وڭايشا ماقسۇم قىزى: قوڭىر ەكەۋمىز ولجاس سۇلەيمەنوۆكە قارىزدارمىز

استانا. قازاقپارات - ايشا اپاي، قازاقستانعا حوش كەلدىڭىز. جالپى، قازاق حالقى ءسىزدى ايگىلى عالىم يشتۆان قوڭىر ماندوكيدىڭ جارى، رۋحاني مۇراسىنىڭ ناسيحاتشىسى دەپ بىلەدى. ول كىسىمەن تاعدىرىڭىز قالاي توعىستى؟

- قوڭىر ەكەۋمىز ەڭ العاش 1978-جىلى مەنىڭ قۇربىمنىڭ تۇرمىسقا شىعۋىنا ارنالعان تويدا تانىستىق. تويدىڭ الدىندا عانا الماتىدا ۇلكەن عىلىمي كونفەرەنسيا وتكەن ەدى. سول جيىنعا قاتىسقان عالىمدار قوڭىردى وسى تويعا دا قوناق رەتىندە شاقىرىپتى. ول كەزدە مەن پەداگوگيكالىق عىلىمداردىڭ عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا جۇمىس ىستەيمىن. جوعارعى وقۋ ورنىن ءبىتىرىپ، عىلىم جولىنا جاڭادان تۇسكەنمىن، جاسىم جيىرما التىعا كەلىپ قالعان. سول تويدا قوڭىر اعاڭ مەنىڭ قاسىما كەلىپ:

- ءسىز مىنا حالىقتان باسقاشا كورىنەسىز. كىشى ءجۇز، اداي ەمەسسىز بە؟ - دەپ سۇرادى.

- كىشى ءجۇزبىن. ونى قايدان ءبىلدىڭىز؟

- قىلىعىڭىزدان، ءجۇرىس-تۇرىسىڭىزدان، سوزىڭىزدەن كورىنىپ تۇر.

مەن تاڭعالىپ قالدىم. ءوزى شەتەلدەن كەلىپ تۇرىپ، قازاقتىڭ جۇزدەرىن، رۋلارىن قايدان بىلەدى دەپ ويلادىم. دوس قىزدارىمنىڭ كوپشىلىگى وڭتۇستىكتىڭ قىزدارى ەدى. تويداعى حالىقتىڭ كوپشىلىگى وسى ايماقتىڭ ادامدارى. سونشاما ادامنىڭ ىشىنەن ماعان كوزى تۇسكەن بولىپ تۇر عوي.

«كىشى ءجۇز تۋرالى، ادايلار تۋرالى سويلەسەيىن دەپ ەدىم» دەپ ماعان كەزدەسۋگە ءوتىنىش ءبىلدىردى. تاريحتى تەرەڭ بىلەدى ەكەن. ادامگەرشىلىگىنە، كىشىپەيىلدىلىگىنە قاراپ، العاشىندا اعا رەتىندە سىيلادىم. ونىسى وزىنشە ويلاپ تاپقان سىلتاۋى ەكەن. ءسويتىپ، كەزدەسىپ ءجۇرىپ، ءبىر جىل وتكەننەن كەيىن ايشا اپاڭ قوڭىر اعاڭا تۇرمىسقا شىقتى.

- سىزدەردىڭ تويلارىڭىز دا ۇلكەن قيىندىقپەن ءوتتى دەگەندى ەستىدىك. سول تۇستا ولجاس سۇلەيمەنوۆ سىزدەرگە ۇلكەن كومەك كورسەتكەن ەكەن...

- اعاڭ ماجارستاننىڭ، ياعني، شەتەلدىڭ ازاماتى عوي. سەكسەنىنشى جىلدارى قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ قالاي جۇمىس ىستەگەنىن بىلەسىڭ. كەڭەس ازاماتشاسىنا ۇيلەنۋ ءۇشىن اعاڭا ءتيىستى رۇقسات قاعازداردى الۋدىڭ ءوزى ۇلكەن قيىندىققا ءتۇستى. ونى بىرنەشە اي كۇتۋگە تۋرالى كەلدى. ۇيلەنگەن سوڭ، ەندى قۇلسارىداعى اكە-شەشەمە بارۋ كەرەك قوي. انام بىرەر جىل بۇرىن قايتىس بولعان، اكەمنىڭ، تۋعان-تۋىستاردىڭ الدىنان ءوتىپ، توي جاساۋ كەرەك. اعاڭا الماتىدان 30 شاقىرىمنان ارتىق ۇزاپ شىعۋعا تىيىم سالىنعان. سول كەزدە بىزگە قازاقتىڭ مارعاسقا ازاماتى ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ زور كومەگى ءتيدى. اعاڭنىڭ جانىنا ەرىپ جۇرگەن ىنىلەرى جاعدايدى ايتىپ، قازاق ك س ر-ءى جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى ولجاس سۇلەيمەنوۆكە كومەك سۇراپ بارعان عوي. ولجەكەڭ الدىمەن دىنمۇحاممەد قونايەۆقا تەلەفون شالادى. قونايەۆ ەشقانداي كومەكتەسە المايتىنىن، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىندەگى شيەۆچەنكو دەگەن دوكەي عانا شەشە الاتىنىن اشىق ايتىپتى.

ولجەكەڭ سول مەزەتىندە شيەۆچەنكوعا قوڭىراۋ شالادى. ول دا ماندوكيگە الماتىنىڭ اۋماعىنان الىستاۋعا تىيىم سالىنعانىن ايتىپ، رۇقسات بەرمەي قويادى. اقىرى ولجەكەڭ شيەۆچەنكوعا ءوزى بارىپ، ۆەنگريا ازاماتى يشتۆان ماندوكي ءۇشىن بار جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا الاتىنىن ايتىپ سەنىمحات تولتىرادى. ولجاس اعامىزدىڭ وسى ەرلىگىن بىرەۋگە ايتىپ ماقتانعانىن ەستىگەن دە، كورگەن دە ەمەسپىن.

- سونىمەن، ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ ارقاسىندا قۇلسارىعا جول تارتتىڭىز...

-  ءتىپتى، ۇشاقتىڭ بيلەتىن دە ولجاس سۇلەيمەنوۆ ءوزى الىپ بەرىپ، اتىراۋعا شىعارىپ سالدى. ۇشاق اتىراۋعا قونعاندا الدىمىزدان قىزىل كىلەم جايىلىپ، قۇشاق-قۇشاق گۇل الىپ قارسى العان ادامداردى كورىپ تاڭ-تاماشا بولدىق. وبلىستىق كومسومول كوميتەتىنەن باستاپ، اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنە دەيىن ءجۇر. سويتسەك، ولجاس اعامىز ءوزى تەلەفون شالىپ، قوڭىر مەن ايشا بارا جاتىر، كۇتىپ الىڭدار دەپ تاپسىرعان ەكەن. ءبىزدى قاپ-قارا «چايكاعا» سالىپ الىپ، قۇلسارىداعى ۇيىمىزگە دەيىن الىپ باردى. ولجەكەڭنىڭ وسىنداي قامقورلىعىن، ازاماتتىعىن كورگەنبىز، بالام. ونى ەشقاشان ۇمىتپايمىز. قوڭىر ەكەۋمىز ولجەكەڭە قارىزدارمىز.

- شەتەل ازاماتىنا تۇرمىسقا شىققانىڭىزدى اكەڭىز، تۋعان-تۋىستارىڭىز قالاي قابىلدادى؟

- ءبىزدىڭ قازاق شەتەل دەسە، نەگر دەپ ويلايدى عوي. ونىڭ ۇستىنە، «ۇلتى ۆەنگر» دەگەندى «نەگر» دەپ ەستىپتى. كەلە جاتقانىمىزدى ەستىپ، اۋىلدىڭ ۇلكەندەرى، سىيلى كىسىلەرى ءبىزدىڭ ۇيگە جينالىپ وتىرعان عوي. ۇيگە كىرىپ كەلگەنىمىزدە:

- ءاي، مىناۋ اق قوي! تورگە شىق كۇيەۋ بالا!- دەسىپ جاتىر. قوڭىر:

- مەنىڭ ورنىمدا تۋلاق جوق قوي، قايدا كۇيەۋ بالانىڭ تۋلاعى؟ - دەپ بوساعا جاقتان قوزعالماي تۇرا بەردى.

- ءوزىڭ قازاقشا سايراپ تۇر ەكەنسىڭ، قازاقتىڭ باياعى سالت-ءداستۇرىن دە بىلەسىڭ. تۋلاق توسەۋ قازىر ۇمىتىلدى عوي، - دەپ اۋىلدىڭ ۇلكەن كىسىلەرى قاتتى ريزا بولدى. قوڭىر ءبىر-ەكى ءتىل قاتىسقاننان كەيىن-اق اۋىلدىڭ 70-80-دەگى قاريالارىمەن ءتىل تابىسىپ، سولاردىڭ ءبىرى سياقتى ورتالارىنا ەنىپ كەتتى. وبكومنىڭ قىزمەتكەرلەرى تاڭ-تاماشا بولىپ، ەسىك الدىندا دالادا قالىپ قويدى. اعاڭ قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرىن جەتىك بىلەدى دەپ ەشكىم كۇتپەگەن عوي. ەشكىم قوڭىرعا شەتەلدىك دەپ قاراعان جوق. اكەمنىڭ دە، تۋعان-تۋىستاردىڭ دا كوڭىلى تولىپ، ريزا بولدى.

- يشتۆان قوڭىر ماندوكي ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى وزىنە «اتلان» دەگەن اتتى الۋىنىڭ سەبەبى نە؟

- «اتلان» دەگەن - باتىستاعى قىپشاقتاردىڭ باعزىداعى جاۋعا شاپقانداعى ۇرانى. «اتتان!» دەگەن ءسوز عوي. ءوزى يشتۆان دەگەن ەسىمدى ونشا ۇناتپادى، ەۋروپالىق ەسىم عوي. «اتلان» دەپ اتاعاندى جاقسى كورەتىن. قايتىس بولارىنان جارتى جىل بۇرىن عانا قۇجات بويىنشا ەسىمىن «اتلان» دەپ وزگەرتكەن ەدى. ۇلىم تۋسا، ەسىمىن اتلان قويامىن دەيتىن. ءوزى قايتىس بولعاننان كەيىن كوپ ۇزاماي ۇلى دۇنيەگە كەلدى، ەسىمىن اتلان دەپ قويدىق. اتلاندى جاڭا ءوزىڭ كوردىڭ، ۇلكەن جىگىت بوپ قالدى. اكەسىنىڭ وزىندەي بولماسا دا، كوزىندەي ازامات بولار دەپ ءۇمىت ارتامىن.

- ايشا اپاي، اۋىر دا بولسا، قويعىمىز كەلەتىن ءبىر سۇراق بار. جۇبايىڭىزدىڭ ءولىمى جايلى كوپ كۇدىكتى اڭگىمەلەر ايتىلىپ ءجۇر، وسىعان قاتىستى ءسىزدىڭ ويىڭىز قالاي؟

- ول تۋرالى قازىر بىردەڭە دەۋ قيىن. كوزى تىرىسىندە ۇنەمى قاۋىپسىزدىك مەكەمەسىنىڭ قاداعالاۋىندا جۇرگەنى راس. ەۋروپانىڭ ءبىر ەلىنەن كەلىپ، اتا-باباسىنىڭ تاريحىن، ءتىلىن زەرتتەگەن قوڭىر تۇگىلى، وسى قازاقستاننىڭ تۇركولوگ عالىمدارىن قالاي اڭدىعانىن بىلەسىز عوي. ءولىمى كۇتپەگەن جەردەن ءۇزىلدى، جۇمباعى كوپ ءولىم بولدى. باسقا نە دەيمىز؟!

قازاق جەرى ماندوكي قوڭىر يشتۆاننىڭ اڭساعان اتامەكەنى عوي. كوزى تىرىسىندە «مەن اياق استىنان باقيلىق بولىپ كەتسەم، اتا-بابامنىڭ توپىراعىنا اپارىپ جەرلە. ماڭگىلىك بەسىگىم سول جەردەن بولسىن!» دەيتىن. اقىرى سول دەگەنى بولدى.

- بۇگىن ول كىسىنىڭ ۇلى اتلاندى الىپ، استاناعا كەلىپ وتىرسىزدار. اتامەكەنگە ءجيى كەلىپ تۇراسىزدار ما؟

- ءجيى كەلىپ تۇرۋعا تىرىسامىز. ءوزىم قازاقپىن، جارىم «اتامەكەنىم!» دەپ ءومىر بويى ەمىرەنىپ وتكەن جەرگە نەگە كەلىپ تۇرمايىن؟! وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن وسى استانادا ۇلكەن كونفەرەنسيا ءوتىپ، سوعان شاقىرىلعان ەدىك. سوندا عالىمدار قوڭىردىڭ كىتاپتارىن، قولجازبالارىن استاناعا اكەلۋ تۋرالى ءسوز قوزعاعان. وسى استاناداعى تۇركى حالىقتارى اكادەمياسىنىڭ ارقاسىندا سول ماقساتىمىزعا جەتتىك. قوڭىردىڭ سۇيەگى قازاق جەرىندە جاتسا، ەندى ءوزىنىڭ قاسىنا ارتىندا قالعان رۋحاني مۇراسىن اكەلدىك. كىتاپتارىن، قولجازبالارىن اكەلۋگە كومەكتەسكەن، ءوزى قاداعالاعان عالىم ءىنىمىز دارحان قىدىرالىگە ريزامىن. اكادەميا يشتۆان قوڭىر قوڭىردىڭ اتىنا تاعايىنداعان مەدالدى بەردى. الماتىدا قوڭىردىڭ اتىنداعى مەكتەپ بار، ەندى استانادان كوشە اتاۋىن بەرمەكشى. مەن باقىتتىمىن! قانداستارىنا قوڭىردىڭ ارۋاعى ريزا. (ايشا ماقسۇم قىزى كوزىنە جاس الدى. - ا. ا.) كىتاپحانانى قازاق عالىمدارىنىڭ قامقور قولىنا تاپسىردىق. ەندىگىسى سولارعا امانات. عۇمىر بويى جيعان مۇراسى عالىمدارعا تاۋسىلماس ازىق بولادى دەپ سەنەمىن. قوڭىر اعاڭ ءومىر بويى تۇركى حالىقتارى بىرىكسە، بىرلىكتە ءومىر سۇرسە دەپ ارمانداپ ەدى. سول ارمانى ورىندالىپ جاتىر دەپ سانايمىن.

ارنۇر اسقار

aynaline.kz