كاددافيدەن قالعان ءسوز
كوزىنە قان تولىپ، جەمتىگىن شايناماي جۇتقىسى كەلگەن باتىستىڭ تالاپايىنا تاستاپ، ارەكەتسىز سىرتتان باقىلاۋدى داتكە قۋات ەتتى. قايتسىن، تالايدى شەڭگەلىنە سالىپ، ەزگىلەگەن كارى قۇرلىققا قارا قۇرلىقتىڭ ءالى كەلمەسى بەلگىلى ەدى. ويتكەنى بيلىك باتىستا- تۇعىن.
كاددافيدەن كەيىنگى ليۆيا.. .
قىرىق قۇراندى تايپانىڭ ءبىر- بىرىنە ۇستەمدىگىن جۇرگىزگىسى كەلىپ، اتىسىپ- تارتىسقان مەكەنىنە اينالدى. اسىرەسە، مۇناي مەن گاز كەنىشتەرى ءۇشىن قاندى قاقتىعىس باستالدى. رەسمي تريپول مەملەكەتكە باقىلاۋ جۇرگىزە المادى. بىرنەشە مۇنايلى ايماق ءوزىن تاۋەلسىز اۆتونوميا دەپ جاريالاپ تا جىبەردى. تايپا ارالىق تارتىس ەلدى السىرەتتى. مەملەكەت 40-50 جىلعا كەرى شەگىندى.. . كاددافيدىڭ كەزىندەگى گۇلدەنگەن مەملەكەت كۇلگە اينالدى. مۇناي ءوندىرۋ 40-50 پايىزعا تومەندەدى. حالىق سىعارعا ءبيتى جوق تاقىر كەدەيلىك دەڭگەيگە ءتۇستى. كاددافيدىڭ قادىرىن حالىق ەندى ءبىلدى. ءبىراق ءبارى كەش ەدى.. .
جالپى، ءبىز اڭگىمەمىزگە تامىزىق ەتىپ وتىرعان ليۆيانى 42 جىل بيلەگەن مۋاممار كاددافي كىم ەدى؟
كاددافي - ايدالاداعى قوستا دۇنيەگە كەلگەن كەمباعال ءبىر ءباداۋيدىڭ بالاسى. كەيىننەن بيلىك تىزگىنىن ۇستاعان سوڭ ءوزىنىڭ جازعاندارىندا ول: «مەنىڭ جاستىق شاعىم شەتسىز- شەكسىز اسپان استىندا ءوتتى. ءبىز - باداۋيلەر، ەركىن جۇرگەن ادامدارمىز. ازاتتىقتى سۇيدىك» دەپ ايتقانى بار. ونىڭ جاستىق شاعى تۋرالى اكەسى: «مۋاممار مەكتەپتە وقىپ ءجۇرىپ كانيكۋلعا شىققان كەزدەرىندە وتىز شاقىرىم جەردەگى قوسقا جاياۋ- جالپىلاپ كەلۋشى ەدى. ول ازاتتىقتى ءسۇيدى. ەلىن باتىستىڭ وتارلاۋشىلارىنان ازات ەتۋ ءۇشىن باسىن تىكتى» دەپ جازدى.
1969 - جىلى ەلدەگى مونارحيالىق رەجيمدى قۇلاتقان مۋاممار سول ەلدىڭ بيلەۋشىسى اتاندى. ارينە، ەلدىڭ پرەمەر- ءمينيسترى دە، قورعانىس قولباسشىسى دا بولدى. ەڭ سوڭىندا مۇنداي رەسمي لاۋازىمداردان باس تارتىپ، «ريەۆوليۋتسيا كوسەمى» دەگەن اتتى وزىنە قالدىردى. 1970 - جىلى ەلدەگى بيلىكتى تازا قولىنا العان ول ليۆياداعى وزگە ەلدىڭ اسكەري بازاسىن جاۋىپ، اسكەرىن قۋىپ شىقتى. «ءبىزدىڭ جەردە ەشقانداي شەت ەلدىڭ اسكەري بازاسى تۇرۋى ءتيىس ەمەس. كەتۋى كەرەك. ايتپەگەندە توڭكەرىس جالعاسا بەرەدى. وتارشىلاردان ەلدى ازات ەتۋدە ءبىز قازا تابامىز. ءبىراق ءبارىبىر ازاتتىق سوعىسى جالعاسا بەرمەك» دەپ جالىندى سوزدەر ايتقان ول، (ءدال وسىنداي جالىندى سوزدەردى ولەرىنىڭ الدىندا وسيەت ەتىپ قالدىرىپ كەتتى) سول جىلى اعىلشىن، امەريكان، يتاليان اسكەري بازالارىن جاپتىرىپ، جاتجۇرتتىق اسكەردى ءوز جەرىنەن قۋىپ جىبەردى.
مەملەكەت دامۋىنىڭ باعدارشامى بولعان «جاسىل كىتاپ» دەگەن ەڭبەگىن جازدى. شىندىعىندا، بۇل كىتاپ ليۆيالىقتاردى وركەنيەتكە جەتەلەدى. كەزىندە تىستەگەننىڭ اۋزىندا، ۇستاعاننىڭ قولىندا كەتكەن مۇناي- گاز سالاسىن، مەملەكەت قاراۋىنا الدى. ودان تۇسەر پايدانى حالىققا ءبولىپ بەردى. وسىلايشا افريكاداعى ەڭ ارتتا قالعان، كەدەي ەلدى ەڭ باقۋاتتى جۇرتقا اينالدىردى. بەنزين باعاسىن 14 سەنتتەن اسىرماعان، گازدىڭ باعاسىن ادام ايتسا سەنگىسىز تومەن ۇستاعان، دۇنيەگە كەلگەن نارەستەگە 10 مىڭ دوللار، ۇيلەنگەن جاس وتباسىلاردىڭ ەسەپشوتىنا 60 مىڭ دوللار سالىپ وتىرعان ءھام باسپانا الۋ ءۇشىن پايىزسىز نەسيە بەرگىزگەن، ءبىلىم مەن مەديتسينانى تەگىن ەتىپ، الەمنىڭ ىرگەلى اۋرۋحانالارىندا دىمكاس ازاماتتارىن مەملەكەت تاراپىنان اقشا تولەپ ەمدەتكەن، ءشول دالاعا «الەمنىڭ سەگىزىنشى كەرەمەتى» دەپ اتاۋعا تۇراتىن مىڭ جارىم شاقىرىمدىق جەراستى كانالىن قازدىرىپ، وعان 500 مەترلىك تەرەڭدىكتەن سۋ سورىپ، قۇياتىن 1300 قۇدىق تۇرعىزعان، ءسويتىپ يگەرۋگە كەلمەيتىن قۋ تاقىردى گۇلجازيراعا اينالدىرىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن وندىرەتىن دەڭگەيگە جەتكىزگەن، الداعى ۋاقىتتا تاعى ەكى مىڭ شاقىرىم سۋ جۇرەتىن كانال تۇرعىزىپ، سار دالاعا 2 ميلليون پالما اعاشىن وتىرعىزىپ، قۇس ۇستىنەن ۇشىپ ءوتۋى قيىن ساحارانى وازيسكە اينالدىرۋعا ۇمتىلعان كاددافي ەدى.
وسىنداي «ريەۆوليۋتسيا كوسەمى» بيلەۋشى جۇرتقا نەگە ۇنامادى؟ جوق، ول حالقىنا ۇنادى، ءوزى كەتكەنمەن اراعا ءبىراز ۋاقىت سالىپ حالىق ونى ىزدەيتىن بولادى، ۇلت باتىرى رەتىندە اتىن قايتا جاڭعىرتاتىنى دا ايان. ساراپشىلاردىڭ بولجامىنا قاراعاندا، بۇل ەلدەگى قاندى سوعىستىڭ نەگىزگى استارى كاددافي مەن قارا حالىق اراسىنداعى تۇسىنىسپەۋشىلىك ەمەس، ماسەلە باسقادا. ماسەلە مۇناي مەن گازعا تىرەلىپ تۇر. ليۆيا افريكادا مۇناي قورىنىڭ كوپتىگى جاعىنان ءبىرىنشى ورىندا، گاز سالاسى بويىنشا ءتورتىنشى ورىندا تۇر. سونداي- اق بۇل ەل ەۋروپاعا كومىرسۋتەگى زاتىن شىعارۋعا ەڭ ىڭعايلى ايماقتا ورنالاسقان. ماسەلە - وسىندا. باتىستىڭ ايتقانىنا يلىكپەيتىن مۋاممار كاددافيدىڭ ورنىنا «ءلاپپاي» دەپ باس شۇلعىپ تۇراتىن قۋىرشاق ۇكىمەت كەرەك بولدى. تۇيتكىل وسىندا. كاددافيدىڭ ءولىمىن وسىدان ىزدەۋ كەرەك.
ءوز ەلىن باسقارۋدان تىس، كاددافي افريكا ەلدەرى (53 مەملەكەت) وداعىنىڭ پرەزيدەنتى ەدى. ول ۇزاق جىلدار افريكاداعى ەلدەرگە ءىرى قارجى ءبولىپ، كوپتەگەن زاۋىت- فابريكا تۇرعىزىپ بەردى. شىعىس افريكادا كولىك جولدارىن سالعىزدى. بۇكىل قارا قۇرلىقتى قامتيتىن عارىشتىق بايلانىسقا 400 ميلليون دوللار ءبولدى. كاددافيدىڭ تەك ءوز ەلىنە عانا ەمەس، كورشى جاتقان مەملەكەتتەرگە دە شاراپاتى كوپ ءتيدى. ەندى بۇگىن افريكا مەملەكەتتەر وداعى ونى قورعاپ قالا الماعاندارىنا وكىنۋدە.. . ءدال كاددافيدەي كۇلدە جاتقان ەلىن كوتەرىپ، كۇن ەتكەن، بارلىق جاقسىلىقتى ءۇيىپ- توككەن مەملەكەت باسشىسى از شىعار. حالقىن قالاي سۇيگەنىن مۋاممار كاددافيدىڭ سوڭعى وسيەتىنەن- اق اڭعارۋعا بولادى.
2011 - جىلدىڭ 5 - ساۋىرىندە كاددافي حالقىنا سوڭعى ءسوزىن ارنادى. اراعا التى اي سالىپ، جەندەتتەرىنىڭ قولىنان شەيىت بولدى.
سوڭعى تىلەك
«قىرىق جىل بويى حالقىمدى ۇزدىكسىز باسپانامەن، مەكتەپ جانە اۋرۋحانامەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن وتانداستارىما قولدان كەلگەنشە جاعداي جاسادىم. اش بولعاندا ولاردى تاماقتاندىردىم، ءتىپتى، ءشول دالا بەنگازيدى گۇلدەنگەن ايماققا اينالدىردىم. كوۆبوي رەيگاننىڭ شابۋىلدارىنا تويتارىس بەردىم. مەنى ولتىرگىسى كەلگەن ول جازىعى جوق بالامدى جازىم ەتتى. مەن افريكا وداعىنىڭ قارجىسىمەن افريكاداعى باۋىرلارىما دا ۇزبەي جاردەمدەستىم. ەلگە ناعىز دەموكراتيانىڭ نە ەكەنىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن قولدان كەلگەنشە كومەكتەستىم. ءبىراق بۇعان قاناعات ەتپەدى كوبىسى. ءتىپتى 10 بولمەلى پاتەرى بارلاردىڭ وزىنە دە جاڭا جيھاز بەن كيىم- كەشەك الىپ بەرسەم دە كوڭىلدەرى قوش بولعانىن كورمەدىم.
دۇنيەقوڭىزدىق پەن وزىمشىلدىككە سالىنعان ولار امەريكالىقتارمەن جانە وزگە ەلدىڭ وكىلدەرىمەن ىمىراعا كەلىپ، ەلگە «ناعىز دەموكراتيانىڭ» جەتپەي جاتقانىن ايتىپ شاعىمداندى. بۇل «دەموكراتيا» مەن «بوستاندىق» كۇشتىلەردىڭ قۇقىن عانا قورعايتىنىن ولار تۇسىنبەدى. ولار امەريكادا قايىر سۇراعاندار عانا تاۋەلسىز كۇن كەشەتىنىن جانە تەگىن كوجە ول جاقتا تەك قايىرىمدىلىق ماقساتىندا عانا تاراتىلاتىنىن، وندا دا بۇعان قول جەتكىزگىسى كەلگەندەردىڭ ۇزىن- سونار كەزەككە تۇراتىنىن بىلگەن جوق. امەريكادا ءبىزدىڭ ەلدەگىدەي تەگىن مەديتسينا، تەگىن اۋرۋحانا، تەگىن ءبىلىم مەن تەگىن باسپانا جوق ەكەنىن ۇعىنعىسى كەلمەدى. مەن نە ىستەسەم دە بارلىعىنا بۇل از بولىپ كورىندى. باسقالارى مەنىڭ ارابتار مەن مۇسىلمانداردىڭ بىردەن- ءبىر كوسەمى، حالقىنىڭ سۋەتس كانالىن پايدالانۋعا قاقى بار ەكەنىن مالىمدەگەن ابدەل ناسەردىڭ ۇلى ەكەنىمدى ءبىلدى. ال مەن ونىڭ باستامالارىن ۇلگى ەتە وتىرىپ، ءوز حالقىمنىڭ ليۆيانىڭ تولىققاندى يەسى ەكەنىن مالىمدەدىم جانە ونى وتارلاۋشىلاردىڭ ىقپالىنان اراشالاپ قالۋعا تىرىستىم.
ەندى مىنە، مەن الەمدەگى ەڭ كۇشتى ارميانىڭ سوققىسىنا ۇشىراۋدامىن. ال افريكالىق ءىنىم وباما مەنى ءولتىرىپ، ءبىزدىڭ تەگىن باسپانامىزدى، مەديتسينامىزدى، تەگىن ءبىلىم مەن تاماعىمىزى تارتىپ الىپ، ونى «كاپيتاليزم» دەپ اتالاتىن امەريكانىڭ سۇعاناق جۇيەسىمەن الماستىرماق. ءۇشىنشى الەمدە ءومىر سۇرەتىن بارلىعىمىز ونىڭ قانداي قوعام ەكەنىن البەتتە جاقسى بىلەمىز. بۇل - ەلدى كورپوراتسيالار بيلەپ، قاراپايىم حالىقتى قاناۋ دەگەن ءسوز. مەندە باسقا امال قالمادى. مەن ءوز پوزيتسيامدى ۇستاپ قالۋىم كەرەك. ءبىزدىڭ ەلگە وسىنشا بايلىق بەرىپ، حالقىمنىڭ ءال- اۋقاتىن كوتەرىپ، افريكاداعى باۋىرلارىما كومەكتەسۋگە مۇمكىندىك بەرگەن، اراب باۋىرلارىم مەن قارىنداستارىما ليۆيا جاماحيرياسىندا جۇمىلا جۇمىس ىستەۋدى جازعان اللاعا ۇلكەن العىس ايتامىن. ەگەر اللا قالاسا، مەن ءوز ۇلىسىم ءۇشىن ءومىرىمدى قيۋعا دايىنمىن.
بالالارىمىزدىڭ باس اماندىعى مەن ەلىمدى قۇتقارىپ قالۋ ءۇشىن وسىلاي ىستەۋگە ءماجبۇرمىن. وسى وسيەتىم ارقىلى بۇكىل الەم مەنىڭ ن ا ت و كرەسشىلەرىنىڭ كەزەكتى شابۋىلىنا قارسى شىققانىمدى بىلەتىن بولادى. مەن قاتىگەزدىك پەن ساتقىندىققا توزە الماعان افريكالىق وزگە باۋىرلارىممەن يىق تىرەستىرىپ، ولارعا قارسى شىقتىم. مەن باداۋيلەر شاتىرىندا، قاراپايىم ۇيدە ءومىر ءسۇردىم. سيرتتا وتكىزگەن جاستىق شاعىمدى ەشقاشان ەستەن شىعارعان ەمەسپىن. مەن ۇلتتىق بايلىقتى وڭدى- سولدى شاشقان جوقپىن. يسلام ءۇشىن يەرۋساليمدى ازات ەتكەن مۇسىلمانداردىڭ ۇلى كوسەمى سالاحاددين سياقتى از نارسەنى قاناعات تۇتتىم.
باتىستا مەنى «اقىلسىز» ، «اقىماق» دەيدى. ءبىراق شىندىقتى بىلسە دە ولار وتىرىك ايتۋدان ەشقاشان تايىنعان ەمەس. ولار مەنىڭ ۇستانعان جولىم حالقىمنىڭ كوڭىلىنەن شىعاتىنىن جانە بۇل ءۇشىن مەنىڭ باسىمدى بايگەگە تىگۋگە دايىن ەكەنىمدى بىلەدى. ازات، تاۋەلسىز ليۆيانىڭ وزدەرىنە كىرىپتار ەمەس ەكەنىنە ىشتەي وكىنەدى. ال مەن وسى بوستاندىق ءۇشىن اقتىق دەمىم شىققانشا ايقاستىم. ۇلى جاراتۋشى ءبىزدىڭ ەركىن دە ەرىكتى بولىپ قالا بەرۋىمىزدى ءناسىپ ەتكەي!»
(جولىمبەك ماكىشيەۆتىڭ «Facebook» الۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشاسىنان الىندى)
