قازاق تاريحىن ءسۇيۋ - قازاق حالقىن ءسۇيۋ! - ج. جاقسىعاليەۆ، تاريحشى- عالىم
قازاقپارات ءتىلشىسى م. وتەمىسوۆ اتىنداعى باتىس قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اعا وقىتۋشىسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، رەسپۋبليكالىق «جىل مۇعالىمى - 1999» بايقاۋىنىڭ باس جۇلدەگەرى جاڭابەك جاقسىعاليەۆپەن وسى تاقىرىپتا ارنايى سۇحباتتاسقان ەدى.
- «تاۋەلسىز حالىقتا عانا ۇلتتىق مىنەز بولادى» دەپ، جەرەمين دە ستالدىڭ ايتقانىنداي، ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ - «قايتسەم قازاق ەلىن ماڭگىلىك مەملەكەتكە اينالدىرامىن؟!» دەيتىن اسا ۇلى مەملەكەتشىل مۇددە جولىندا تىنىمسىز ىزدەنىس ۇستىندە جۇرگەن حالقىمىزدىڭ اياۋلى پەرزەنتى ءھام ۇلت كوشباسشىسى. ماڭگىلىك ەل بولۋدى كوزدەگەن مەملەكەت، الدىمەن ءوز تەك- تامىرىنىڭ تەرەڭنەن تارتاتىنىن جانە اتا- باباسىنىڭ وتە باي تاريحى بار ەكەنىن ەسىنەن ءبىر ساتكە شىعارماۋى ءتيىس.
ۇلتتىق يدەيانىڭ وزەگى - ۇلت تاريحىندا. مۇنى ەلباسى ەشقاشان نازاردان تىس قالدىرعان ەمەس، دەپ باستادى اڭگىمەسىن تاريحشى- عالىم. ەل تاۋەلسىزدىگىمەن بىرگە ەلىمىزدە جاڭا ۇلتتىق تاريحي سانا قالىپتاستىرۋ باعىتىندا قىرۋار جۇمىستار اتقارىلدى. ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ ۇلىتاۋدا تۋعان حالقىمەن ءبىرىڭعاي انا تىلىندە بولىسكەن، كوڭىل تۇكپىرىندە جۇرگەن جان تەبىرەنتەرلىك سىر- تولعانىسىنىڭ وزەگى دە ۇلت تاريحىمەن بىتە قايناسىپ جاتىر. ويتكەنى، «قازاق تاريحىن ءسۇيۋ - قازاق حالقىن ءسۇيۋ!» ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىنداعى الاش ۇلتتىق ساياسي ەليتاسىنىڭ ۇلت تاريحىنا ارنالعان سونى زەرتتەۋلەرى مەن جارقىن ىستەرى بۇعان دالەل.
ءسوزدىڭ قىسقاسى، قازاق ءۇشىن قاسيەتتى دە قۇتتى مەكەن ۇلىتاۋدا پرەزيدەنت تامىلجىعان تامىز ايىنىڭ سوڭىندا كوپشىلىكتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن كۇپتى ويلاردى ءدوپ باساتىن ساليقالى سۇحبات بەردى. ەلباسى:
«ءبىز تاۋەلسىزدىك جاريالاعاندا، قازاقستانداعى قازاقتىڭ سانى 40 پايىز بولاتىن. قازىر، مىنە، قازاقتىڭ سانى 65 پايىزعا جەتتى.. . قۇدايعا شۇكىر، جىل سايىن حالقىمىزدىڭ سانى ارتۋدا. ونىڭ ىشىندە قازاقتىڭ سانى كوبەيۋدە»، دەدى. بۇل جەردە ەلباسىمىز ستاتيستيكانى ءسال جۇمسارتىپ ايتىپ وتىر. 2009 - جىلعى حالىق ساناعى بويىنشا جەرگىلىكتى حالىق - قازاقتار ءبىرشاما كوبەيىپ، جالپى تۇرعىندار اراسىنداعى ۇلەسى 67 پايىزدان اسقان (قوزىبايەۆ م. ,ت. ب. قازاقستان تاريحى (1914-2009 ج ج. ) : 9 - سىنىپقا ارنالعان وقۋلىق / - الماتى: «مەكتەپ» ، 2009. -205- ب. ) بولاتىن.
ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاندا مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالاعان ۇلت - قازاق ءوزىنىڭ كىندىك قانى تامعان تۋعان توپىراعىندا نەبارى 40 اق پايىز بولعانى تاريحي شىندىق ەدى. ءتىپتى سولتۇستىك وبلىستاردا بايىرعى ۇلتتىڭ سانى 20 پايىزدان دا تومەن قۇلدىراعانى ەشكىمگە جاسىرىن ەمەس. 1959 - جىلعى حالىق ساناعى بويىنشا، رەسپۋبليكادا تۇراتىن جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىنىڭ سانى 2 ميلليون 787 مىڭ، ياعني قازاقستاندى مەكەندەگەن بارلىق تۇرعىنداردىڭ نەبارى 29 پايىزىن عانا قۇراپ، ءوز جەرىندە ۇلتتىق ازشىلىق جاعدايىنا تۇسكەنىمىزدى قازىر مەكتەپ وقۋشىسى دا بىلەدى.
سول تومەنگى كورسەتكىش حالقىمىزدىڭ بالاجاندىعى ارقاسىندا عانا 1960-1991 - جىلدار ارالىعىندا از دا بولسا كوتەرىلىپ، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك جاريالاعان تۇستا قاراكوزدەردىڭ ۇزىن سانى 7 ميلليونعا جەتىپ، سونىڭ وزىندە رەسپۋبليكا حالقىنىڭ تەڭ جارتىسىن دا قۇراي الماعان ەدى. بۇعان قانداستارىمىزدىڭ كوپشىلىگى ءوز انا ءتىلىن بىلمەگەنىن قوسىڭىز جانە مۇنىڭ زاردابىن ءالى دە تارتىپ كەلەمىز. تاريحي تاجىريبەگە سۇيەنسەك، مەملەكەت تاريحىندا مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتتىڭ سانى ەرەكشە ءرول اتقاراتىندىعى بەلگىلى.
ءبىز وسىنداي ءمۇساپىر حالگە قالاي تۇستىك؟ ول ءۇشىن تاريحقا ءسال شەگىنىس جاساعانىمىز دۇرىس.
1913 - جىلى «قازاق» گازەتىندە قايران احاڭ، ۇلت ۇستازى ا. بايتۇرسىنوۆ «ءالحامدۋللاھي، ايتەۋىر قازاق 6 ميلليونعا جەتتىك» دەپ قۋانعان ەكەن. تۋرا ءبىر عاسىر، ياعني ءجۇز جىل وتكەننەن كەيىن رەسپۋبليكاداعى قازاقتىڭ سانى 11 ميلليوننان ءسال عانا اسسا، دەرەكتەر بويىنشا سول كەزدە شامامەن 700 مىڭداي بولعان وزبەكتەر قازىر 30 ميلليونعا جەتىپتى. كورشىلەرىمىز سياقتى ەسەلەپ ءوسۋدىڭ ورنىنا قازاق حالقى اتامەكەنىندە تۇرىپ- اق قۇرىپ كەتۋدىڭ الدىندا تۇردى. نەگە؟ ⅩⅩ عاسىردا قازاقتاي ازاپ كورىپ، «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» حالىق جەر بەتىندە جوق.
بىرىنشىدەن، كەڭەستىك كەزەڭدە قازاق قولدان جاسالعان اشارشىلىق، ۇلت اسىلدارىن قىناداي قىرعان قۋعىن- سۇرگىن، ناۋبەت پەن زوبالاڭدار، ءار ءتۇرلى قاقتىعىستار مەن سوعىستار، ت. ب. سالدارىنان قويشا قىرىلدى. قازاق دالاسىندا ولىكتەر تاۋ- تاۋ بولىپ ءۇيىلىپ جاتتى. كرەمل قوجايىندارى قازاقتى شىبىن قۇرلى كورمەدى.
ەكىنشىدەن، «گولوشەكيندىك گەنوتسيد» كەزىندە جان ساقتاۋ ماقساتىندا كورشى ەلدەرگە ميلليونداعان قانداستارىمىز كوشىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى.
ۇشىنشىدەن، اۋەلى پاتشالى، كەيىن كەڭەس وداعى تۇسىندا ءارتۇرلى دەليميتاتسيالار (شەكارا مەجەلەۋ) تۇسىندا «كەسىلىپ قالعان» جەرلەرىمىزبەن بىرگە قانداستارىمىز شەكارانىڭ ارعى جاعىندا كوزدەرى مولدىرەپ قالا بەردى. باعزىدان بۇگىنگە جەتكەن توپونيمدىك دەرەكتەردى زەردەلەسەك، قازاق حالقى بوداندىق داۋىرىندە اتامەكەننىڭ ۇشتەن بىرىنەن ايرىلدى. ەدىل (ۆولگا) ، حاجىتارحان (استراحان) ، سارىتاۋ (ساراتوۆ) ، سەلەبە (چەليابينسك) ، قورعان (كۋرگان) ، ورىنبور (ورەنبۋرگ) ، تومەن (تيۋمەن) ، بارناۋىل (بارناۋل) ، ءۇستىقۇت (ۋست- كۋت) ، اشىلى (اچينسك) ، بايكول (بايكال) ، ەنەساي (ەنيسەي) ، اڭعار (انگارا) دەپ اتالاتىن ونداعان- جۇزدەگەن ەلدى مەكەندەر مەن جەر- سۋ اتاۋلارىنىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن تازا تۇركىلىك- قازاقتىق ءمان- ماعىنادا ايتىلۋى كوپ جايدى اڭعارتاتىنى ايعاق.
تەك قانا كەڭەس زامانىندا 5 ميلليون قازاق رەپرەسسيا مەن اشتىقتىڭ قۇربانى بولىپ، 2 ميلليونداي قازاق شەت ەلدى پانالاۋعا ءماجبۇر بولدى. قازىر 4 ميلليوننان استام قازاق دۇنيە ءجۇزىنىڭ 32 مەملەكەتىن پانالاپ، ءتىلى مەن ءدىنى ءارتۇرلى ورتادا عۇمىر كەشۋدە (جولداسبەك ۇلى م. , سالعارا ۇلى ق. , سەيدىمبەك ا. ەلتۇتقا. استانا، 2001, 10-ب. ) .
ەلباسى ن. ءا. نازاربايەۆ ايتقانداي: «تاريحىن بىلمەگەن ۇلتتىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر. مىسالى، كەرەمەت ۇلكەن ەمەننىڭ تامىرى تەرەڭ بولماسا، ول داۋىلعا شىداپ تۇرا المايدى. سوندىقتان تاريحىمىزدى تانىتۋ ءۇشىن كوپ نارسە جاساپ جاتىرمىز» . ناعىز ۇلتجاندى الاش بالاسىن تاربيەلەۋ ءۇشىن كورشىلەرىمىزدىڭ كوڭىلىنە قاراماي، ناعىز اقيقات ايتىلۋى كەرەك. سوندىقتان، تاريحتىڭ بۇرالاڭ جولدارىندا ۇشتەن ءبىر جەرىمىزدەن ايرىلىپ قالعانىمىزدى، سوعان بايلانىستى رەسەي مەن قىتايدىڭ جەر اۋماعى كەڭەيىپ، قازاق جەرى تارىلعانىن بۇگىنگى مەكتەپ پارتاسىندا وتىرعان ءاربىر جاس وسكىن ءبىلىپ ءوسۋى ءتيىس.
تاريح ادىلدىكتى ىزدەيدى، بۇرمالاۋعا جول بەرىلسە، ول تاريح بولۋدان قالادى. م. شوقاي ايتپاقشى، «تاريح ەشقاشان ەشكىمدى ايامايدى» . ايتۋعا اۋىز بارمايدى، حالقىنىڭ سانى كوپ، ءبىراق مەملەكەتى جوق، جات جۇرتتىڭ جەتەگىندە جاۋتاڭداپ ءومىر ءسۇرىپ جاتقان تاريحي تاعدىرلارى قيىن حالىقتار (كۇردتەر، ت. ب. ) قانشاما؟! ۇلتىمىزدىڭ باسىنان وتكەن تالاي تاۋقىمەت پەن وزىمىزبەن تاعدىرلاس حالىقتاردىڭ تارتقان ازابىن تانىم تارازىسىنا سالساڭ، قازىرگى تىرلىگىمىزگە ءتاۋبا دەمەسكە لاجىڭ جوق.
فرانسۋزدىڭ ۇلى گۋمانيست عالىمى اشيل- كلود دەبيۋسسي «كەز كەلگەن بيلىكتى باعالاۋداعى ولشەم سول مەملەكەتتەگى مەملەكەت قۇراۋشى حالىقتىڭ سانىنىڭ ءوسىپ نەمەسە كەمۋىنەن بايقاۋعا بولادى»، - دەگەن ەكەن. بۇل دانالىق ءسوز قازىرگى قازاقستان بيلىگى ۇستانىپ وتىرعان ىشكى- سىرتقى ساياساتتىڭ ورەسى مەن ءورىسىن اڭعارتقانداي. وسىلاي، «ەل امان، جۇرت تىنىش بولسا» ، قازاق حالقىنىڭ سانى ءوز وتانىندا ءالى دە كوبەيە بەرەتىنىن ۋاقىتتىڭ ءوزى كورسەتىپ وتىر. قازاقتىڭ سانى - قازاقتىڭ ايبارى! قازاقتىڭ سانى - قازاقتىڭ رۋحى! قازاقتىڭ سانى - قازاقتىڭ بولاشاعى! قازاق «كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى» ، دەگەندى بەكەر ايتپاسا كەرەك.
- جاڭابەك جاڭاباي ۇلى، ەلباسىمىز ءوز سۇحباتىندا قاققان قازىقتاي قىلىپ: «ەلىمىزدە جىل سايىن 100 مىڭنان استام بالا مەكتەپ بىتىرەدى، سونىڭ 80 پايىزعا جۋىعى قازاق تىلىندە وقىعان. قازىر ورىستىكى بولسىن، باسقانىكى بولسىن، بارلىق مەكتەپتەردە قازاق ءتىلىن وقىتۋ مىندەتتى بولىپ سانالادى» ، دەدى. وسىعان وراي نە دەر ەدىڭىز؟
- ءيا، قازىر قۇدايعا شۇكىر، ورال قالاسىندا دا تاۋەلسىزدىك تۇسىندا اشىلعان №№10, 27, 30, 33, 34, 36, 37, 38, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46 مەكتەپتەردىڭ ءبارى قازاق ءتىلدى. بەينەلەپ ايتساق، قالامىزدىڭ شەتكى اۋداندارىندا جاڭادان سالىنعان قازاق ءتىلدى مەكتەپتەر شاھاردى ساقينالاپ، شەڭبەرلەي باستاعانداي. بۇرىنعى ورىس مەكتەپتەرىنىڭ ءوزى الدىمەن ارالاس مەكتەپكە اينالىپ، سوسىن قازاقىلانىپ جاتىر. مىسالى، №1, 2, 4, 5, 12, 19, 20, 22, 25, 26 ت. ب. مەكتەپتەر.
ارينە، قازاقستاننىڭ رەسەيگە شىعاتىن باتىس قاقپاسى، ياعني شەكارالىق قالا سانالاتىن ءوزىمىزدىڭ ورال شاھارىندا دا قازاق مەكتەپتەرىنىڭ جىل وتكەن سايىن كوبەيىپ، قارادومالاقتاردىڭ سانى ەسەلەپ ارتىپ كەلە جاتقانىنا جانىڭ سۇيسىنەدى. سۇحباتىندا ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ «كەڭەس وداعى كەزىندە تىكەلەي ورىستاندىرۋ ساياساتى جۇرگىزىلگەنىن» اشىق ايتتى. تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ جىلدارىنان باستاپ، ياعني 1954 -جىلدان 1986 -جىلعا دەيىنگى ارالىقتا ەلىمىزدە اكادەميك كەڭەس نۇرپەيىسوۆتىڭ دەرەگىنشە، 700 قازاق ءتىلدى مەكتەپ جابىلعان. كەڭەس وكىمەتىنىڭ قازاق دالاسىن وتارلاۋدى، «ورىستاندىرۋدىڭ ەڭ توتە جولىن - مەكتەپتەن» باستاعانىن قازىر عالىمدار ىندەتە زەرتتەۋدە.
كەڭەستەر بيلىگى تۇسىندا ۇزاق جىلدار استانامىز بولعان، ميلليوننان استام تۇرعىنى بار الماتى قالاسىنىڭ وزىندە ءبىر عانا قازاق مەكتەبى بولسا، سول تۇستا ورال قالاسىندا دا جالعىز- اق قازاق مەكتەبىنىڭ (بۇرىنعى اتاۋى پانسيون، قازىرگى س. سەيفۋللين اتىنداعى №11 مەكتەپتىڭ) بولعانىن وسى رەتتە ايتا كەتكەنىمىز ءجون. ءسوز ورايىندا وقىرمان نازارىن مىنا فاكتىگە اۋدارعىم كەلەدى. ورال قالاسىندا تىلگە قاتىستى وتكەن ءبىر كونفەرەنسيادا قادىر مىرزا ءالى اعامىز جاقسى مىسال ايتتى. سول كەڭەستىك كەزەڭدە وزبەكستاننىڭ فەرعاناسىندا، قاتەلەسپەسەم، قالانىڭ وزىندە 20 قازاق مەكتەبى بولعان ەكەن. «ءوز اعالارىمىز» ءبىزدى ويلاعاننان قازاق مەكتەپتەرىن ۇستاماعان، ەگەر ولار جابىلا قالسا، بۇلاردى وزبەك مەكتەبى ەمەس، ورىس مەكتەبى قىلاتىنىن بىلگەندىكتەن سولاي ىستەگەن. بۇل جەردە قازاقتىڭ قادىرىنىڭ ايتقىسى كەلگەن نەگىزگى ويى، بىزدىڭشە، وزبەكتى دارىپتەپ، قازاقتى كەمىتۋ ەمەس. كەرىسىنشە، بودان زامانداعى باۋىرلاس ەكى حالىقتىڭ ۇلتتىق ماسەلەدەگى ءىس- ارەكەتىن شەندەستىرۋ ارقىلى قازاعىنا جەتكىزگەن نازى دەپ تۇسىنگەنىمىز ءجون.
- ۇلتىمىزدىڭ التىن بەسىگى سانالاتىن ۇلىتاۋدا ەلباسى «ءبىزدىڭ ەلدىگىمىز، قازاق جۇرتىنىڭ ارعى ءتۇبى عۇنداردان باستالادى. عۇنداردان كەيىن كوك تۇرىكتەرگە جالعاسادى. ودان كەيىن التىن وردا ورنىعادى. ءسويتىپ، حاندىق داۋىرگە ۇلاسىپ، كەيىن بىرتىندەپ تاۋەلسىزدىككە كەلىپ تىرەلەدى. وسىنداي ۇلكەن تاريحىمىز بار. جاستارىمىز مۇنى ءبىلۋى كەرەك. ءبىز كەشە عانا پايدا بولعان حالىق ەمەسپىز» ، دەگەندى نىعىرلاپ تۇرىپ ايتتى. ءسويتىپ، ەلباسى قازاق مەملەكەتتىلىگى تاريحي تامىرىن تەرەڭنەن تارتاتىنىنا جانە تاقىر جەرگە ءشوپ شىقپايتىنىنا جالپاق جۇرتتىڭ نازارىن اۋداردى. بۇل ساناسى بار جانعا سىڭىرىلە ايتىلعان سارابدال ءسوز ەمەس پە!؟
- ءيا، وعان ءسوز بار ما، اتىراۋدان التايعا دەيىن، ارقادان الاتاۋعا دەيىن سوزىلىپ جاتقان، ۇشسا، قۇستىڭ قاناتى، شاپسا، اتتىڭ تۇياعى تالاتىن ۇلان- بايتاق دالا - ۇلى بابالاردان بىزگە قالعان كيەلى دە قاسيەتتى مۇرا.
تاققا وتىرعان ەجەلگى ريم يمپەراتورلارى «تاريح مەنەن باستالادى» دەپ ايتقاندى ۇناتادى ەكەن. وسىندايدا فرانسۋز جازۋشىسى الەكساندر ديۋمانىڭ (اكە ديۋما) «قۇداي بولاشاقتى عانا وزگەرتىپ، جاڭارتا الادى، ول وتكەننىڭ ەشتەڭەسىن وزگەرتە المايدى» دەگەن اتالى ءسوزى ويعا ورالادى. تاريحقا جۇگىنسەك، قازاقتىڭ مەملەكەتتىلىك تاريحى، ەرلىك ءھام جاۋىنگەرلىك ءداستۇرى مەن مادەنيەتى اسا باي ۇلت ەكەنىن كورۋگە بولادى. ساق داۋىرىندەگى بابالارىمىز التىننان سوعىلعان ساۋىت كيدى. سونىڭ ولشەمدەرىن بايقاپ كورسە، قازىرگى الەمدىك دەڭگەيدەگى ءىرى زاۋىتتاردان شىققان التىن بۇيىمداردان ءسال عانا قالىس قالادى ەكەن. ساپاسى قاي جاعىنان بولسا دا جوعارى دەڭگەيدە جاسالعان. مۇنىڭ ءبارى تامىرىمىزدىڭ تەكتى ەكەنىن بىلدىرەدى.
تاريحتا تورتكۇل دۇنيەنى دۇبىرلەتكەن تالاي يمپەريالار وتكەن. سايىن دالانىڭ اپشىسىن قۋىرىپ، سايگۇلىكتەرى قۇيىنداي جۇيتكىگەن قاھارمان بابالارىمىز دا ەشكىمنەن قالىسپاعان. ايبىندى عۇن دەرجاۆاسىن قۇرعان قۇدىرەتتى مودە ءتاڭىرقۇتتىڭ: «جەر دەگەنىمىز - مەملەكەتتىڭ نەگىزى، ونى قالاي بەرەمىز؟ » دەگەن ايبىندى سوزدەرى اينالاسىنداعى كورشىلەردىڭ اياعىن تارتقىزعان. ۇلى دالانىڭ جاۋىنگەر وعلاندارى عۇندار مىنگەن اتتى اسكەردىڭ ءدۇبىرى قاراقۇرىم قىتايدى تالاي مارتە اياعىنان تىك تۇرعىزىپ، ءتىپتى ولاردى الىم- سالىق تولەۋگە ءماجبۇر ەتكەن. ءبىر بويدا ۇيسىندەر 180 مىڭ، قاڭلىلار 120 مىڭ جاۋىنگەردى اتقا قونعىزعان.
العاشقى ورتا عاسىردا ەۋرازيادا قۇرىلعان تۇرىك قاعاناتىنىڭ جەر اۋماعى شىعىستا التايدان باستاپ، باتىستا كاسپي تەڭىزىنە دەيىنگى ارالىقتى الىپ جاتتى. قاعانات وڭتۇستىك- شىعىسىندا قىتايمەن، وڭتۇستىك- باتىسىندا پارسى ەلىمەن شەكتەسىپ، ۇلان- بايتاق اۋماققا بيلىك جۇرگىزدى. كەيىنگى ورتا عاسىردا ەرتىس پەن دۋناي وزەندەرىنىڭ ارالىعىندا جالپاعىنان جايىلىپ جاتقان قىپشاق حاندىعىنىڭ جەر اۋماعىنا الەمدە تەڭدەسەتىن بىردە- ءبىر مەملەكەت بولماعان ەكەن.
ەلباسى اتاپ كورسەتكەندەي، كەلەسى كەزەڭ - التىن وردا ءداۋىرى. بۇل مەملەكەتتىڭ نەگىزگى حالقىن قىپشاقتار قۇرادى. سوعان سايكەس مەملەكەتتىك ءتىل - قىپشاق ءتىلى بولدى. كەزىندە ورىستاردىڭ ءوزى التىن ورداعا باعىنىشتى بولىپ، كەيىن ولار قولايلى ساياسي جاعدايدى قاپى جىبەرمەي، التىن وردادان ءبولىنىپ شىققان حاندىقتاردى (قازان، استراحان، ءسىبىر، نوعاي، ت. ب. ) جەكە- جەكە جاۋلاپ، باعىندىردى. رەسەي يمپەرياسىن قۇرۋ جولىندا ورىس پاتشالارى التىن وردانىڭ ساياسي- مەملەكەتتىك قۇرىلىمىنىڭ ۇڭعىل- شۇڭعىلىن مۇقيات زەرتتەپ، ونىڭ مىقتى جانە وسال تۇستارىن سۇزگىدەن وتكىزدى. ءالى كۇنگە دەيىن ورىس وتارشىلدىعى - زەرتتەلمەي جاتقان تىڭ تاقىرىپ.
الىپ يمپەريا قۇرعان حالىق وسال ەمەس. سايىپ كەلگەندە، ورىستار وزىنە كەرەكتىنىڭ نەگىزىن التىن وردادان ۇيرەنگەن. دەرەكتەرگە سەنسەك، كەزىندە ورىس پاتشاسى ماسكەۋدەگى اتاقتى قىزىل الاڭدى سالدىراردا، ونىڭ جوبا- ۇلگىسىن سارايشىقتان، كرەمل قورعانىنىڭ جوبا- ۇلگىسىن باتۋ سارايىنان الىپتى (ءا. ءتاتتىعۇلوۆ. ءومىردىڭ وزىندەي ماڭگىلىك.// اقيقات، №3, 2000, 43-ب. ). ءبىراق ورىستار التىن وردا تاريحىن يمپەريا مۇددەسىنە وراي بۇرمالاپ جازدى. كۋليكوۆو شايقاسىنداعى ورىستاردىڭ جەڭىسى ماركستىك- لەنيندىك كەڭەس تاريحناماسىندا اسىرا دارىپتەلىپ، سول كەزەڭدە ءبىلىم العان ۇرپاق بۇل سوعىستا ءوزىنىڭ اتا- باباسى جەڭىسكە جەتكەندەي شاتتاندى. بۇل، ءسوز جوق، كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ مىقتىلىعى ەدى. وسى شايقاستان كەيىن ىلە- شالا توقتامىستىڭ ماسكەۋدى ورتەگەنى كەڭەستىك تاريح وقۋلىقتارىندا سولعىن باياندالدى.
ەلباسى سۇحباتىندا: «مىنا تۇرعان قايىڭدار، مىناۋ جەر سوناۋ جوشى حاننىڭ دا، الاشا حاننىڭ دا، توقتامىستىڭ دا، ەدىگە باتىردىڭ دا - ءبارىنىڭ كوزىن كورگەن شىعار»، دەدى. ماسكەۋ جورىعىنىڭ شىنايى تاريحىن قازىرگى زەرتتەۋشىلەر «توقتامىس 1381 - جىلى التىن وردانىڭ حانى بولىپ سايلانادى. توقتامىس حان مەن ەدىگەنىڭ بىرىككەن كەزىندە التىن وردا ءبارىن بىرىكتىرگەن كورشىلەرى ءۇشىن ايبىندى مەملەكەت بولدى. 1382 - جىلى ماسكەۋ كنيازى دميتري دونسكويدى تاۋبەسىنە كەلتىرۋ ءۇشىن ءوزى باستاپ جورىققا اتتانادى. 1382 - جىلى تامىزدىڭ 23- ىندە كرەملگە ات باسىن تىرەپ: «دميتريي وسىندا ما؟ ! دەپ ايعاي سالادى. قالانى جۋساتىپ ساپ، قايتىپ كەتەدى. دميتريي دونسكوي قالانى ولىكتەن تازارتۋ ءۇشىن ءاربىر سەكسەن ولىككە 1 سوم كۇمىس اقشا بەرىپ كومدىرەدى». وسىنى كورنەكتى ورىس تاريحشىلارى سولوۆيەۆ پەن كارامزين ءوز جازبالارىندا قازىنادان تولەنگەن بارلىق كۇمىس اقشا 20 مىڭداي بولدى دەپ تاپتىشتەپ تۇرىپ كورسەتەدى (بورانباي ج. تاريح تارازىلانباي تانىم تۇزەلمەيدى.//اقيقات، №3, 2014,61-62بب. ) . التىن وردانىڭ سوڭعى تۇياعى - قازاق حاندىعى.
قازاقتىڭ ساياسي دۇنيەتانىمىنداعى مەملەكەتشىلدىك سانا - ءوز الدىنا جويقىن زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن كۇردەلى تاقىرىپ. سونىڭ ءبىر ەرەكشە ادىپتەلەتىن قىرى - ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا قارا حالىق ەشقاشان ورىس تاريحىنداعىداي پاتشاعا قارسى (ي. ي. بولوتنيكوۆ، س. ت. رازين، ك. ا. بۋلاۆين، ە. ي. پۋگاچيەۆ) قىلىش سۋىرىپ، نايزا كەزەمەگەن. بىزدىڭشە، مۇنىڭ سىرىن «كوشپەندىلەر وركەنيەتىنىڭ قۇدىرەتىنىڭ ءبىرى - حاندىق بيلەۋ قۇرىلىمىنان» (م. قوزىبايەۆ) ىزدەگەن ءجون سياقتى.
ايتپەسە، الاقانداي نارىندا ون كۇن بويى حان ورداسىن قالتىراتقان يساتاي تايمان ۇلىنىڭ «ءوز مۇمكىندىگىن ءمۇلت جىبەرۋىن» باسقاشا ءتۇسىندىرۋ قيىن. ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا بۇقارا مەن بيلىك اراسىندا عاسىرلار بويى ساقتالعان تەپە- تەڭدىك بودان زاماندا بۇزىلدى. بۇدان قارا قازاقتىڭ باسىنداعى قاسىرەتتىڭ نەگىزگى توركىنى وتارشىلدىق ساياساتتا جاتقاندىعى ناقتىلانادى. سوندىقتان قازاق دالاسىندا بولعان كوتەرىلىستەر نەگىزىنەن وتارشىلدىققا قارسى باعىتتالىپ، ۇلت- ازاتتىق سيپاتقا يە بولدى. ءبىراق، سوعان قاراماستان كەزىندە ورىس پاتشالارى شەتىنەن كەمەڭگەر رەتىندە دارىپتەلىپ، مۇنى اقىن عافۋ قايىربەكوۆ «باسقانىڭ پاتشاسىنىڭ ءبارى جاقسى، نەلىكتەن ءبىزدىڭ حاندار جامان بولعان» دەپ جىرعا قوستى.
- ەلباسىمىز ۇلىتاۋ تورىندە گەوساياسي ماسەلەلەر جونىندە دە تارقاتا ايتتى. پرەزيدەنت سوزىنەن مىسال كەلتىرەيىك: «كارتاعا قارايىق، قازاقستان قۇرلىقتىڭ ءدال ورتاسىندا ورنالاسقان. تەڭىزگە شىعاتىن جولىمىز جوق. قازاقستاندا ەكى قاباتتى ءبىر ءۇي سالۋ باعاسى مالايزيادا سونداي 10 ءۇي سالۋ قۇنىمەن بىردەي. نەگە؟ ءبىزدىڭ ەلدەگى سۋىق 40 گرادۋسقا دەيىن جەتەدى. ىستىعىمىز دا سولاي. ال مالايزيادا دا، سينگاپۋردا دا اۋا رايى بىركەلكى. بىزدە زاۋىت، فابريكا سالۋ مالايزيادان 5-6 ەسە قىمبات. ال ەندى ولار تەڭىزدىڭ، مۇحيتتىڭ جاعاسىندا وتىرعان سوڭ تاۋارىن كەمەگە تيەيدى دە، ارزان جولمەن جىبەرە سالادى. ءبىز مىنا قاراعاندىدان، جەزقازعاننان مىستى پويىزعا تيەپ، اناۋ قارا تەڭىزدىڭ جاعاسىنا جەتكىزگەنشە ءار شاقىرىمىنا اقشا تولەيمىز. قىتايعا، رەسەيگە جەتكەنشە اقى بەرەمىز. اناۋ ەۋروپاعا بارعانشا قىرۋار اقشا جۇمسايمىز. سوندا ءبىزدىڭ «تەڭىزىمىز» نە بولدى؟ ءبىزدىڭ «تەڭىزىمىز» - رەسەي تەرريتورياسى. ءبىزدىڭ «تەڭىزىمىز» - قىتاي تەرريتورياسى. وسى ەكى مەملەكەتتى تەڭىز دەپ ساناساق، ءبىز سولاردىڭ جاعاسىندا تۇرمىز. ەندى ءبىز وسىلارمەن ساۋدا- ساتتىق جاساماساق، وندا ەكونوميكامىز قالاي وسەدى؟ » دەدى. وسىلاي، ورنالاسقان جەرىمىزدىڭ گەوساياسي تۇرعىدا قيىندىعىن قيسىندى قىلىپ ايتتى. بۇعان تاريحشى رەتىندە قانداي قوسارىڭىز بار؟
- قازاق حالقىندا باعزىدان كەلە جاتقان «كورشىنى قۇداي قوسادى» دەگەن ءتامسىل بار. قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق جاعىنان تۇيىق كەڭىستىكتە ورنالاسۋى ءوز الدىنا، الەمدەگى الىپ مەملەكەتتەردىڭ قاتارىنا كىرەتىن ۇلى كورشىلەرىنىڭ ىرقىندا كەتپەي، دەربەستىگىن ساقتاپ، مەملەكەتتىلىگىن نىعايتۋى - قاي زاماندا دا وتكىر تۇرعان ماسەلە. ەكونوميكالىق مۇددەلەردىڭ قاشان دا ساياسي مۇددەلەرمەن ۇشتاسىپ جاتاتىندىعى تاعى راس. ءوز ءداۋىرىنىڭ ءىرى گەوساياسي ويىنشىلارى ءابىلقايىردىڭ رەسەي جانە جوڭعاريامەن، ابىلايدىڭ رەسەي جانە قىتايمەن بارىنشا ارباسىپ باققانىن، سونىڭ ناتيجەسىندە يمپەريالاردىڭ جەمساۋىندا جۇتىلىپ كەتپەي، ەلى مەن ەلدىگىن ساقتاپ قالۋ جولىندا ناعىز شىعىس ساياساتشىسىنا ءتان ستراتەگيالىق ايلا- امالدار مەن تاكتيكالىق ءادىس- تاسىلدەردى قازاق ديپلوماتياسىنىڭ وزەگىنە اينالدىرعانىن تاريحتان جاقسى بىلەمىز. ولاردىڭ دا باسقالاي جولى بولماعان. ەلباسىنىڭ بۇدان بۇرىن ايتقان «مەنىڭ كابينەتىمدە ابىلاي مەن ءابىلقايىر حاننىڭ پورترەتتەرى ءىلۋلى تۇر» دەگەن ءسوزى وسى ويىمىزدى قۋاتتاي تۇسكەندەي.
قازاقستاننىڭ قۋاتتى دەرجاۆالاردىڭ ناق ورتاسىندا ورنالاسۋى، ونىڭ مۇنايدان تۇسەتىن مول قورى، ەلدىڭ كول- كوسىر تابيعي بايلىعى، كوپتەگەن ەلدەردىڭ قۋات كوزدەرىنە زارۋلىگى ەلىمىزدىڭ حالىقارالىق ساحنادا وزىندىك سالماقتى ورنى ءھام ساياساتى بار مەملەكەت ەكەنىن كورسەتەدى.
ەلباسى ن. ءا. نازاربايەۆ: «قازىر ۇلكەن مەملەكەتتەردىڭ مۇددەلەرى قازاقستاندا ءتۇيىسىپ وتىر. بىرىنشىدەن، ءبىزدىڭ ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستارىمىز ءۇشىن ءتۇيىسىپ وتىر. وعان امەريكا، رەسەي، قىتاي، ەۋروپا جانە باسقالارى مۇددەلىلىك تانىتۋدا. ال ءبىز مۇندا تەك قازاقستاننىڭ مۇددەسىن كوزدەيمىز»، دەدى. قاي كەزدە دە ەل باسقارۋ وڭاي بولعان ەمەس. قاي زاماندا دا، قاي قوعامدا دا دارا تۇلعانىڭ ءجونى بولەك. سولاي بولعان، سولاي بولا دا بەرەدى. ەلىم دەگەن، جەرىم دەگەن ەرلەردىڭ تاريحتىڭ تار تۇستارىندا قانداي ىرگەلى ىستەر اتقارا العانىنا كارى تاريح كۋا. الەمدىك ساياساتتا كەز- كەلگەن ۋاقىتتا وقتىن- وقتىن بولىپ تۇراتىن ساياسي ويىندار مەملەكەت تىزگىنىن ۇستاعان بيلەۋشىنىڭ بويىنان دارا ءبىتىمدى، ەرەكشە تۇلعاعا ءتان كوپتەگەن جەكە قاسيەتتەردى تالاپ ەتەدى. ونىڭ ۇستىنە قازاقستاننىڭ گەوساياسي ورنالاسۋى جاعىنان عاسىرلار بويى از زارداپ شەكپەگەنىن قوسىڭىز.
ۇلىتاۋداعى تولىمدى تولعانىسىندا ۇلت كوشباسشىسى: «ءبىز مۇنايدى، تەمىردى، كومىردى تاسىمالداپ جاتقان ەلمىز. ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز بۇدان قانشاما پايدا تاۋىپ جاتىر.. . ەكونوميكا ءوسىپ- ونبەسە، باسقا شارۋانىڭ ءبارى شەشىلمەيدى. ءتىل دە، ءدىن دە جايىنا قالادى. قازاقتىڭ دا جاعدايى جاقسارمايدى. سوندىقتان، بۇعان تۇسىنىستىكپەن قاراۋ كەرەك»، دەدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى - مەندەلەيەۆ كەستەسىندەگى ەلەمەنتتىڭ ءبارى بار، مينەرالدى ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستارعا وتە باي مەملەكەت. وسى بايلىق، قازاق جەرىنىڭ استىنداعى، ۇستىندەگى بارلىق يگىلىك قازاق مەملەكەتىنە قىزمەت جاساۋى ءتيىس. ءا. بوكەيحانوۆشا ايتساق، «ونىڭ ءاربىر ءتۇيىر تاسى ءار قازاقتىڭ وڭىرىنە تۇيمە بولىپ قادالۋ كەرەك».
جەر استى بايلىعى وتە مول ەلدىڭ يەسى بولۋ جاس ۇرپاقتىڭ ەلىن، جەرىن، ۇلتىن سۇيۋدەن باستالادى. رۋحاني ازىققا باي، ۇلت مۇددەسىن جۇرەگىمەن سەزەتىن سانالى ۇرپاق تاربيەلەۋ وزەكتى. تىرشىلىك زاڭى - كۇرەس. الەمدە گەوساياسي ويىندار ادەتتەگىدەي توقتاۋسىز ءجۇرىپ جاتىر. بۇرىن بابالارىمىز عاسىرلار بويى ۇلت ازاتتىعى جولىندا قانىن توگىپ، جانىن بەرسە، ەندىگى كۇرەس، ەندىگى ماقسات - تاۋەلسىزدىكتى ماڭگىلىك ەتۋ.
وسى رەتتە اسا كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ءبىلىمى كەمەل ءا. كەكىلباي ۇلى: «مىناۋ ءولىپ- تالىپ كەلگەن تاۋەلسىزدىكتى اقىماق ءيتتىڭ الدىنا قويعان اس سياقتى توگىپ الاتىن بولساق، ەرتەڭ ءبىزدىڭ كۇنىمىزدىڭ نە بولاتىنى ءالى بەلگىسىز. ونىڭ ۇستىنە بىزگە التىن ساندىقتىڭ ۇستىندە وتىرعان التى جاسار بالا دەپ قارايتىندار بار. مەن باياعىدا تاۋەلسىزدىك العان جىلى دا وسىلاي سويلەگەنمىن. سوعان ءالى دە كوزىم جەتىپ كەلە جاتىر. جەر استىندا جاتقان بايلىق قازاقتىڭ باعى ما، سورى ما، ونى تاريح شەشەدى.. .تاريحتىڭ ورمەگىن سەن توقىمايسىڭ، ۇلت توقىمايدى. تاريحتىڭ ورمەگىن بۇكىل ادامزاتتىڭ كولليزيالارى توقيدى. سەن سونىڭ قايسىسىنا شىدام بەرە الاسىڭ، قايسىسىنا اقىلىڭ جەتەدى، قايسىسىنا كۇشىڭ جەتەدى، قايسىسىنا ايلاڭ جەتەدى، قايسىسىنا ارامدىعىڭ جەتەدى» دەگەن ەدى.
«وسى ايتىلعانداردىڭ ءبارى ەل تىزگىنىن ۇستاعان ەل ۇستارلارىنىڭ، يگى جاقسىلاردىڭ موينىندا، ءوز حالقىنىڭ الدىندا قانشالىقتى جاۋاپكەرشىلىكتىڭ جۇگى بار ەكەنىن كورسەتەدى. وسى ورايدا، تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىزدىڭ ناعىز ۇلت كوشباسشىسىنا ءتان اسقاقتىقپەن: «ءبىزدىڭ ەڭ جوعارى باعالايتىن بايلىعىمىز - تاۋەلسىزدىك! اتا- بابامىزدىڭ قانىمەن، تەرىمەن كەلگەن تاۋەلسىزدىكتى ءبىز ەشكىمگە بەرە المايمىز. ونى قاسىق قانىمىز قالعانشا قورعاۋىمىز كەرەك. سوندىقتان بۇل جونىندە ەشقانداي كۇدىك بولماسىن» ، دەپ، الاش جۇرتىنىڭ ەشكىمگە جالتاقتامايتىنىن الەم الدىندا پاش ەتىپ، بەك سەنىمدى سويلەۋى - قالىڭ قازاققا قاراتا ايتقان ۇلىتاۋداعى ۇلاعاتتى ءسوزىنىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى»، دەپ تۇيىندەدى ويىن ج. جاقسىعاليەۆ.
اۆتور: ەلجان ەرالى
