وتاندىق ماشينا جاساۋدا قازاق ينجەنەرىنىڭ اتى قاشان شىعادى؟
ەلىمىزدە اتالمىش سالانى دامىتۋدىڭ ماڭىزى اسا زور، سەبەبى وتاندىق تاۋار وندىرۋشىلەردى قولداۋ باعدارلامالارى جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقانىمەن، ءدال قازىرگى ساتتە قازاقستاندىق يمپورتتىڭ 40 پايىزىن ناق وسى ماشيناجاساۋ ونىمدەرى قۇراپ وتىر.
ەندى بوي كوتەرىپ جاتقان جوبا قۇرىلىسىندا، ونى جابدىقتاۋدا شەتەلدىڭ ونىمدەرىن تۇتىنامىز، يتاليا، گەرمانيا، رەسەيدىڭ قۇرىلعىلارىن قىمباتقا ساتىپ الامىز.
شەتەلدىك تاۋارلارعا دەگەن تاۋەلدىلىكتەن تۇبەگەيلى قۇتىلا دا قويماسپىز. ايتكەنمەن، ءدال سونداي قۇرال-جابدىقتى وزىمىزدە دە وندىرۋگە مۇمكىندىكتەر بار ەكەنىن، تەك ونى قاراستىرىپ، سول ءوندىرىستى جولعا قويۋ كەرەكتىگىن، قاجەتتى شيكىزات ارزان باعامەن ءوز ەلىمىزدەن دە تابىلاتىنىن ءاردايىم نازاردا ۇستاعانىمىز ءجون.
ستاتيستيكالىق دەرەكتەر بويىنشا ەلىمىزدەگى ماشيناجاساۋ قۇرىلىمىن ەلەكترونيكا، ەلەكتر جابدىقتارى، ماشينالار مەن جابدىقتار ءتارىزدى سەگمەنتتەر قۇرايدى.
وتكەن جىلى قازاقستاندىق نارىقتاعى ءوندىرىلۋ پەرسپەكتيۆاسى جوعارى تاۋارلار توپتارىن انىقتاۋ ماقساتىندا سالالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلگەن. ونىڭ ناتيجەلەرى بويىنشا، پەرسپەكتيۆالى تاۋار توپتارىنا ەلەكتروتەحنيكالىق ماشيناجاساۋ، اۆتوقۇراۋشىتاردى ءوندىرۋ، تەمىرجول، اۋىلشارۋاشىلىعى، مۇنايگاز سالاسىنداعى ماشيناجاساۋ ءتارىزدى سەكتورلاردىڭ 30 تاۋارلىق توپتارى جاتقىزىلدى.
تاريحقا كوز سالساق، ەلىمىزدەگى ەڭ العاشقى ماشيناجاساۋ كاسىپورنى 1909 - جىلى الماتى قالاسىندا (بۇرىنعى ۆەرنىي) قۇرىلعان. ول تۇقىم سەبۋ ماشيناسىن (سەيالكا) شىعارعان. ال ءوندىرىس سالاسى رەتىندە قازاقستانداعى ماشيناجاساۋ ونەركاسىبى ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا كەڭەس وداعىنىڭ باتىس جانە ورتا وڭىرلەرىنەن كوشىرىلىپ اكەلىنگەن كاسىپورىنداردىڭ نەگىزىندە قالىپتاستى.
ءسويتىپ، الماتىدا مەتاللۋرگيالىق قۇرال-جابدىقتار، شىمكەنتتە اۆتوماتتى سىعىمداۋ اپپاراتۋرالارىن، اقتوبەدە اۆتوكولىك دۆيگاتەلدەرىن، اقمولادا اۋىلشارۋاشىلىق تەحنيكاسىن شىعاراتىن كاسىپورىندار قۇرىلدى، ماشيناجاساۋ زاۋىتتارى سالىنىپ، اسپاپتىق، ەلەكتروتەحنيكالىق ونەركاسىپ، تراكتور جاساۋ پايدا بولدى، ماشيناجاساۋ سالالارىنىڭ كەشەنى قالىپتاسا باستادى.
قازىرگى تاڭدا رەسەيمەن شەكتەسىپ جاتقان وسكەمەن، قوستاناي، پاۆلودار قالالارىندا اۋقىمدى اۆتوكاسىپورىندارىمىز جۇمىس جاساپ تۇر. دەمەك، وزدەرىنىڭ مۇنداي وندىرىستەرىنەن ەداۋىر الشاق جاتقان رەسەيدىڭ التاي مەن ءسىبىر ايماعىنىڭ تۇتىنۋشىلارىنا قاجەتتى ءونىمدى الىستان مول شىعىنمەن تاسىمالداعانشا، جاقىنداعى وسكەمەننەن ساتىپ العان الدەقايدا ءتيىمدى. بۇل وتاندىق ءونىمدى ۇلكەن نارىققا شىعارۋعا جول اشادى.
بۇگىندە «ورال مەحانيكالىق زاۋىتى» ج ش س-دا شىعارىلاتىن ءيىندى بىلىكتىڭ 75 پايىزى مەن «قازترۋبپروم» ج ش س شىعاراتىن سورعى كومپرەسسورلىق ترۋبالاردىڭ 80 پايىزى، «ب ق م ك» ا ق اۋىلشارۋاشىلىق تەحنيكالارى مەن مۇنايگاز جابدىقتارىنا ارنالعان ءبىرقاتار بولشەكتەرى رەسەيلىك تاۋار وندىرۋشىلەرگە جونەلتىلەدى، «قازارماپروم» ج ش س وندىرەتىن ۇنتاقتاعىش شارلار، شويىننان جاسالعان ارماتۋرانىڭ 80 پايىزى ۇزاق مەرزىمدى كەلىسىمدەرگە سايكەس رەسەيدىڭ ستويلو تاۋ-كەن بايىتۋ كومبيناتىنا تاسىمالدانادى.
ال قازاقستاننىڭ تەحنولوگيالىق نارىعىنداعى الدىڭعى قاتارلى ءوندىرىس ورنى پەتروپاۆل اۋىر ماشيناجاساۋ زاۋىتىنىڭ جۇمىس ىستەپ تۇرعانىنا 50 جىلدان استى. مۇندا 1000 نان استام ادام ەڭبەك ەتەدى، ولاردىڭ تورتتەن ءبىرى - جاستار.
جاستار دەمەكشى، كاسىپورىندارعا ماماندار دايىنداۋ ءىسى ەلىمىزدە قانداي دەڭگەيدە؟ كەز كەلگەن سالاداعى تەحنيكا اتاۋلى كۇننەن-كۇنگە قارىشتاپ دامىپ جاتقان زاماندا اسىرەسە، وسى ماشيناجاساۋ سالاسىندا سول زامان اعىمىنا ساي كادرلار دايارلانىپ جاتىر ما؟ وسى ورايدا بۇل ساۋالدى ەلىمىزدەگى بەدەلدى وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىرى قاراعاندى مەملەكەتتىك تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماشيناجاساۋ فاكۋلتەتىنىڭ وقىتۋشىلارىنا قويعان ەدىك.
«بۇل ماسەلەنى شەشۋدە وقۋ ورنىمىزدا قولعا الىنعان قادامنىڭ ءبىرى - كورپوراتيۆتى ۋنيۆەرسيتەت قۇرۋ بولدى، - دەيدى اتالمىش ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ماشيناجاساۋ تەحنولوگياسى كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى، تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى توتى مەيىربەك قىزى - ول ۋنيۆەرسيتەتتى ۇيىمداستىرعاندا قاراعاندى قالاسىنداعى ماشيناجاساۋ زاۋىتتارىنداعى تەحنولوگيالىق تاجىربيەنىڭ مولدىعى، تاۋ-كەن شاحتالارىنىڭ قۇرىلعىلارىن وڭدەۋدە قولدانىلاتىن ىلگەرلەمەلى وڭدەۋ ادىستەرى، مەتالل كەسۋ قۇرالدارىن ازىرلەۋدەگى اۋقىمدى تاجىربيەلەرى ولاردىڭ ارتىقشىلىعىن كورسەتتى.
كورپوراتيۆتى ۋنيۆەرسيتەت اياسىندا زاۋىتتارمەن وقۋ جانە وندىرىستىك ءىس-تاجىريبە وتكىزۋگە كەلىسىم-شارتتارعا قول قويىلدى، ۋنيۆەرسيتەت وقىتۋشىلارى ءوندىرىس جۇمىسشىلارىمەن ماماندىقتارىن تانىستىرۋعا شاقىرىلادى، وقۋ، عىلىمي-زەرتتەۋلەر باعىتىندا ناقتى كۋرستىق جانە ديپلومدىق جوبا تاقىرىپتارى قۇراستىرىلدى. كاسىپورىن كافەدرانىڭ وقىتۋشىلار قۇرامىنىڭ ءبىلىمى مەن بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋدى قامتاماسىز ەتىپ، وقىتۋشىلاردى جانە ستۋدەنتتەردى جاڭا قۇرىلعىلاردىڭ تۇرلەرىمەن جانە جاڭا وڭدەۋ تەحنولوگيالارىمەن تانىستىراتىن بولادى».
سونىمەن قاتار ماشيناجاساۋ سالاسىن اياققا تۇرعىزۋ ماقساتىندا ءبىراز جىلدان بەرى ەلىمىزدە ۇدەمەلى يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق باعدارلاماسىنىڭ اياسىندا ءبىرقاتار باعدارلامالار ىسكە اسىرىلىپ كەلەدى. ۇكىمەتپەن قابىلدانعان قازاقستاندا ماشيناجاساۋدى دامىتۋدىڭ سالالىق باعدارلاماسى، «ونىمدىلىك-2020» باعدارلاماسى، يننوۆاتسيالاردى دامىتۋ مەن تەحنولوگيالىق جاڭعىرتۋعا جاردەمدەسۋ باعدارلاماسى ەكونوميكامىزدىڭ دامۋىنا وزىندىك ۇلەسىن قوسىپ جاتىر. ءۇييدب باعدارلاماسىندا كورسەتىلگەن 16 باسىم باعىتتىڭ التاۋى وسى ماشيناجاساۋ سالاسى بويىنشا قولعا الىنىپ وتىر. ال ماشيناجاساۋدى دامىتۋ جونىندەگى 2010-2014 - جىلدارعا ارنالعان باعدارلاما كاسىپورىنداردى جوعارى تەحنولوگيالىق جانە قازىرگى زامانعى جابدىقتارمەن جاڭعىرتۋعا، حالىقارالىق ستاندارت بويىنشا باسەكەگە قابىلەتتى ءونىم شىعارا الاتىن جاڭا كاسىپورىندار قۇرۋعا، جۇمىس ىستەپ تۇرعان وتاندىق ماشيناجاساۋ كاسىپورىندارىنىڭ بايلانىستارى مەن كووپەراتسياسىن دامىتۋعا باعىتتالعان.
ەلباسىمىز ن. نازاربايەۆ جىل باسىندا ەل الدىنا ەڭبەك ونىمدىلىگىن 2050 - جىلعا قاراي بەس ەسەگە دەيىن ارتتىرۋ مىندەتىن قويدى. ول سونداي-اق ۇكىمەتتى تيىمدىلىگى جوعارى يننوۆاتسيالىق كاسىپورىندار قۇرۋعا، ناقتى قاجەتتى ءوندىرىس ورىندارىن اشۋعا شاقىردى. بۇل تۇرعىدا، قازاقستاندا جىل سوڭىنا دەيىن ماشيناجاساۋ سالاسىنىڭ وندىرىستىك كولەمى 1,1 تريلليون تەڭگەگە دەيىن وسەدى دەپ كۇتىلۋدە.
VII استانا ەكونوميكالىق فورۋمىندا قازاقستاننىڭ ماشينا جاساۋشىلار وداعىنىڭ ءتوراعاسى مەيرام پىشەمبايەۆ «2013 - جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا قازاقستاننىڭ ماشينا قۇرىلىسى ءونىمىنىڭ كولەمى 850 ميلليارد تەڭگەنى قۇرادى، ال 2014 - جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ول 1 تريلليون 100 ميلليارد تەڭگەگە جەتەدى دەپ كۇتۋدەمىز. قازىرگى تاڭدا بىزدەگى جۇزدەگەن كاسىپكەرلىكتەر يندۋستريالاندىرۋدىڭ ەكىنشى بەسجىلدىعىنا بىرتىندەپ ءوتىپ جاتىر. ەندى ءبىز ەكىنشى كەزەڭدە ءوندىرىس كولەمىن ەسەلەپ ارتتىرامىز»، - دەپ اتاپ وتكەن بولاتىن.
بۇل ترانسپورتتىق ماشينا قۇرىلىسى، مۇناي-گاز ماشينا قۇرىلىسى، تاۋ-كەن رۋداسى، اۋىل شارۋاشىلىعى، ەنەرگەتيكالىق جانە وزگە دە سالالاردىڭ ارقاسىندا مۇمكىن بولىپ وتىرعان لوكوموتيۆتەردى، جۇك ۆاگوندارىن، تىكۇشاقتار، گاز تۋربينالارىن، كولىك، تراكتورلار شىعارۋ جانە باسقا دا وندىرىستەر بولماق. بۇگىندە ەلىمىزدە تەپلوۆوز بەن ەلەكتروۆوزدار شىعارىلادى. 2014 - جىلدىڭ قاڭتار-شىلدە ايلارىنىڭ ارالىعىندا ەلىمىزدەگى ماشيناجاساۋ ونىمدەرىن ءوندىرۋ كولەمىنىڭ يندەكسى 101,2 پايىز بولسا، رەسپۋبليكالىق ونەراكسىپتىك ءونىم كولەمىندە ماشيناجاساۋ ۇلەسى % 4,1 قۇرادى. بۇل سالادا بيىل بارلىعى 16 ينۆەستيتسيالىق جوبانى جۇزەگە اسىرۋ جوسپارلانىپ وتىر.
سونداي-اق استانادا شىلدە ايىندا وتكەن ۇكىمەتتىڭ ءۇييد مب جۇزەگە اسۋىنا ارنالعان وتىرىستا يندۋستريا جانە جاڭا تەحنولوگيالار ءمينيسترى اسەت يسەكەشيەۆ ەل ايماعىنداعى ساتىلاتىن ءاربىر 4-كولىك قازاقستاندا جاسالاتىنىن ءمالىم ەتكەن ەدى. ونىڭ ايتۋىنشا، ەلىمىزدەگى ماشيناجاساۋ 75 پايىزعا، قۇرىلىس يندۋسترياسى - 47 پايىزعا، حيميا سالاسى - 28 پايىزعا كوتەرىلگەن.
ءسويتىپ، قازاقستان وڭدەۋ ەكونوميكاسىنىڭ قارقىندى دامۋىندا تۇركيا، رەسەي، كورەيا مەن پولشادان كەيىنگى ورىندى يەلەنىپ وتىر. ماشيناجاساۋ سالاسىنىڭ قۇرىلىمى وزگەرگەن. ماسەلەن، 2008 - جىلى 60 پايىز جوندەۋ مەن قىزمەت ۇلەسىن قۇراسا، قازىر تەمىرجولدىق ماشينا جاساۋ - 20 ەسەگە، اۆتوونەركاسىپ - 11 ەسەگە ارتقان.
اعىمداعى جىلدىڭ جازىندا اتۆوبۋستار مەن كوممەرتسيالىق اۆتوكولىكتەر ءوندىرۋ سالاسىندا IvescoS.p.A. , «AllurGroup» ج ش س كومپانيالارىمەن مەموراندۋمعا قول قويىلدى. سونداي-اق موتورلى كولىك قۇرالدارىن ونەركاسىپتىك قۇراستىرۋ تۋرالى سەمەي قالاسىندا «سەماز» ج ش س، «كاماز ينجينيرينگ» ج ش س، «سارى ارقا اۆتوپروم» ج ش س جانە «Iveco كازاحستان» ا ق كەلىسىمگە قول قويىلدى. ال كەلەسى، 2015 - جىلى پەتروپاۆلدا اۋىل شارۋاشىلىعى جانە كوممۋنالدىق تەحنيكا شىعاراتىن قازاقستان جانە فينليانديا ينۆەستورلارىنىڭ بىرلەسكەن ءوندىرىس ورنى - ءتۇرلى كومبايندار مەن تراكتورلار شىعاراتىن جاڭا كاسىپورىن «قازتەحماش» ماشينا جاساۋ زاۋىتى» ج ش س ىسكە قوسۋ كوزدەلىپ وتىر. كاسىپورىن جىلىنا 200 بىرلىك اۋىلشارۋاشىلىق تەحنيكاسىن شىعارماق، 128 جۇمىس ورنى قۇرىلادى دەپ كۇتىلۋدە.
ماشيناجاساۋ سالاسىنا كەڭ ءورىس اشىپ وتىرعان كەدەندىك وداقتاعى كورشىلەرىمىز ءبىزدىڭ جۇك كولىكتەرى، ءموبيلدى بۇرعىلاۋ قۇرىلعىلارى، تەمىرجول ۆاگوندارىنىڭ پودشيپنيكتەرى، ترانسفورماتورلار ءتارىزدى تاۋارلارىمىزعا قىزىعۋشىلىقتارىن بىلدىرۋدە. قازىرگى مالىمەتتەر بويىنشا، قازاقستاننىڭ 2013 - جىلى كەدەن وداعى ەلدەرىنە شىعارعان ەكسپورتىندا ەلەكترلىك ترانسفورماتورلار شىعارۋ - 7,4 ەسە، تراكتورلار - 5,7 ەسە، جۇك كولىكتەرى - 3,7 ەسە وسكەن.
قازاقستاندىق وندىرۋشىلەردى قولداۋ ءارى ىنتالاندىرۋ ماقساتىندا اعىمداعى جىلى مامىر ايىندا ق ر ينۆەستيتسيالار جانە دامۋ مينيسترلىگى مەن «تەحنيكالىق دامۋ بويىنشا ۇلتتىق اگەنتتىك» ا ق KazINNO يننوۆاتسيالىق جوبالاردىڭ بايقاۋىن جاريالادى. بايقاۋعا ماشيناجاساۋ سالاسىنداعى بارلىق جوبالار راديوتەحنيكا جانە ەلەكتروتەحنيكا، ەلەكترونيكا، ماشيناجاساۋ، روبوت تەحنيكاسى، جەڭىل جانە استىق ونەركاسىبىن جابدىقتاۋ، تەحنولوگيالىق قوندىرعىلاردى قۇراستىرۋ بويىنشا قابىلدانادى. الماتى قالاسىندا 26-28 قىركۇيەكتە ءمالىم بولاتىن بايقاۋدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا 3 جەڭىمپاز ءوندىرىس ورنى كرەمني جازىعىنا (ا ق ش) جەدەل اكسەلەراتسياعا تەگىن بارىپ، تاعىلىمدامادان ءوتۋ، شەتەلدىك ارىپتەستەرمەن بايلانىس ورناتىپ، جوبالارىن الەۋەتتى ينۆەستورلارعا تانىستىرا مۇمكىندىگىنە يە بولادى.
الەمدە ۇلتتىق ونەركاسىپتىڭ تەحنولوگيالىق دەڭگەيىنىڭ كورسەتكىشى بولىپ سانالاتىن ماشيناجاساۋ كەشەنىنە تەمىرجول، اۋىل شارۋاشىلىعى ماشينالارى، اۆتوكولىك جاساۋ، مۇناي-گاز، كەن-شاحتا جانە مەتاللۋرگيا قوندىرعىلارى، ەنەرگەتيكالىق، ەلەكتروتەحنيكالىق قۇرال-جابدىقتار، ستانوكتار جاساۋ، اۋىر-جەڭىل ونەركاسىپتىڭ ەڭبەك قۇرالدارى، ءتۇرلى اسپاپتار جاساۋ ءتارىزدى 13 شاعىن سالا كىرەتىنىن ەسكەرسەك، بۇل سالانىڭ سالماعىنىڭ قانشالىقتى بايىپتى ەكەنى اڭعارىلادى. وسى ورايدا سالانى جۇيەلى دامىتا وتىرىپ، ءوندىرىس ورىندارىنداعى مەحانيكالاندىرۋ دەڭگەيىن ارتتىرۋعا جانە ەڭبەك ونىمدىلىگىن ۇلعايتۋعا مول مۇمكىندىك اشامىز. مەملەكەتتىڭ ءتۇرلى باعدارلامالارىنىڭ نەگىزىندە قولعا الىنىپ جاتقان ۇلكەندى- كىشىلى جوبالاردى ءوز قۇرال-جابدىقتارىمىزبەن قامتاماسىز ەتۋ ارقىلى يمپورت كولەمىن ازايتامىز. ودان سوڭ ەلدىڭ ەكسپورتتىق الەۋەتىن ۇلعايتۋعا دا جول اشىلماق.
جومارتوۆا گۇلنار
