ۇلىتاۋداعى ەلباسىنىڭ سۇحباتى ۋاقىتتان ۇتىلۋعا بولمايتىنىن اڭعارتا ءتۇستى - ا. سمايىل
سۇحبات بارىسىندا بۇگىنگى ەكونوميكا ماسەلەلەرىنەن باستاپ، ۇلت تاريحى، ءتىل تاعدىرى، ءدىن احۋالى توڭىرەگىندە اڭگىمە وربىگەن بولاتىن.
قازاق ەلىنىڭ كيەلى مەكەنى، رۋحاني ورتالىعىنىڭ بىرىنەن سانالاتىن ۇلىتاۋداعى ەلباسى سۇحباتىنىڭ ءبىر توركىنى ءتول تاريحىمىزعا بايلانىستى ەدى. وسىعان وراي، پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى، جازۋشى الدان سمايىلمەن از-كەم اڭگىمە وربىتكەن ەدىك.
- الدان زەينوللا ۇلى، ەلباسىنىڭ ۇلىتاۋداعى سۇحباتى تاريحقا قاتىستى ءبىرشاما جايتتى اڭعارتقان ءتارىزدى. ءسىز نە ءتۇيدىڭىز؟
- پرەزيدەنت ن. نازاربايەۆ ۇلىتاۋداعى سۇحباتىندا شىندىعىندا ءبىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ تەرەڭ ەكەندىگىنە جان-جاقتى توقتالدى. جالپى قازاق تاريحىن، ونىڭ ىشىندە تۇركىلەردىڭ، ءبىزدىڭ اتا- بابالارىمىزدىڭ تاريحىن وزىمىزدەن گورى وزگەلەر كوبىرەك زەرتتەگەن ەكەن. ال وسىنىڭ ءبىر كەمشىنى - تاريح تا قولمەن جازىلادى، ادام قولىمەن.
راسىن ايتايىق، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءبىز ءوز تاريحىمىزدىڭ تۇڭعيىق تەرەڭىنە بويلاعان دا ەمەسپىز، ارعى جاعىندا نە جاتقانىن ويلاعان دا ەمەسپىز. ۇلى دالاداعى العاشقى تايپالاردىڭ، ۇلىستاردىڭ قاي جەردى جايلاعاندىعى، ولاردىڭ باسىنان قانداي وقيعالاردىڭ وتكەندىگى، بابالارىمىزدىڭ كىممەن شەكارالاسىپ، كىممەن شايقاسقانى، الىسقانى، ولاردىڭ نانىم-سەنىمى تۋرالى دەرەكتەردى ءبىز كوبىنەسە قىتايدان، ەۋروپا ەلدەرىنەن ىزدەپ كەلە جاتىرمىز. ءتىپتى، قولدا بار، انىق- قانىقتىڭ ءوزىن جاڭعىرتا الماي كەلەمىز.
- بۇعان نە سەبەپ سوندا؟
- سەبەپ كوپ. ك س ر و كەزىندە ارنايى تۇركولوگيا زەرتتەۋلەرى بار ەدى، «كەڭەستىك تۇركولوگيا» اتتى جۋرنالى دا شىعىپ تۇراتىن. وسى توڭىرەكتە جۇمىس ىستەگەن عالىمدار اسىرەسە، ليەۆ گۋميليەۆ سەكىلدى عالىمدار قازاق تاريحىن يدەولوگيادان تىس، تازا زەرتتەۋگە تىرىستى. گۋميليەۆتىڭ ءوزى عۇندار تاريحىن كوپ زەرتتەپ، العاش رەت حالىقتاردىڭ ۇلى كوشىن ۇيىمداستىرعان دا، سوعان سەبەپ بولعان دا عۇندار ەكەنىن دالەلدەدى.
ەگەر ءبىز جەر بەتىندەگى ەڭ العاشقى يمپەريا قايسى دەيتىن بولسا، وندا عۇن يمپەرياسىن اتاۋىمىز كەرەك. سول يمپەريانى قۇرعان، عۇندار كوسەمى - ەۋروپادا اتيللا اتالعان ەدىل پاتشا. بۇنىڭ ءوزى عۇنداردىڭ ءتۇپ اتاسى بولعان مودە حاننىڭ ۇرپاقتارى عوي. ال وسى تاريحتى ءبىز قاي جاعىنان الىپ قارادىق؟ ونى ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ باستاۋى دەپ قارادىق پا؟ جالپى تاريحىمىزدىڭ ءبىر كەزەڭى دەپ قارالدى ما؟ مىنە، ماسەلەنىڭ ءبارى وسىندا تۇر.
- سوندا مەملەكەتتىگىمىزدى قايدان باستاۋىمىز كەرەك دەگەن ماڭىزدى سۇراق تۋىندايدى؟
- شىن مانىسىندە ءبىز مەملەكەتتىگىمىزدى تۇمار حانىمدى تاريح ساحناسىنا شىعارعان ساقتاردان باستاۋىمىز كەرەك. ساق مەملەكەتى بولعانى راس، ولاردىڭ پارسىلارعا، گرەكتەرگە قارسى جويقىن سوعىس اشقانى دا راس. ويتكەنى، داري، كير پاتشالارىنا، ەسكەندىر پاتشاعا قارسى جويقىن سوعىسۋ تەك مەملەكەت قۇرعان ەلدەردىڭ قولىنان عانا كەلەتىنى ايقىن. ال مەملەكەت دەگەننىڭ ءوزى - ءبىر ورتالىققا باعىنعان، ءبىر ورتالىقتان باسقارىلاتىن، قازىرگى تىلمەن ايتقاندا ارمياسى، جەرى، شەكاراسى بار ەل. مىنە، سول زاماندا ساقتار وسىنداي مەملەكەتتىلىك دەڭگەيىنە جەتكەن بولاتىن. ءبىز سودان باستاۋىمىز كەرەك. دەگەنمەن، شىنىن ايتايىن، ءبىزدىڭ تاريحشىلارىمىز ءبىر جاعىنان وسىنى زەرتتەپ، دالەلدەپ جاتسا، ەكىنشى جاعىنان ءبىر زيالىلارىمىز ونىڭ ءبارىن جوققا شىعارىپ باعادى. «ساقتىڭ قازاققا قاتىسى قانشا؟ عۇن كىم، ءبىز كىم؟» دەيتىندەر بار. سونىڭ سالدارىنان ءبىز، تاريحىمىزدى، مەملەكەتىمىزدى بەرگى جاققا، بىردەن كەرەي مەن جانىبەك حانعا قاراي سۇيرەتىپ اكەلدىك.
- ايتسە دە، تاريحتى بەرىگە ەمەس، ارىعا اپارۋدىڭ تەتىگى قايسى؟
- مەن ماجىلىستە ءجۇرىپ وسى ەۋروپانىڭ تالعامى جوعارى جۇرتشىلىعىنا كەڭىنەن تانىس اتيللا توڭىرەگىندەگى مادەني-رۋحاني دۇنيەلەردى قازاقستانعا اكەلۋ تۋرالى ماسەلەنى بىرنەشە دۇركىن كوتەردىم. يتاليانىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى اتاقتى كومپوزيتورى دجۋزەپپە ۆەرديدىڭ «اتيللاسى» ريم ساحناسىنان كۇنى بۇگىنگە دەيىن تۇسكەن ەمەس. الەمنىڭ تاڭداۋلى ساحنالارى دا، كورشىلەس ەلدەر دە سونى قويىپ كەلەدى. رەسەيدىڭ ماري تەاترى دا قويدى. بۇل ءبىزدىڭ استانا وپەرا تەاترىندا دا كەيىننەن قويىلدى.
ال مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، ءبىز تاريحىمىزدى تۇگەندەگەندە، دالەلدەگەندە ونىڭ ءبارى سول كۇيى قالىپ قويماي، مەملەكەتتىگىمىزبەن، ۇلتتىق وزەگىمىزبەن بايلانىستى فاكتىلەر كوركەم-ونەردىڭ بارلىق جولدارىمەن جاڭعىرىپ، جۇرتشىلىققا جاقىننان ناسيحاتتالۋى كەرەك. ۇلت تاريحى تاريحشىنىڭ ايتۋىمەن، جازۋىمەن عانا ساناعا سىڭىرىلمەيدى، ويتكەنى تاريحشى دەرەكتى عانا ايتادى. ال تاريحتى جۇرت ساناسىنا جەتكىزەتىن، ونى دارىپتەيتىن، تانىتاتىن، حالىقتىڭ ماقتانىشىنا اينالدىراتىن سالا - كوركەمونەر. سوسىن استانا وپەرا تەاترىندا «اتيللانى» قويدىق، وسىمەن ءبىتتى دەگەن دە بولمايدى. ءبىز ساق زامانىنان بەرى قارايعى تاريحىمىزدى توم- توم بولاتىن كينوەپوپەيا ەتىپ تۇسىرۋگە ءتيىسپىز. قازاقتىڭ تەلەارنالارى قايتالاي-قايتالاي قىتايدىڭ شىڭعىس حانى مەن قۇبىلاي حانىن، تۇرىكتىڭ سۇلەيمەن سۇلتانىن، كارىستىڭ تاعى ءبىر تۇلعالارىن قويا بەرگەنشە وسىعان دەن قويۋعا ءتيىس ەدى.
سوسىن بىزگە «كوشپەندىلەر» سەكىلدى جارق ەتىپ شىقپاي جاتىپ سونەتىن كينولار قاجەت ەمەس، كاسسالىق دۇنيە جاسايمىز دەپ شەتەلدىك اكتەرلاردى شاقىردىق، سوڭىنان «بويەۆيك» جاساپ الدىق. نە ۇتتىق؟ كىمنەن نە سۇرايمىز؟ بالا، جاس ءوسپىرىم نە ءسىڭىردى؟ تۇسىنىكسىز!
وسى تۇرعىدان العاندا، بىزگە كلاسسيكالىق تۇرعىدان تاريحي شىندىقتى ساقتاي وتىرىپ، كورەرمەندى ءارى تاريحقا ءارى سول كەزدەگى شىندىققا قاناعاتتاندىراتىن دۇنيەلەر ۇسىنۋ جەتىسپەيدى. جۇرت كينونى كورە وتىرىپ، سول كەزدەگى ۇلت باسىنداعى تراگەديانى ءتۇسىنۋى كەرەك، قايتالانباس ءۇشىن قاتەلىكتەردى كوزىمەن كورىپ، ساناسىمەن سەزىنۋى كەرەك. ال وسىنىڭ ءبارىن جاساۋ ءۇشىن ۇلكەن بيۋدجەت كەرەك. ۇلىتاۋداعى سۇحباتقا ورالا وتىرىپ، ۇكىمەتكە ايتاتىن بازىنامىز دا وسى.
اقىر اياعى ءبىز ۇكىمەتتەن باستاپ، قاراپايىم شەنەۋنىككە دەيىن وسى ىسكە جۇمىلىپ، ءوز جوعىمىزدى ءوزىمىز بۇتىندەۋگە كىرىسسەك قانا، ەلباسىنىڭ ۇلىتاۋداعى سۇحباتىندا ايتىلعان تاريحىن اسپەتتەي الامىز.
- كينو مەن تاريح دەمەكشى، ەلباسى وسى ءبىر كەزدەسۋىندە «سۇلتان سۇلەيمەن» سەكىلدى تاريحي تۇلعالارعا ارنالعان فيلم ءتۇسىرۋ ماسەلەسىن دە ايتقان ەدى. ءسىز بۇنداي تۇلعالارعا لايىقتىلاردىڭ قاتارىنا كىمدى قوسقان بولار ەدىڭىز؟
- شىندىعىندا، ۇلت تاريحى تۋرالى كوركەم دۇنيەلەردى ءتۇسىرۋ تۋرالى ماسەلەنى پرەزيدەنت ءبىر ەمەس، بىرنەشە مارتە ايتتى. «قازاقفيلم» ميللاردتاعان دوللارعا جاڭا جابدىقتار ساتىپ الدى، جاڭا عيماراتقا كوشتى. الايدا ەلباسى تاپسىرماسى ەش ورىندالماي وتىر. نەگە؟ ىقىلاس جوق پا، قابىلەت جوق پا؟ ىقىلاس، قابىلەتى تومەن ادامدار ول جەردە وتىرماۋى كەرەك! ۇلتتىڭ ءىسى بولعاندىقتان ول جەرگە قولىنان ءىس كەلەتىن، جان-جاقتى، قابىلەت پەن دارىنى جوعارى، مينيسترگە دەيىن تىكەلەي سويلەسە الاتىن ابىرويلى ادام وتىرۋى كەرەك.
ويتكەنى، تاريح ەشكىمدى دە، ەشتەڭەنى دە توسىپ تۇرمايدى. ءبىر عانا «جاۋجۇرەك مىڭ بالا» فيلمى ەلدىڭ، جاستاردىڭ رۋحىن قالاي كوتەردى؟ ارينە، بۇل فيلم دە كەمشىلىكسىز ەمەس، الايدا ول فيلمدە ۇلتتىق رۋح جاتىر. ءوزىمىزدىڭ اكتەرلەر، ءوزىمىزدىڭ سەناريشىلەر، بوتەن ەشكىم جوق. شەتتەن ەشكىمدى شاقىرعان ەمەسپىز، ناتيجەسىندە جاس تالانتتار قالاي جارقىلداپ شىقتى. شىنايى وينادى. وسى فيلمدى كورگەن جاستاردىڭ ءوزى ءبىر سەرپىلىپ قالدى، ۇلتتىق ماقتانىشى ويانا باستادى.
پرەزيدەنت ايتپاقشى «قازاقتىڭ تاريحىندا قازاق ۇيالاتىن ەشتەڭە جوق». سوندىقتان دا، بىزدەگى ۇلت كوسەمدەرىنە ارنالعان فيلمدەردى قاپتاتۋدىڭ ۋاقىتى جەتتى، ءوتىپ تە بارا جاتىر. ال «تاريحي تۋىندىلارعا كىم لايىقتى» دەگەنگە كەلسەك، مەنى تىڭدايتىن بولسا، سوناۋ ساق زامانىنداعى تۇمار حانىمنان باستاۋ كەرەك دەر ەدىم. الەم تانىعان، ەل باسقارعان تۇمار حانىمداي ايەل زاتى ادامزات تاريحىندا بولعان ەمەس، بولسا دا ساناۋلى-اق.
سودان باستاپ بەرى قاراي قۇلاتساق، قىتايمەن الىسىپ، ولارعا قورعان سالدىرعان ۇلى قولباسشى، عۇنداردى دەرجاۆالىق كۇشكە اينالدىرعان مودە تۋرالى فيلم دە سۇرانىپ تۇر. ودان بەرى اتيللا بار. قۇلتەگىن، بىلگە قاعاندارىمىز، تونىكوك تە ءبىر بولەك اڭگىمە. قازاقتىڭ «ءاز» اتانعان تاۋكە حانى شە؟ ونىڭ تۇسىندا ءبىزدىڭ حالقىمىز مەملەكەتتىلىگىن قايتا تاپقان جوق پا ەدى؟ «جەتى جارعى» سەكىلدى كونستيتۋتسيانى دا جازدى. حاق نازار حانىمىز دا تۇر، ونىڭ تۇسىندا بۇكىل الاش وركەندەدى. ءابىلقايىر حاننىڭ داۋرەنى، تولە، قازىبەك، ايتەكەدەي بيلەرىمىز بار. ابىلاي حان مەن كەنەسارىنىڭ اراسىنداعى حاندارىمىز، قول باستاعان كوسەمدەرىمىز، ءسوز باستاعان شەشەندەرىمىز - بۇلاردىڭ ءبارى ءبىر-ءبىر كينوتۋىندىعا لايىقتى. تەك ىقىلاس پەن قاراجات كەرەك. ال ونداي تۇلعالار جاي ءبىر عانا كينو ەمەس، كينوەپوپەياعا ۇلاسسا يگى. دەگەنمەن، اسىقپاۋ كەرەك، ساپالى جاساۋ كەرەك. ءبىز باستاساق كەلەسى تولقىن جالعاستىرىپ اكەتسە، اتتەڭ!
- ۇلىتاۋداعى ەلباسى سۇحباتى وسىنداي ۇلت ءۇشىن يگى ىستەرمەن كومكەرىلىپ كەتسە دەيسىز عوي سوندا؟
- البەتتە، ۇلىتاۋداعى سۇحبات حالىقتى ءدۇر سىلكىندىرىپ، وياتىپ وتىر. ەلگە ايتىلعان ۋاعىز سەكىلدى، جىلى قابىلداندى، ءسىڭىمدى بولدى. ال ەندى حالىقتىڭ وسى سىلكىنىسىن اقىن-جازۋشىدان باستاپ، دراماتۋرگتەرگە دەيىن جۇلىپ اكەتپەسە، بۇل ۇلكەن كەمشىلىك بولادى دەپ سانايمىن، ءوز باسىم.
سۇحباتتى تالقىلاپ جاتىرمىز، ايتىپ جاتىرمىز، الايدا بۇل ءبىر ناۋقانعا اينالىپ كەتپەسىن دەپ تىلەر ەدىم. تالقىلايىق، ايتايىق، ايتا وتىرىپ بىلەكتى سىبانا ىسكە كىرىسەتىن ۋاقىت جەتتى. سوعان ءمان بەرەلىك. سوسىن سۇحباتتىڭ جانە ءبىر ۇتار تۇسى - ۇلىتاۋدى تۇلەتتىك، ۇلت بولىپ قايتا قۇرمەتتەي باستادىق.
شىندىعىندا، قازاقتىڭ ەل بولىپ ورنىعۋىنا ۇلىتاۋداي قاسيەتتى مەكەننىڭ تيگىزگەن شاراپاتى زور بولعان ەدى. ەلباسىنىڭ سوزىمەن ايتساق، «قاسيەتتى ۇلىتاۋ - باياعىدان بەرگى قازاق ەلىنىڭ تاريحي جانە ساياسي كىندىگى». الايدا، ەلباسى سۇحباتى بولماسا، ءبىزدىڭ بىلايعى جۇرت قاسيەتتى ۇلىتاۋدى دا ەستەن شىعارا باستاعانداي ەدى.
وسى تۇرعىدان الساق سۇحباتتان تۇيەر تاعى ءبىر وي - قازاقستانعا مەكتەپ ءتۋريزمىن دامىتۋ قاجەت. مۇنى دا ماجىلىستە كوتەرگەنمىن. جوشى حان، الاشا حان، ياساۋي كەسەنەسى نە ءۇشىن كەرەك، بالالارىمىز تانىسىپ كورمەسە؟ بۇگىنگى بالالار قولى ۇزىن اكە-شەشەنىڭ ارقاسىندا ەۋروپانىڭ تاڭداۋلى جەرلەرىن ارالايتىن بولدى. الايدا، سول جەتكىنشەكتەر ءوزىمىزدىڭ تۇنىپ تۇرعان تاريحىن، تاۋ-تاسىن ارالادى ما؟ جوق! ءوز تاريحىمىزدى اتتاپ كەتىپ، باسقا جاققا قىزىقتىرۋعا دا ءوزىمىز جول اشتىق. وسى ولقىلىقتى تۇزەتسەك ەكەن.
توق ەتەرى قاسيەتتى ۇلىتاۋدا قاسيەتتى ءسوز ايتىلدى. ەندى ەلباسىنىڭ سول ايتقاندارىن تارام-تارامداپ ارى قاراي الا كەتىپ، ىسكە اسىرىپ جاتساق - قۇبا-قۇپ. ەڭ اقىرى ءبىز بۇعان دەيىن ۋاقىتتان ۇتىلىپ كەلدىك، ەندى بۇلاي ۇتىلا بەرۋگە بولمايدى. ال ۇتىلماۋدىڭ بىردەن ءبىر جولى - ۇلىتاۋداعى سۇحباتتا ايتىلعان دۇنيەلەرگە دەم بەرىپ، ىسكە كىسىرۋ.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
اۆتور: قانات مامەتقازى ۇلى
