جەتى قازىنامىزدىڭ ءبىرى قۇماي تازىنىڭ بولاشاعى نە بولماق؟
قازاق قۇماي تازىلارىنىڭ وسى رەسپۋبليكالىق بايقاۋىنان ءبىر كۇن بۇرىن ارنايى دوڭگەلەك ۇستەل ۇيىمداستىرىلعان بولاتىن. وعان «قانسوناردىڭ» باسقارما ءتوراعاسى ورالباي ابدىكارىموۆ، ۇلتتىق سپورت قاۋىمداستىعىنىڭ ءتوراعاسى بەكبولات تىلەۋحان جانە باسقا دا زەرتتەۋشى ماماندار قاتىستى. وسى باس قوسۋدا 17 - قىركۇيەك كۇنى اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى اسىلجان مامىتبەكوۆتىڭ بۇيرىعىمەن تازى مەن توبەت ءيتتىڭ ستاندارتتارى بەكىتىلگەنى جاريا ەتىلدى.
ۇلت جاناشىرلارىنىڭ جانايقايى ەلەنىپ، تاريحي-مادەني مۇرا رەتىندە باعالاناتىن ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدىڭ بوتەننىڭ مەنشىگىنە اينالىپ كەتۋىنىڭ جولى كەسىلدى. زاڭمەن قورعالاتىن بولدى. ەندى ەلىمىزدە قازاق حالقى جەتى قازىنانىڭ بىرىنە بالاعان اسىل تۇقىمدى يتتەردى دامىتۋعا ايرىقشا كوڭىل بولىنبەك.
دوڭگەلەك ۇستەل تالقىسىندا قايسىسى شىن اسىل تۇقىمدى ءيت ەكەنىن سارالاۋعا كەلگەندە ءبىراز تالاس تۋىندادى. «زوولوگيا ينستيتۋتىنىڭ» عىلىمي قىزمەتكەرى كونستانتين پلاحوۆ توبەت پەن تازىنىڭ العاشقى ستاندارتتارى 1925 - جىلى بەكىتىلگەنىن، 1959 - جىلى ستاندارتتار قايتا قابىلدانعانىن كولدەنەڭ تارتتى.
ونىڭ ويىنشا، بۇل كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ستاندارتتارى ەسكىرگەن، كوپ نارسە وزگەردى، كوپ قان ارالاستى، سوندىقتان يتتەردىڭ بۇل تۇقىمى توزدى دەپ وتىر. «سوندىقتان ستاندارتتاردى جاساعاندا قازاق حالقىندا ساقتالعان كريتەريلەردى پايدالاندىق. تازى - جۇيرىك، قۋىپ جەتكەن اڭىن ولتىرە الاتىن ازۋلى، ۇساق اڭدى تىستەپ ءوزى الىپ كەلەتىن اقىلدى، تاعى سونداي قاسيەتتەرى بولۋى كەرەك. بۇلاردىڭ بارلىعى قۇماي تازىنىڭ ستاندارتتارىن العاش اينالىمعا تۇسىرگەن ا. سلۋدسكيدىڭ ەڭبەگىندە دە جازىلعان. ءبىز سونى دا نەگىز ەتتىك»، - دەيدى كونستانتين پلاحوۆ. دەسەدە، زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرازى بۇل ءيت تۇقىمى ازدى دەگەن پىكىرمەن كەلىسپەيتىندىكتەرىن ءبىلدىردى. اسىلدى الىستان تاني بىلگەن قازاق حالقى ءيتتىڭ بۇل تۇقىمدارىن وسى كۇنگە دەيىن ساقتاپ جەتكىزىپ وتىر. مىناۋ عالىمدارعا جەتىپ جاتقان اقپارات شامالى. ايتپەسە، ەل ىشىندە ءالى دە اسىل تۇقىمدى ءيت اسىرايتىندار از ەمەس، - دەگەن ءۋاج ايتىلدى.
كىمنىڭ ءيتى ناعىز اسىل تۇقىمدى بولاتىندىعىن قاندايدا ءبىر ولشەممەن انىقتاپ بەرۋ بۇل تالاستا تارازى باسىن باسىپ بەرە العان جوق. بۇل جەردە اركىم ءوز كوزقاراسىن تاڭىپ، ءوز ءيتىن ماقتاۋعا دايىن. ايتسەدە، ۇكىمەت قابىلداعان ستاندارتتارعا ساي كەلەتىن يتتەر «بالقاراعايدا» وتكەن قازاق قۇماي تازىلارىنىڭ رەسپۋبليكالىق بايقاۋىندا انىقتالدى. وعان قازاقستاننىڭ بارلىق اۋماعىنان تازى وسىرۋمەن اينالىساتىندار تولىق قاتىسىپ وتىر.
قازاق قۇماي تازىلارىنىڭ رەسپۋبليكالىق بايقاۋىن ق ر ۇلتتىق سپورت تۇرلەرى قاۋىمداسىعىنا قاراستى «قۇماي» فەدەراتسياسى مەن رەسپۋبليكالىق «قانسونار» قاۋىمداستىعى بىرلەسە ۇيىمداستىردى. ءىس-شارا اياسىندا تازى يتتەردىڭ كورمەسى، تازى يتتەردىڭ جارىسى، بۇركىتتەردىڭ باسەكەسى، سونىمەن بىرگە، كونسەرتتىك باعدارلاما كورەرمەن نازارىنا ۇسىنىلدى. وسىنداي اۋقىمدى ءىس-شارانى ۇيىمداستىرۋ ارقىلى قازاق حالقىنىڭ يگىلىگى مەن تاريحي-مادەني مۇراسىنىڭ ءبىر بولىگى بولىپ تابىلاتىن قازاق تازىسىنىڭ شىعۋ تەگىن انىقتاپ، قازاقستان اۋماعىنان تاراعانىن دالەلدەۋ جانە ونى بارىنشا تانىستىرىپ، ناسيحاتتاي وتىرىپ ساقتاپ قالۋ ماقسات ەتىلىپ وتىر.
قازاق ءداستۇرلى تاريحىندا اڭشىلىقتىڭ ءبىر ءتۇرى رەتىندە تازى يتتەرمەن اڭ اۋلاۋدى ايرىقشا باعالانعان. اۋقاتتى ادامدار مەن سال-سەرىلەر ەرمەك ەتىپ، كوڭىل كوتەرۋ ماقساتىندا ءيت جۇگىرتىپ، قۇس سالسا، ال، كەي ادامدار كۇندەلىكتى تىرشىلىگىنىڭ قامى ءۇشىن ارنايى كاسىپ ەتىپ نانىن تاۋىپ جەگەن. سوندىقتان قازاقتاردىڭ "ءيت جاقسىسى - تازى" دەپ اسپەتتەۋى بەكەر ايتىلماسا كەرەك. قازاق جەرىندە تارالعان تازىنىڭ بىرنەشە ءتۇرى كەزىگەدى. مىسالى، سامارقاننىڭ تازىسى - الاسا بويلى، ءبىراق مۇشە-مۇشەسى اسەم دە سۇيكىمدى بولعان. جەم بويى مەن اتىراۋ بويىنداعى قازاقتاردىڭ تازىلارى - تابان ءجۇنى مەن قۇلاعىنداعى شاشاعىنىڭ ۇزىندىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. ەڭ سوڭىندا، وڭتۇستىك ءسىبىر تازىلارىنا كەلەر بولساق، ولار تابانىنىڭ سۇيىرلەنىپ بىتىسىمەن، سونداي-اق وزدەرىنىڭ وتە كۇشتىلىگىمەن دارالانادى. بۇلار ەرتىس بويىندا تارالعان.
قازاق دالاسىنداعى يتتەر تۋرالى تاريحي جازبا دەرەكتەر ساقتالعان. مىسالى، ماركو پولو جازبالارىندا موڭعول يمپەراتورلارىندا اۋشى قۇستار مەن باسى قازانداي، كەسەك تۇلعالى يتتەر تۋرالى تامسانا جازادى. ماحمۇد قاشعاريدىڭ "ديۋاني لۇعات ات-تۇرىك" سوزدىگىندە (ХІ ع.) "تايعان" ءسوزىن كەلتىرىپ، وعان "تازى، العىر ءيت" دەگەن انىقتاما بەردى (قاشعاري م. , تۇرىك سوزدىگى، ا. , 1998, 3-توم، 238-بەت). قىرعىزدار وسى كۇنگە دەيىن تازىنى "تايعان" دەپ اتايدى، ال، وزگە تۇركىلەردە تازىنى "تازى"، "تازي" دەپ اتاۋ قالىپتاسقان.
قازاق تازىلارىنىڭ اراسىندا قاسقىر الاتىن كۇشتى يتتەر دە بولعان. ولار جالعىز جارىم دا ەكەۋلەپ نەمەسە توبىمەن ءجۇرىپ، "ۇتىلاپ" اڭ الادى، ال ۇيرەتىلگەن بولسا اۋشى قۇسپەن دە تىزە قوسىپ قيمىلدايدى. بۇرىندارى ەل اراسىندا اتاعى شىققان مىقتى تازىلار تۋرالى قىزىقتى اڭگىمەلەر ەل اۋزىندا ءجيى ايتىلاتىن بولعان. 1910 - جىلدارى زايسان ەلىندە شاكەن بولىس دەگەن ادام مارقاكول جاقتاعى قاراتاي ەلىنىدە ءبىر جىلدا جەتپىستەن اسقان تۇلكى، وننان استام قاسقىر العان سارىتۇيعىن دەگەن تازىعا قىزىعىپ، ءوزىنىڭ نەمەرە ءىنىسى قايتىس بولىپ، جەسىر قالعان ايتتىرىلىپ قويعان قىزدى قالىڭسىز سارىتۇيعىن تازىعا ايىرباستاپ جىبەرگەنى ايتىلادى. بۇدان ءبىز سول كەزەڭدەردەگى قازاق قوعامىندا تازىنىڭ العىر، مىقتىسى اسا قىمباتقا باعالاناتىندىعىن اڭعارامىز.
تازى يتتەردى العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ زەرتتەگەن ا. سلۋدسكيدىڭ دەرەگى بويىنشا قازاقتار تازىنى قالىڭدىققا بەرىلەتىن قۇنعا، ياعني 47 بايتالعا باعالاعان. جاقسى تازىنىڭ قۇنى اتتىڭ قۇنىنان دا كەم تۇسپەگەن. تازا قاندى تازىلار بوكەي ورداسىندا سول كەزدەگى اقشامەن 50 سومعا تەڭ كەلگەن. كەيىندە ەل كەدەيلەنگەن كەزدە اڭ الاتىن ءيتتىڭ قاراپايىم كۇشىگىن ءبىر قۇلىندى بيەگە ساتىپ العان جايلار كەزدەسكەن.
ءوز كەزىندە جۇيرىك اتتارمەن قوسا تازى يتتەر دە رۋ مەن ەل اراسىنداعى بىتىمگەرشىلىككە سەبەپ بولعان. ءبىر دەرەكتەردە، كەنەسارى حان قىرعىزدارمەن العاشقى ۇرىستاردىڭ بىرىندە اقىرتوبە دەگەن جەردە بۇرگە باتىردىڭ قالشا دەگەن ۇلى باستاعان 700 جىگىتىن جەڭىلىسكە ۇشىراتىپ، قالشانى تۇتقىنعا الادى. قىرعىزدىڭ سولتى، سارباعىش، قۇسشى رۋلارى كەڭەسىپ، قالىعۇل باتىردى باسشى قىلىپ ەلشى جىبەرەدى. كەنەسارى ءارى-بەرى ويلانىپ: "ماقۇل، مەن قالشالارىڭدى بوساتىپ بەرەيىن، سەندەر سولتى ەسقوجانىڭ بالاسى باياستاننىڭ كوكداۋىل دەگەن تازىسىن بەرىڭدەر"، - دەيدى. سول ۋاقىتتا كوكداۋىل توعىز قاسقىر الىپ، قازاق-قىرعىزعا اتى شىققان ءيت ەكەن. تازىنى كورىپ كەنەسارى سۇيىنگەننەن حان ءتاجىن قالشاعا كيگىزىپ جىبەرگەن دەگەن قىرعىزدا اڭگىمە بار.
بۇگىنگى كۇنى ۇلتىمىزدىڭ ۇمىتىلىپ بارا جاتقان ءداستۇرلى مادەني قۇندىلىقتارى قولعا الىنىپ، ەل اراسىندا ناسيحاتتاۋ جۇمىستارى جاقسى جۇرگىزىلىپ جاتىر. وسىنداي يگى باستامالارىن حالىق قولداپ، ۇلتتىق نامىسى بار ازاماتتارعا وي سالارىنا سەنەمىز.
باقىتجول كاكەش
