كورنەكتى كومپوزيتورىنا 1999 - جىلى الماتى قالاسىنىڭ، بوستاندىق اۋدانىندا كوشە اتى بەرىلىپ، ەسكەرتكىشى ورناتىلعان. 2000 - جىلى باقىتجان بايقاداموۆتىڭ مۇراجايى اشىلىپ، سول ۇيگە سي سينحايعا ارناپ، ەسكەرتكىش تاقتا قويىلادى. وسى مۇراجايدىڭ اشىلۋ سالتاناتىنا ەلباسى ن. ءا. نازاربايەۆپەن بىرگە قىتاي ءتوراعاسى جياڭ زىميىندە قاتىستى. مەملەكەتتىك ساپارمەن جۇرگەن قىتاي ءتوراعاسى سول جولى وزىمەن بىرگە قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىق كومپوزيتورى سي سينحايدىڭ جالعىز قىزى نينانى ىلەستىرە كەلەدى. نينا بۇدان بۇرىن دا، 1987 - جىلى قازاق ەلىنە كەلگەن بولاتىن. وندا دا اكەلەرىنىڭ ۇلى دوستىعىن قادىرلەگەن باقىتجان بايقاداموۆتىڭ بالالارى اۋەجايدان الدىنان شىعىپ ەمەن جارقىن قارسى العان ەدى.
باقىتجول كاكەش 
الماتىداعى كومپوزيتوردىڭ اتىمەن اتالعان كوشەدەگى بەلگى
قئتاي جةرئندةگئ ةسكةرتكئش
***
باقىتجان بايقاداموۆ (1917- 1977) - كومپوزيتور. قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭەرگەن ونەر قايراتكەرى (1957). الماتى مەملەكەتتىك ۋيۆەرسيتەتىن (1937)، الماتى مەملەكەتتىك كونسەرۆاتورياسىن بىتىرگەن (1954). 1941- جىلى قازاق راديوسىندا حور جەتەكشىسى، 1947/1949 - جىلدارى ايەلدەر ءان-بي انسامبلىنىڭ جەتەكشىسى ءارى ديريجەرى بولدى. 1952 - 1960 - جىلدارى قازاق فيلارمونياسىن باسقاردى. وسى جىلدارى «پوچتاشى»، «سۋ تاسۋشى قىز»، «دومبىرا»، «الما اعاشتار جاينايدى»، «كەل، دوستار»، «تەمىرتاۋ جاستارىنىڭ ءانى»، «ايگولەك»، «بوبەگىم» اتتى ويناقى اندەرى مەن «مايرا»، «تويباستار»، «ون التى قىز» سياقتى حورعا ارنالعان شىعارمالارى دۇنيەگە كەلدى.
1969 - جىلدان ءومىرىنىڭ اياعىنا دەيىن قازاق قىزدار پەداگوگيكالىق ءينستيتۋتىندا ۇستازدىق ەتتى. بايقاداموۆ باقىتجان قازاقستاندا كوپ داۋىستى حور مۋزىكاسى جانرىن قالىپتاستىرۋدا ەرەكشە ەڭبەك ەتتى. «جايلاۋعا»، «بىز بەيبىتشىلىك ءۇشىن»، ت.ب. حورعا ارنالعان سيۋيتالار، ۆوكالدىق كومپوزيسيالار، حورعا ارنالعان كولەمدى پوەمالار («قىز ارمانى»، «ايتىس»، «ەڭبەك جەمىسى») جازدى. فيزيكا، ماتەماتيكا، مۋزىكا تەورياسى سالاسىنداعى ءبىلىمىن ۇلتتىق مۋزىكا اسپاپتارىن جەتىلدىرۋ ماقساتىنا پايدالانىپ، دومبىرانىڭ ۇندىلىگىن ارتتىراتىن جاڭا ولشەمدەر جاساپ شىقتى. كوپشىلىككە تانىمال بولعان «ايگۇل» انسامبلىن ۇيىمداستىرىپ، ەسترادالىق جانردىڭ دامۋىنا دا ات سالىستى. قازاق مەملەكەتتىك حور كاپەللاسى بايقاداموۆ باقىتجان ەسىمىمەن اتالادى .
