قىزىل مياعا دا قىتايلار قۇدا تۇسە باستادى

استانا. قازاقپارات - سىر وڭىرىندە دارىلىك وسىمدىكتەر قاتارى بارشىلىق. دەگەنمەن، ولاردىڭ ەمدىك قاسيەتىن كۇنى كەشەگە دەيىن بىلمەي كەلگەنىمىز جاسىرىن ەمەس. سولاردىڭ ءبىرى -  ميا وسىمدىگى.

داريا بويىندا وزدىگىنەن ءوسىپ تۇرعان ميا وسىمدىگى سان ءتۇرلى اۋرۋلارعا ەم ەكەن. ونى سىرتتان كەلىپ ساتىپ الاتىن ادامدار از ەمەس. وسىنى ەستىپ-بىلگەن جەرگىلىكتى جۇرتشىلىق تايلى-تۇياعى قالماستان دالا كەزىپ، ميا وسىمدىگىن تەرۋگە كوشىپ كەتتى. سونىڭ سالدارىنان اتالمىش وسىمدىكتىڭ ازايىپ، كۇنى ەرتەڭ مۇلدەم قۇرىپ كەتۋ قاۋپى تۋىنداپ وتىر. بۇل كوپشىلىكتى الاڭداتىپ وتىرعان جايى بار.

سىر ءوڭىرىنىڭ بايلىعى بولىپ ەسەپتەلەتىن، التىن تامىرعا اينالعان ميا وسىمدىگىنىڭ قورعالۋى، ساقتالۋى وسىلايشا بۇگىنگى قوعامنىڭ وزەكتى ماسەلەسىنە اينالدى. قازىرگى تاڭدا سول باعىتتا قۇقىق قورعاۋشىلار مەن جەرگىلىكتى باسشىلىق ميا تامىرلارىنىڭ زاڭسىز الىنۋىنا بارىنشا توسقاۋىل قويۋ، باعىتىندا جۇمىستار جۇرگىزۋدە. قىزىل ميا وسىمدىگىنىڭ ادام دەنساۋلىعىنا ەمدىك شيپاسى مول. ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى IV- V عاسىرلاردا ەجەلگى گرەك تاريحشىسى گەرودوتتىڭ ءوزى قىزىل ميا تامىرىنىڭ مىڭ سان دەرتكە داۋا ەكەنىن ايتقان. قازىرگى ۋاقىتتا دامىعان مەديتسينادا ونىڭ كوپتەگەن دەرتكە داۋا ەكەنى دالەلدەنىپ وتىر. الايدا، قىزىلوردا وبلىسىندا سوڭعى ۋاقىتتارى ونىڭ ازايىپ بارا جاتقانى بايقالادى.

بۇل دارىلىك وسىمدىك ەلىمىزدىڭ سىرداريا، جايىق، ىلە، شۋ، قاراتال وزەندەرى القاپتارىندا وسسە، ونىڭ ىشىندە قىزىل ميا قىزىلوردا ايماعىندا، اسىرەسە سىرداريا اۋدانىندا كوپتەپ كەزدەسەدى. كوپجىلدىق ءشوپ تەكتەس وسىمدىكتىڭ بيىكتىگى 100-130 سانتيمەترگە دەيىن بولسا، وزەن بويلارىندا، توپىراقتى ايماقتاردا وسەتىندىگىمەن ەرەكشەلەنەدى.

قازىرگى كەزدە ونىڭ تۇقىمنىڭ كۇرت ازايىپ بارا جاتقاندىعى ايقىن اڭعارىلىپ وتىر. وعان قۇمارتقان ادامدار كەتپەن نەمەسە كۇرەكتەپ قازىپ ەمەس، اۋىر تەحنيكالاردىڭ كۇشىمەن تەرەڭدىگى جارتى مەتردەن استام قوپارىپ جيناپ جاتىر. مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، اتالمىش وسىمدىك مەديتسينا عىلىمى جوعارى قارقىندا دامىعان كورشىلەس قىتاي سىندى شەت مەملەكەتتەردە زور سۇرانىسقا يە. سوندىقتان دا وڭاي تابىسقا كەنەلۋدى كوزدەگەن كەيبىر ازاماتتار تۋعان جەردىڭ تابيعاتىنا اياۋسىز نۇقسان كەلتىرىپ وتىر. وكىنىشتىسى، مۇنداي زاڭسىزدىقتاردى كورە تۇرا كوز جۇما قاراپ وتىرعان جەرگىلىكتى اۋىل اكىمدەرى مەن ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى جوق ەمەس.

وكىنىشتىسى، اۋىلدىڭ جەرگىلىكتى مەكتەپ وقۋشىسىنان باستاپ قارياعا دەيىن ميا وسىمدىگىنىڭ ازايىپ بارا جاتقانىن بىلەتىنىنىن كورسەتىپ وتىرسا، اۋىل اكىمى مەن ۋچاسكەلىك ينسپەكتورى ول تۋرالى بەيحابار ەكەنىن ايتادى. بارلىق دەرەكتەر بويىنشا قىلمىس قۇرامىنىڭ بەلگىلەرى بولماعاندىقتان اۋداندىق ىشكى ىستەر بولىمىمەن قىلمىستىق ءىس قوزعاۋدان باس تارتۋ تۋرالى شەشىمدەر قابىلدانعان.

سەبەبى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ بەكىتىلگەن وسىمدىكتەردىڭ سيرەك كەزدەسەتىن جانە قۇرىپ كەتۋ قاۋپى تونگەن تۇرلەرىنىڭ تىزبەسىندە ميا وسىمدىگى ەنگىزىلمەگەن. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ قاۋلىسىمەن «مەملەكەتتىك ورمان قورى اۋماعىندا ورماندى جاناما پايدالانۋ» قاعيداسى بەكىتىلگەن. قولدانىستاعى زاڭناماعا سايكەس، مەملەكەتتىك ورمان قورى ۋچاسكەلەرىندە قىسقا مەرزىمدى ورمان پايدالانۋ قۇقىعى ورمان بيلەتىنىڭ نەگىزىندە تۋىندايدى.

وبلىستىق ءماسليحاتتىڭ شەشىمىمەن مەملەكەتتىك ورمان قورىنىڭ جانە ەرەكشە قورعالاتىن تابيعي اۋماقتارىنداعى ۋچاسكەلەردە ورمان پايدالانۋ ءۇشىن تولەم ستاۆكالارى (جالاڭ (قىزىل) ميا تامىرلارى - 1 كەلى 200 تەڭگە) بەكىتىلگەن. وسىلايشا ورمان قورى ۋچاسكەلەرىنەن وسىمدىكتەردى پايدالانۋ ءتارتىبى، پايدالانۋعا رۇقسات بەرۋ نەگىزدەرى جانە تولەم ستاۆكالارى بەكىتىلگەندىكتەن، سايكەسىنشە ونداعى وبەكتىلەردى زاڭسىز پايدالانعانى ءۇشىن ءتيىستى اكىمشىلىك جاۋاپتىلىق قارالعان.

ورمان قورىنان تىس جەردەن وسىمدىكتەر دۇنيەسى وبەكتىلەرىن (ميا تامىرىن جيناۋ) الۋعا رۇقسات بەرۋ ءتارتىبى قولدانىستاعى زاڭنامامەن رەتتەلمەگەنى، ميا تامىرلارىن جابايى تۇردە جيناۋعا قولايلى جاعداي تۋعىزۋدا. وسىعان وراي ورمان قورىنان تىس جەردەن وسىمدىكتەر دۇنيەسى وبەكتىلەرىن (ميا تامىرىن جيناۋ) الۋعا رۇقسات بەرۋ ءتارتىبى قولدانىستاعى زاڭنامامەن رەتتەلمەگەندىكتەن، زاڭنامالارعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ جونىندە ءتيىستى ورىندارعا حات جولداندى. قىزىلميانى وزبەكستاندا بويان دەيدى (ورىسشاسى لاكريتسا). سوۆەت زامانىندا سول وسىمدىكتىڭ تامىرىنان ءدارى-دارمەك جاسايتىن زاۋىتتار بار ەدى. قازىرگى تاڭدا قىزىلميانىڭ تامىرىن وزبەكستان شەت ەلدەرگە ساتىپ، پايدا كورىپ وتىر.

وسىنداي ەمدىك قاسيەتتەرىنە وراي جەرگىلىكتى جەردەگى «بيس-گرۋپپ» ج ش س ونى وڭدەپ، ەلگە قاجەتتى ونىمدەر شىعارۋعا ءمان بەرۋدە. سەرىكتەستىك باسشىسى دىلداحان احمەتوۆ بۇل سالانى بىراز زەرتتەگەن كورىنەدى. قىزىل ميا تامىرىن وڭدەۋ جونىنەن وداق كەزىنەن داڭقى شىققان قاراقالپاقستانداعى زاۋىتتى ارنايىلاپ بارىپ، كورەدى. بۇل كاسىپورىن 35 جىلدان بەرى قىزىل ميا تامىرىن وڭدەپ، ونى ەكسپورتقا شىعارىپ كەلەدى ەكەن.

قىتاي ەلىنە ساپار شەگىپ، وسىنداي زاۋىتتاردىڭ بىرنەشەۋىنىڭ جۇمىسىمەن تانىسادى. ونان بولەك، ەمدىك قاسيەتى بار شوپكە قاتىستى بارلىق عىلىمي ەڭبەكتەردى زەرتتەپ، تانىسۋعا جىلدان اسا ۋاقىتىن سارپ ەتەدى. الماتى بوتانيكا ينستيتۋتىندا سوڭعى قىرىق جىل بويى قىزىل ميا تامىرىنا قاتىستى جاسالعان عىلىمي زەرتتەۋلەر دە نازاردان تىس قالعان جوق. كاسىپكەردىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ بۇل ىزدەنىستەرىنە بۇگىنگى كۇنى رەسەيدە ءبىلىم الىپ جاتقان ۇلى رۋسلاننىڭ كوپ كومەگى تيگەن كورىنەدى.

وسىنداي ىزدەنىستەردەن سوڭ ارينە تاۋەكەلگە بەل بۋادى. قازىرگى كۇنى بيزنەستى جولعا قويۋ ءۇشىن جاقسى ارىپتەس قاجەت. وسى جاعدايدى ەسكەرگەن «بيس- گرۋپپ» باسشىسى قىتاي ەلىنىڭ «بوريحۋندا» كومپانياسىمەن اكتسيونەرلىك كەلىسىم- شارت جاساۋدى ءجون كوردى. بۇل قىزىل ميا تامىرىن وڭدەۋدە ۇزاق جىلداردان بەرى تابىستى جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقان كومپانيا. ونىمەن ارىپتەس بولۋ بولاشاقتا زاۋىتتىڭ بارلىق ونىمدەرىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك ساپاعا سايكەس كەلۋى جانە ەكسپورتقا شىعارىلۋعا لايىق بولۋى ءۇشىن كەرەك. جاڭا زاۋىتتىڭ بۇكىل قۇرال-جابدىقتارىن جانە تاۋار شىعارۋ تەحنولوگياسىن اكەلۋدى «بوريحۋندا» كومپانياسى مىندەتىنە الىپ وتىر. دالىرەك ايتقاندا، جوبانىڭ جالپى قۇنى 1.8 ميلليارد تەڭگە بولسا، سونىڭ 1,1 ميلليارد تەڭگە قارجىسىن قىتايلىق كومپانيا جۇمساماق. سونىمەن بىرگە اسپان استى ەلىنىڭ وكىلدەرى جەرگىلىكتى مامانداردى دايىنداۋعا اتسالىسادى.

قۇرىلىسقا بولىنگەن اۋماقتىڭ كولەمى 10 گەكتار. مۇندا سالىناتىن زاۋىت ءۇش بولىكتەن تۇرادى. العاشقىسىندا قىزىل ميانىڭ شىرىنى سىعىپ الىنادى. بۇل شىرىننىڭ كادەگە اسار جەرى كوپ. ول مەتاللۋرگيا، تاماق ونەركاسىبى، كوسمەتيكا مەن مەديتسينا سالاسىندا كەڭىنەن پايدالانىلادى. ال زاۋىتتىڭ قالعان ەكى بولىگىندە دارىلىك زاتتارعا قاجەتتى ونىمدەر شىعارىلادى. زاۋىتتىڭ قۋاتتىلىعى جىلىنا 1 مىڭ توننا ميا تامىرى جانە 100 توننا مونواممونيۋم گليتسينيريزانات ءونىمىن وندىرۋگە جەتەدى. زاۋىتتىڭ بارلىق ءونىمى ەكسپورتقا شىعارۋعا لايىقتى بولماق. كومپانيا باسشىسى وندىرىسكە قاجەتتى شيكىزات سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن 2 مىڭ گەكتار القاپقا قىزىل ميا ەگىلەتىنىن جەتكىزدى. ءوندىرىس جىلىنا 22 مىڭ توننا قىزىل ميا تامىرىن وڭدەيدى. جوبا بويىنشا زاۋىت 2015-جىلدىڭ العاشعى توقسانىندا پايدالانۋعا بەرىلەدى. ول تولىعىمەن ىسكە قوسىلعاندا 150 دەن استام ادام تۇراقتى جۇمىسپەن قامتىلادى.

اۆتور: ادىلەت تالاپتان

«الاش ايناسى»