الاش اسكەرىنىڭ قۇرىلۋى مەن قىزمەتى حاقىندا
بۇل ەڭبەكتەر اتىنا زاتى ساي الاشتىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن زەرتتەۋگە نەگىز بولاتىن قۇندى شىعارمالار. سولاردىڭ ىشىندە الاش اسكەرىنىڭ تاريحى بار.
بۇگىنگە دەيىن الاش اسكەرى تۋرالى ارنايى قالام تارتقان اۆتورلار ساناۋلى. ازىرگە قازاق تىلىندەگى باسىلىمداردا مارات ابسەمەتوۆتىڭ «ۇلتتىق اسكەردىڭ دە تاريحى بار (انا ءتىلى. 13.02.1991) ، كۇلپاش ءىلياسوۆانىڭ «الاش اسكەرى» (قازاق تاريحى. - №6. 1997.) ، ەرلان سايلاۋبايدىڭ «الاشوردا اسكەرى» (اباي جۋرنالى. - №1. 2000.) اتتى ماقالالارىمەن شەكتەلىپ وتىرمىز. وسى ماقالالاردى قازىرگى مەرزىمدى باسىلىمدار مەن ينتەرنەت سايتتارىندا ناسيحاتتاپ جۇرگەن تاريحشى سەيتقالي دۇيسەن (الاشوردا اسكەرى تۋرالى. ماتەريالدار جيناعى. ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ە ۇ ۋ: استانا,2000؛ الاشوردا اسكەرى. استانا اقشامى. 14.08.2007؛ الاشوردا اسكەرىنىڭ ۇرانى: «جاساسىن، وتاننىڭ ادال ۇلدارى» . نامىس.kz. 13.12.2010) .
الاش اسكەرىن قۇرۋ يدەياسى 1917 - جىلعى 1- جالپى قازاق سيەزىندە كوتەرىلگەن، ءبىراق ونداعى «... انارحيا بولۋ قاۋپى بار، سول سەبەپتى وسى كۇنگى اسكەر ورنىنا حالىق ميليتسياسى قۇرىلسىن» دەگەن سوزدەر سول كۇيىندە قالدى. ودان كەيىنگى 2- جالپى قازاق سيەزىندە «مەملەكەت حالى تايعاق كەشۋدە، تار جولعا دۋشار بولىپ تۇرعاندا جان- جاقتى قورشاعان قالىڭ بالەدەن ساقتانۋ ءۇشىن حالىق اسكەرىن جاساۋ كەرەكتىگى قايتا جاڭعىرىپ، ميليتسيا قۇرۋدىڭ ماقساتى انىقتالدى، قازاق ميليتسياسىن قۇرۋ جوسپارى جاسالىپ، بەكىتىلدى».
الاش نەمەسە الاشوردا اسكەرى باستاپقىدا «حالىق ميليتسياسى» ، «حالىق اسكەرى» ، «الاش اسكەرى» ، «قازاق پولكى» سياقتى ءارتۇرلى اتاۋلارمەن اتادى. باستاپقى قولدانىستاعى «ميليتسيا» ءسوزىنىڭ استارىندا ەلدىڭ تىنىشتىعى مەن قاۋىپسىزدىگىن قورعايتىن اسكەر ۇعىمى جاتقانى انىق. سوندىقتان، الاش اسكەرىنىڭ ءىس- قيمىلدارىن 1917-1919 - جىلدار ارالىعىندا جاريالانعان ماتەريالدار مەن سولاردىڭ نەگىزىندە جازىلعان زەرتتەۋلەر بويىنشا تالداپ كورەلىك.
2- جالپى قازاق سيەزىندە حالىق اسكەرىنىڭ ءار وبلىس، ۋەزد ورتالىقتارىنداعى سانى، ولارعا سوعىس ونەرىن ۇيرەتۋ، قاجەتتى قارۋ- جاراق، قارجى، كولىك جانە تاعى باسقا زاتتارمەن قامتاماسىز ەتۋ ءتارتىبى انىقتالىپ، « 26500 ادام تىركەلگەن حالىقتىق ميليتسيا قۇرۋ قاجەت» دەگەن قاۋلى قابىلدانادى. بۇل يدەيانى جاقىپ اقبايەۆ ۇسىنعان بولاتىن. سيەزد قاۋلىلارىندا ناقتى كورسەتىلگەندەي، الاش اسكەرىن قۇرۋ ءۇشىن الدىمەن ميليتسياعا الىناتىن ادام شىعىنىن انىقتاۋ، ولاردى قارۋ- جاراق، ات- كولىكپەن قامتاماسىز ەتۋ، اسكەري ماماندار (وفيتسەرلەر مەن ينسترۋكتورلار) دايارلاۋ جۇمىسىن ايقىنداپ، وعان قاجەتتى قاراجاتتى 6 وبلىستىڭ قازاقتارى ەسەبىنەن جينايتىن بولدى.
ارينە، پۇلسىز الاشوردا دا، ونىڭ كوميتەتتەرى دە ەشنارسە ىستەي المايتىن ەدى. سوندىقتان، «بۇل ءىستى توقتاتپاستىڭ جالعىز- اق شاراسى - اقشانى قارىزعا الۋ، جۇرتتان اقشا جينالعان سوڭ ورنىنا سالۋ ەدى. وردانىڭ ءوزى دە، جەرگىلىكتى كوميتەتتەرى دە قارىزعا بەرىلەتىن اقشاسى بار جەرلەردى قاراستىرا باستادى» . وسىلايشا الاشوردا ۇكىمەتى ادميرال ا. كولچاك، اتامان ب. اننەنكوۆ، اتامان ا. دۋتوۆپەن، ورتالىقتاعى حالىق كوميسسارلار كەڭەسىمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى. ايتالىق، الاشوردانىڭ باتىس ءبولىمى 1918- جىلدىڭ كوكتەمىندە ماسكەۋدەگى ح ك ك- نان سۇرالعان 40 ميلليون قاراجاتتىڭ 12 ميلليونىنا قول جەتكىزگەن.
جالپى، الاش اسكەرىنىڭ ءىس- قيمىلدارى بيلىككە كەلگەن بولشيەۆيكتەرگە قارسى 3 باعىتتا جۇرگىزىلدى: 1) وڭتۇستىك- شىعىس ءبولىمى (جەتىسۋ) ؛ 2) شىعىس ءبولىمى (سەمەي) ؛ 3) باتىس ءبولىمى (ورال) . ال اسكەردەگى قازاق پولكتەرىنىڭ سانى شامامەن 12 گە جەتكەن. ولاردىڭ ۇرىس قيمىلدارى الاشوردا ۇكىمەتى قۇرىلعاننان كەيىن كۇشەيدى.
الاش اسكەرىنىڭ وڭتۇستىك- شىعىس ءبولىمى. 1918 - جىلدىڭ جازىندا الاش اسكەرىن قۇرۋدا ەرەكشە كوزگە تۇسكەن - جەتىسۋلىق وتىنشى ءالجانوۆ بولدى. «ول تۇركىستان كوميتەتى (باستىعى و. شكاپسكي) ارقىلى قازاق ميليتسياسىنا 500 مىڭ سوم اقشا الدىرىپ، ونى لەپسى كازناچەيستۆوسىنا سالعان، ءبىراق بولشيەۆيكتەردىڭ تالان- تاراجىنا تۇسكەن. كوپ كەشىكپەي سول ءۇشىن «... بولشيەۆيكتەر و. شكاپسكيدى بالاسىمەن بىرگە اباقتىدا اتىپ ولتىرگەن» .
و. ءالجانوۆ وتاندى قورعاۋ كوميتەتىنىڭ قۇرامىنا كىرىپ، 300 دەن استام ادامنان اسكەر جاساقتايدى. اقىرى وسى ءىستىڭ جولىندا بولشيەۆيكتەر قولىنان قۇربان بولادى.
جەتىسۋ وبلىستىق قازاق كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى ءى. جايناقوۆتىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا جەتىسۋداعى بولشيەۆيكتەردىڭ جالپى سانى 10 مىڭنان اسقان. رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، 1918 - جىلدىڭ باسىندا الاش اسكەرىن جاساقتاۋ ماقساتىندا «جەتىسۋ وبلىسىنداعى قىرعىزداردى گ. شاحۆوروستوۆ پەن پەستوۆ فابريكالارىنان شىعاتىن شۇعا ونىمدەرىمەن قامتاماسىز ەتۋ تۋرالى سۇرانىس بولعان».
1918 - جىلدىڭ باسىندا زايساندا 15 اتتى ميليتسيا شىعارىلعان. ونىڭ قۇرامىندا اسكەري قىزمەتتەن قايتقان نوعاي سولداتتارى بولدى. التى ايدا 30 ميليتسيانى قۇرۋ ءۇشىن 22 مىڭ سوم اقشا ءبولۋ جوباسى جاسالعان.
الاش اسكەرىنىڭ شىعىس ءبولىمى. ازامات سوعىسى باستالعاندا الاشوردانىڭ ورتالىعى ورىنبوردان سەمەيگە كوشكەنى بەلگىلى. ءسويتىپ، ولاردىڭ العاش قولعا العان ءىسى حالىق اسكەرىن قۇرۋ بولدى. بۇل تۋرالى تاريحشى ە. سايلاۋبايدىڭ جوعارىدا اتالعان ماقالاسىندا ەگجەي- تەگجەيلى جازىلعان.
سەمەي وبلىسىنا قاراستى 22 بولىستىڭ ءارقايسىسىنان 30 ادامنان جيناۋ كوزدەلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە 700 دەن استام قازاق ميليتسياسى قۇرىلدى. «ايەلى جوق سالت جىگىتتەرگە ايىنا 60 سوم، ايەلى بارلارعا 160 سوم بەرىلگەن. ءبارىنىڭ كيىم- تاماعى ءھام باسقا شىعىندارى قازىنادان بولىنگەن».
سەمەيدەن باستاۋ العان الاش اسكەرىن قۇرۋ ءىسى ەلىمىزدىڭ باسقا وڭىرلەرىندە دە جالعاسىن تاپتى. ۇلتتىق مەرزىمدى باسىلىم ماتەريالدارىندا «قوستانايدا 2- قازاق پولكى، جامانقالادا (ورسك) - 3 - شى، 4- شى، ورالدا - 5- شى، 6- قازاق پولكتەرى جاسالاتىنى» تۋرالى مالىمەتتەر كەزدەسەدى. سونداي- اق، «وسكەمەندە قازاق كاپيتانى حاميت توقتامىشيەۆ ەر كوڭىلدى قازاق جىگىتتەرىنەن 1 پولك پەن وفيتسەر شىعاراتىن مەدرەسە اشقان» .
1918 - جىلدىڭ 29 - جەلتوقسانىندا قوستانايداعى 2 - قازاق پولكى قوڭىراۋ ستانتسياسىنا (ورىنبور گۋبەرنياسى) بەت العان، ونىڭ قۇرامىندا ەلدەس وماروۆ تا بولعان. الاش اسكەرىن ۇيىمداستىرۋدا ح. عابباسوۆ، ا. تۇرلىبايەۆ، م. تىنىشبايەۆ، ب. مامەتوۆ، ح. توقتامىشيەۆ ەرەكشەلەندى.
«...اسكەرگە الىنعان قازاق جىگىتتەرىنىڭ كوپ ۋاقىتقا دەيىن قارۋ- جاراقتارى بولماسا دا، ۇرىستان بەتتەرى قايتپاعان... مىسالى، 1918 -جىلدىڭ ناۋرىز- قازان ايلارىنداعى شابۋىل كەزىندە «جۇزدىكتەگى» بالتاي بيسەبەكوۆ پەن قاعازبەك داشكە بالاسىنىڭ (ساراتوۆكا) ، احمەتقالي ورمانبايەۆتىڭ (اندرەيەۆكا) جانە قورشاۋدا قالعان 12- الاش پولكىنىڭ 98 جىگىتىنىڭ ەرلىگىن (انتونوۆكا) ءبولىپ ايتۋعا بولادى.
«1918 - جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنىڭ ىشىندە اتامان ب. اننەنكوۆتىڭ ۇيعارۋىمەن ءتىلماش جارمۇحامەدوۆ مىرزانىڭ سەمەي مەن الاش قالاسىنان جيناعان 13800 سوم اقشاسى 1- اتتى قازاق پولكىنىڭ پايداسىنا تاپسىرىلدى جانە الاش قالاسىنداعى ا. بوكەيحانوۆا، گ. تىنىشبايەۆا باستاعان ايەلدەر قاۋىمى «قازاق ءھام نوعاي ايەلدەرىنىڭ كۇشىمەن قىسقا مەرزىمدە 1000 پار كويلەك- كوپشىكتى دايىنداپ، قازاق اسكەرىن سۇزەك اۋرۋىنان ساقتاپ قالعان».
1918 - جىلدىڭ 8 - ماۋسىمىندا ءا. بوكەيحانوۆتىڭ باسشىلىعىمەن وتكەن كەڭەس قاۋلىسىندا كورسەتىلگەندەي، «بىرىنشىدەن، ميليتسيا كەرەك؛ ەكىنشىدەن ميليتسيا اتتى بولادى؛ ۇشىنشىدەن ميليتسياعا جىگىت بەرۋ مىندەتتى ەمەس، ۇلت ءۇشىن تىلەنىپ جازىلعاندار كىم بولسا مىندەتتى قىلىپ الۋ الاشوردادا بولسىن؛ تورتىنشىدەن ميليتسياعا كەرەك ات، اقشا جۇرتتان سالىقپەن الىنسىن، بايدان بايشا، كەدەيدەن كەدەيشە؛ بەسىنشىدەن قانشا ات، قانشا اقشا جيناۋ ەركى وبلىستىق كوميتەتكە بەرىلەتىن بولدى».
ەڭ الدىمەن «... ميليتسياعا بولىنەتىن ادامدار مەن قارجى دايىن بولعانشا، وفيتسەر، ينسترۋكتورلاردى دايىنداۋ كەرەك- ءتىن. ەكىنشىدەن ميليتسياعا قاجەت قارۋ - جاراق اتتى كازاكتاردان سۇرالدى... ۇشىنشىدەن سوڭعى كەزدە يۋگو- ۆوستوچنىي سويۋز دەپ مويىن سوزعانشا، ورال، ورىنبور، ءسىبىر، جەتىسۋ اتتى كازاكتارى الاشورداسىنا قاراعان قىرعىز- قازاقتارمەن بىرىگىپ، دەربەس شىعىس وداعىن (ۆوستوچنىي سويۋز) جاساۋ قولايلى» دەلىندى. بۇل ۇسىنىستى ورىنبور اتتى كازاكتارى دا قولدادى. سوندا الاش اۆتونومياسىنا قاراعان جەردىڭ الامايى دوڭگەلەنىپ، قازىرگىسىنەن گورى ىڭعايلىراق بولادى جانە كۇنباتىس، سولتۇستىك، شىعىس - ءۇش جاعىمىزدان اتتى كازاكتار بىزگە قورعانىش بولماق» .
الاش اسكەرىنىڭ باتىس ءبولىمى. الاشوردانىڭ باتىس ءبولىمىنىڭ جەتەكشىلەرى ورال وبلىستىق قازاق سەزىنە «1918 - جىلعى (اقپان) ورال كازاچەستۆوسىمەن وداقتاسۋ جونىندەگى (كەڭەس وكىمەتىنە قارسى) كەلىسىم شارتتى زاڭدىق نەگىزدە دايارلاۋ؛ ورال كازاچەستۆوسىنا زاتتاي جانە قارجىلاي كومەك بەرۋ. اسىرەسە، ونىڭ اسكەرىن ات- كولىكپەن، جىلقىمەن قامتاماسىز ەتۋ؛ قازاق وفيتسەرلەرىنىڭ باسشىلىعىمەن ۋفاداعى اسكەري ۇكىمەتكە «قىرعىز ميليتسياسىنىڭ» اتىن «قىرعىز (قازاق) حالىق ارمياسى» دەپ وزگەرتۋ ماقساتىندا جىبەرىلەتىن ادامداردى بەلگىلەۋ؛ جىمپيتىدان 6 ايلىق يۋنكەرلىك قىسقا كۋرس اشۋ. تومەنگى كوماندانىڭ قۇرامىن دايارلاۋ ءۇشىن ساۋاتتى قىرعىز جاستارىن (2 كلاستىق ءبىلىمى بار گيمنازيستەر مەن رەاليستەر، مەكتەپ مۇعالىمدەرى) جانە ولاردى اسكەر ىسىنە ۇيرەتۋگە ورال كازاچەستۆوسىنان اسكەري مامانداردى شاقىرۋ» تۋرالى ۇسىنىستارىن ءبىلدىردى.
ۋاقىتشا ويىل ۋالاياتىنان ورىنبور اتتى كازاك ۇكىمەتىنە ارنايى جىبەرىلگەن وبلىستىق زەمستۆو مۇشەسى ا. نەسىپبايەۆ 1918 - جىلدىڭ 17- شىلدەسىندە ورىنبوردا عاسكەر ءۇشىن قارۋ- قۇرال تابۋ جايىن كەڭەسپەك بولدى.
ازامات سوعىسى جىلدارىندا انتانتا ەلدەرىنىڭ قولداۋىنا سۇيەنگەن ۇكىمەتتەر قۇرىلعانى بەلگىلى. سولاردىڭ قاتارىندا ومبىداعى ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتى، 1918 - جىلى ماۋسىمدا سامارادا قۇرىلعان قۇرىلتاي جينالىسى مۇشەلەرىنىڭ كوميتەتى (كومۋچ) جانە 1918 - جىلى قىركۇيەكتە قۇرىلعان ۋفا ديرەكتورياسى («ۋاقىتشا بۇكىل رەسەيلىك ۇكىمەت» ) ، سونداي- اق باشقۇرت ۇكىمەتى مەن الاشوردا ۇكىمەتى دە بولدى.
الاشوردا ۇكىمەتى ازامات سوعىسى جىلدارىندا اتالعان ۋاقىتشا ۇكىمەتتەرمەن ءتىل تابىسىپ، ورال، ءسىبىر، جەتىسۋ، ورىنبور اتتى كازاكتارىمەن تىعىز بايلانىس ورناتتى جانە ولارعا الاش اۆتونومياسىن رەسمي تانۋ جونىندە وتىنىشتەر جاسادى. سونىمەن قاتار مۇمكىندىكتەرىنە قاراي كومەك بەرۋدى سۇرادى. وسى تۇستا 1918 - جىلدىڭ 11 - قىركۇيەگىندە قۇرىلتاي مۇشەلەرىنىڭ كوميتەتى الاش اۆتونومياسىن تانىعانىن جانە سامارا كوميتەتى الاشورداعا قارۋ- جاراق، كيىم- كەشەك جاعىنان كومەك بەرە باستاعانىن» ايتا كەتكەن ءجون.
ال، 1919 - جىلدىڭ 27 - تامىزىندا ادميرال ا. كولچاك ورال اسكەري ۇكىمەتى مەن ا. كەنجين باستاعان قازاق دەلەگاتسياسىن قابىلداعان كەزدە قازاقتاردىڭ مەملەكەتتىك مەكەمەلەرىن قۇرۋ جۇمىسىنا كەتكەن قارجىنىڭ ورنىن تولتىرۋعا 6 ميلليون سوم كولەمىندە اقشا سۇرالعان جانە ونىڭ تەزارادا تالقىلاناتىنى» ايتىلعان. ەلدە قالىپتاسقان وسىنداي كۇردەلى جاعدايدا الاش اسكەرى ىسكە كىرىستى جانە ونىڭ ۇرىس قيمىلدارىنىڭ اۋقىمى كەڭەيدى.
الاشوردا اسكەرىنىڭ قۇرىلۋى مەن قىزمەتىنىڭ مەرزىمدىك شەڭبەرى 1918 - جىلدىڭ باسىنان باستاپ 1919 - جىلدىڭ اياعىنا دەيىنگى ارالىقتى تولىق قامتيدى» .
كۇلپاش ءىلياسوۆا تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت
