قاجىمۇقان مەن پوددۋبنىي: كىم-كىمدى جەڭگەن؟

استانا. قازاقپارات - وسىدان ەكى ايداي ۋاقىت بۇرىن رەسەيدە «پوددۋبنىي» فيلمى كورەرمەنگە جول تارتقان.

ەكى جىل بويى تۇسىرىلگەن، بيۋدجەتى 12 ميلليون دوللار بولاتىن بۇل فيلم ورىستىڭ الەمگە ايگىلى بالۋانى، فرانسۋز كۇرەسىنىڭ التى دۇركىن چەمپيونى يۆان پوددۋبنىي تۋراسىندا.

ايگىلى ورىس قاھارمانى تۋرالى تۇسىرىلگەن وسى فيلمدە پوددۋبنىيدىڭ قاجىمۇقان ەسىمدى تۇرىك بالۋانىمەن بەلدەسىپ، ونىڭ جەلكەسىن ءۇزىپ جىبەرەتىنى جايلى ءبىر كەلەڭسىز كورىنىس بار.

ايانىشتى كۇيدە سۇلىق جاتقان تۇرىك بالۋانىن كىلەمنەن سۇيرەپ الىپ كەتەدى.

قازاق ەمەس تۇرىك بالۋانى دەلىنگەنمەن، ەسىمىنىڭ قاجىمۇقان بولعانى سەبەپتى، كەز كەلگەن قازاق كورەرمەنىنىڭ «پوددۋبنىي» فيلمىنىڭ وسى جەرىنە كەلگەندە، ايران-اسىر قالاتىنى انىق. ونىڭ ۇستىنە قاجىمۇقاننىڭ تەك قانا رەسەيدىڭ اتىنان ەمەس، تۇرىك ەلىنىڭ دە، ءتىپتى جاپون ەلىنىڭ دە اتىنان كۇرەسكە قاتىسقانى تاريحتان بەلگىلى. رەجيسسەرلەر تۇرىك بالۋانىنا باسقا ەسىم تاپپاي، قاجىمۇقاننىڭ اتىن تاڭداۋى كەزدەيسوقتىق پا، الدە قازاق باتىرىن تومەندەتۋ ءۇشىن ادەيى ىستەلدى مە، ول جاعىن تاپ باسىپ ايتا المايمىز.

قاجىمۇقان مەن پوددۋبنىيدىڭ كۇرەسىنىڭ شىندىعى تاريحتا قالاي بولىپ ەدى، شىن مانىندە، كىمدى-كىم جەڭگەن؟ ءبىز وسى سۇراققا تولىق جاۋاپ الۋ ءۇشىن، بەلگىلى قاجىمۇقانتانۋشى قالياكپار ءامىرجانوۆ اقساقالدى سوزگە تارتقان ەدىك.

-  XX عاسىردىڭ باسىندا رەسەيدە: ءسىبىر، ەرتىس بويىن جايلاعان ورىسى، قازاعى بار ەلدەردەن «قاجىمۇقان ي. پوددۋبنىيدىڭ ءوزىن بىرنەشە رەت جەڭگەن» دەپ ەستىگەنبىز. ءبىراق بۇل كۇرەستەرى باسپا ءسوز قۇرالدارىندا جاريالانباعان. ي. پوددۋبنىي مەن قاجىمۇقان رەسەي باسپا ءسوز اقپاراتىنا قاراعاندا ءتورت رەت كەزدەسەدى. ءبىرىنشىسى، سانك-پەتەربوردا فورس پاركىندە (1907 ج. )، ەكىنشىسى، سانكت-پەتەربوردا (1913 ج. )، ءۇشىنشىسى، ورالدا (1913 ج. )، ءتورتىنشىسى، تبيليسيدە (1913 ج. ).

رەسمي باسىلىمدارىندا: ءۇش كەزدەسۋى تەپە-تەڭ، ال بىرەۋىندە ي. پوددۋبنىي جەڭگەن بولىپ شىعادى. ي. پوددۋبنىيدىڭ وسى جەڭىسىنە كۇماندىمىن. پوددۋبنىي امەريكاعا بارعىسى كەلىپ، تاستاڭقىراپ كەتكەن كۇرەسىن باستاپ، امەريكاعا جولداما العاننىڭ ءبىرى قاجىمۇقانمەن كۇرەسەدى. وسى كۇرەستە ي. پوددۋبنىي جەڭگەن بولىپ جاريالانادى. ال قاجىمۇقان جەڭگەندە نە بولار ەدى؟ ي. پوددۋبنىي، بىرىنشىدەن، امەريكاعا بارا الماس ەدى، ەكىنشىدەن، «چەمپيونداردىڭ چەمپيونى»، ورىس كۇرەسكەرلەرىنىڭ ۇرانى، قولعا ۇستاعان تۋى، قايداعى ءبىر مۋحانۋرادان (قاجىمۇقاننان) نەگە جەڭىلەدى دەگەن ۇلتتىق نامىس تۇردى.

رەسەي يمپەرياسىنىڭ ۇلتتىق يدەولوگياسى كەڭەس يدەولوگياسىنان اككى بولماسا كەم بولماعانى بەلگىلى. قاجىمۇقاندى ي. پوددۋبنىي ۇپايمەن جەڭدى مە، تازا قۇلاتۋمەن جەڭدى مە، ول جاعى باسىلىمداردا ايتىلمايدى. قالاي دا بولسا سيرك شەنەۋنىكتەرى، كۇرەس ۇيىمداستىرۋشىلارى، تورەشىلەرى دە وزدەرىنىڭ «پاتريوتتىق» بورىشىن جاقسى بىلگەن. وقىرمان قالاي ويلاعانىن بولجامايمىن، مەنىڭ ءوز پىكىرىم -  قاجەكەڭ ي. پوددۋبنىيدى جەڭگەن جانە ءبىر رەت ەمەس.

 ەۋروپا بالۋاندارى امەريكاعا بارۋ ءۇشىن، اۋەلى ءار ەل ءوز جەرىندە، سوڭىندا ەۋروپانىڭ جۇرەگى - پاريجدە 1913 - جىلدان باستاپ تاڭداۋ بىرىنشىلىكتەرىن وتكىزە باسايدى. وسى سانكت-پەتەربوردا تاڭداۋعا ارنالعان بىرىنشىلىكتەن كەيىن «ۆەستنيك سپورتا» گازەتى «دۇنيە ءجۇزىنىڭ چەمپيوندارى ابەرگ پەن سيكلوپ، مۋحانۋرا سىندى بالۋاندار امەريكاعا اتتانباقشى، ولار ءجۇز مىڭ سومعا كەلىسىم شارت جاساپ، اقشالارىن جارتىلاي الىپ تا قويدى» دەپ جازعان» دەيدى بەلگىلى قاجىمۇقانتانۋشى قالياكپار اقساقال.

ءوز ۋاعىندا رەسەيدە يۆان پوددۋبنىي، يۆان شەمياكين، يۆان زايكيندەردىڭ ەسىمدەرى قاتار اتالاتىن. ءبىراق رەسەي حالقىنىڭ ۇعىمىنشا: «يۆان پوددۋبنىي ەڭ جوعارعى ساتىدا تۇراتىن. ول سولاي دا ەدى «چەمپيونداردىڭ چەمپيونى» دەگەن اتاق تەكتەن-تەككە بەرىلمەگەن. يۆان شەمياكين (پاريجدە) 1906 - جىلى دۇنيە ءجۇزىنىڭ چەمپيونى اتالعان. يۆان زايكين رەسەيدە، بالتيكادا، پاريجدە ۇلكەن جۇلدەلەردىڭ يەسى.

ەكى يۆان - شەمياكين مەن زايكين ءبىرىنشى كەزدەسكەن كۇننەن باستاپ قاجىمۇقانمەن دوس بولعان. وزدەرىنىڭ بىلگەندەرىن، كۇرەستىڭ ءارتۇرلى تاسىلدەرىن ۇيرەنۋگە كوپ كومەك كورسەتكەن» دەپ جازادى «قاجىمۇقان» دەگەن دەرەكتى حيكايا جازعان مارقۇم ءالىمقۇل بۇركىتبايەۆ. وسى ورىس پالۋاندارىنا بايلانىستى باستاعان اڭگىمەمىزدىڭ توقەتەرىن ايتساق، ءبارىنىڭ (ي. شەمياكين مەن ي. زايكين، ت. ب. ) الدىندا، وقشاۋ ي. پوددۋبنىي تۇرعاندا، باسقا ورىس پالۋاندارىنان جەڭىلدى مە، جەڭدى مە ونىڭ اسا قىزىعى جوق. ورىس حالقى ماقتان رەتىندە ونى (ي. پوددۋبنىيدى) يىعىنىڭ كەڭدىگىنەن «كوسايا ساجەن ۆ پلەچاح» دەپ اتاعان («ساجەن» دەگەنى ەكى مەتر). سوندىقتان ەڭ مىقتىسى ي. پوددۋبنىيمەن بەلدەسكەنىنە توقتالايىق.

1907 - جىل، سانكت-پەتەربور قالاسىنداعى «فورس» پاركىندە ي. پوددۋبنىيمەن ءبىرىنشى رەت كۇرەسكەن قاجىمۇقان ەكى كۇن كۇرەستە تەڭ تۇسكەن. سودان بەرى يۆان ماكسيموۆيچ قاجەكەڭدى وتە سىيلاپ، جارىستارىنا كوز سالىپ جۇرسە كەرەك.

ءبىر كەزدەسكەنىندە ي. پوددۋبنىي: «ەكى كۇن ۇدايى كۇرەسىڭدى كورىپ، قۇمارىم قاندى. باياعى قاتەلىكتەرىڭنەن ارىلعان سياقتىسىڭ. ا. ابەرگپەن بەلدەسۋىڭدى توسىپ ءجۇرمىن» دەيدى.

كۇرەستى تاستاڭقىراپ كەتكەن ي. پوددۋبنىي ەۋروپا پالۋاندارىنىڭ امەريكاعا دايىندالىپ جاتقانىن ەستىپ، بۇلارمەن بىرگە بارعىسى كەلىپ، كۇرەسكە كىرىسەدى. سول سانكت-پەتەربۋرگتە امەريكاعا بارۋعا جولداما العاننىڭ ءبىرى قاجىمۇقان ەدى. ي. پوددۋبنىيمەن ءبىرىنشى كەزدەسۋى 1907 - جىلى بولسا، ەكىنشىسى، 1913 - جىلدىڭ باسىندا وتكەن. رەسەي باسپا ءسوز قۇرالدارى «وسى جولى قاجىمۇقان ۇتىلدى» دەپ جاريالاعان. قاجەكەڭ ۇلكەن ويعا قالادى. سول جىلدارى بىرىنشىلىكتىڭ جارىسى ورالدا جالعاسقان.

سوندا بۇرىن ءبىر رەت جەڭىلگەن لۋكا كوپيەۆتى ون ەكىنشى مينوتىندە قۇلاتادى. كەلەسى كۇندەرى شتەرن مەن تيگانەنى ۇتادى. ەندىگى قارسىلاسى پوددۋبنىي ەدى. قاجىمۇقان بۇل ايقاستى اسىعا كۇتتى. «چەمپيونداردىڭ چەمپيونى» اتاعىندا جۇرگەن اداممەن كۇرەسۋ ءار پالۋاننىڭ ارمانى عوي. شارت-شۇرت ايقاس باستالىپ كەتتى. ايقاستى باستاعان ي. پوددۋبنىي ءبىر ءسات كۇشكە سالىپ قاجىمۇقاندى ۋماجداپ، قىسا سالماقشى دا بولعان ەدى، وعان قايراتى جەتپەدى. ەندى قارسىلاسىن شارشاتىپ بارىپ جىعۋدى كوزدەدى.

ونىڭ بۇل ايلاسىن تۇسىنگەن قاجىمۇقان ۋاقىت وتكەن سايىن كۇشىنە كۇش قوسىپ ايباتتانا بەردى. اقىرى، ءبىر ساعاتتان استام ۋاقىتقا سوزىلعان بۇل ايقاس تەڭ اياقتالادى. 1913 - جىلى وسى ايقاستى ءوز كوزىمەن كورگەن فەوفان لاۆرەنتيەۆ قاجەكەڭنىڭ ءومىربايانىن زەرتتەۋشى ءا. بۇركىتبايەۆپەن كەزدەسكەندە: «ول كۇنى قاجىمۇقان يۆان ماكسيموۆيچپەن وتە شيراق كۇرەستى. ونىڭ تولاسسىز كۇشى پوددۋبنىيدىڭ ۇلان- عايىر ايلالارىمەن پارا- پار ءتۇسىپ، ءبىر-ءبىرىن جىعا المادى. بۇل ايقاس قاجىمۇقاننىڭ ءادىس-ايلاسى وسكەنىنىڭ انىق كۋاسى بولدى» دەگەن.

ارادا ءبىر جۇما وتكەن سوڭ، پالۋاندار تبيليسيدە (گرۋزيا) قايتا بەلدەسەدى. قاجىمۇقان نەگر چەمبەر تسيپستى، جان ساباتەنى، پەتر يانكوۆسكييدى ۇتىپ، فينالدىق جارىسقا شىعادى. الايدا، ءۇش كۇنگە سوزىلعان فينالدىق جارىستا پوددۋبنىي، ابەرگ، قاجىمۇقان ءبىر-ءبىرىن جىعىسا المادى. سوندىقتان سيرك قوجالارى باس بايگىنى ءۇش پالۋانعا ءبولىپ بەرۋگە ءماجبۇر بولدى («قاجىمۇقان قاعاناتى» ، 198-199 ب. ب. ) .

1914 - جىلى قىركۇيەكتە قاجەكەڭ امەريكاعا بارىپ نيۋ-يوركتە ءبىر ايدان استام بولادى. سول قالادا امەريكانىڭ ەڭ كۇشتى بالۋاندارى: جەك كاريك، پوم جەنيكس، جو رودجەرس، جون پينينگتىڭ تىزەلەرىن بۇكتىرەدى. سودان كەيىن الدىنا جان سالدىرمايتىن الەم چەمپيونى فرەنك گوچتى، دانيالىق يەس پەدەرسوننىڭ سان-فرانتسيسكو قالاسىندا جاۋىرىندارىن جەرگە تيگىزەدى. بۇل مالىمەتتەر ا. ابەرگتىڭ «ورىس سپورتى» گازەتىندە باسىلعان. كەيبىر اقپاراتتارىندا ورىس پالۋاندارى سولتۇستىك امەريكادان وڭتۇستىك امەريكاعا بارعاندارىن، ودان وڭتۇستىك افريكاعا جۇرەمىز دەگەن حابار سول «ورىس سپورتىندا» باسىلعان. وكىنىشكە قاراي، 1914 - جىلى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالدى. سوندىقتان بۇل ساپارلارى جايىندا دالەلدى مالىمەت جوق. ءالى دە بولسا ىزدەنىس جاساۋ كەرەك بولار.

قاجىمۇقاننىڭ جوعارىدا ايتىلعان، جازىلعان كۇرەستەرىن ءبىز دە، ءبىزدىڭ الدىمىزدا ىزدەنىس جاساعان ازاماتتار دا كورگەن ەمەس. ال ونى ءوز كوزىمەن كورگەن -  بەلگىلى جارىستاردىڭ تاريحىنىڭ اسقان بىلگىرى، 1966 -جىلى 70 كە تولعان يۆان دميتريەۆيچ بۋلگاكوۆ دەگەن كۋرسك قالاسىنىڭ تۇرعىنى.

وسى كىسىمەن قاجىمۇقان ءومىرىن زەرتتەۋشىنىڭ ءبىرى مۇراتقان تانەكەيەۆ حات جازىپ، حات الىسىپ تۇرعان. سول ي. د. بۋلگاكوۆتىڭ حاتىندا: «مەن ونىڭ (قاجىمۇقاننىڭ ك. ءا. ) پول ابس، الەكس ابەرگ، گەورگ لۋريح، جان ساباتە، زبىشكو-سىگانيەۆيچ، چەرنو-يانۋ، لاسگالف، اندەرسون سياقتى ەۋروپانىڭ اتىشۋلى پالۋاندارىمەن كۇرەسىن دە كوردىم» دەلىنگەن.

بۇل ازاماتتىڭ (ي. د. بۋلگاكوۆتىڭ) «كوردىم» دەگەنىن قاجىمۇقاننىڭ جەڭگەنى دەپ ۇققان ءجون. نەگە دەيسىز عوي؟ وسى حاتتىڭ جالعاسىندا ول: «تەمىر-بولات كانۋكوۆ، الي-وسمان، سالي سۋلەيمەن، روبينە حوسايەۆ، لي-حۋن-سينگ، چەمبەرس، سيپس، مۋرزۋك، كاحۋتا، مانادا، ساراكيكي، جو مورو سەكىلدى ازيا مەن افريكا ەلدەرىنىڭ كۇش اتالارىن قالاي باسىنان اسىرا لاقتىرعانىنىڭ دا كۋاسى بولعانمىن» دەپ جازعان. ءارى قاراي سول حاتىندا: «ونىڭ كۇرەس ءتاسىلى ەشكىمگە ۇقسامايتىن، ول ءوزىن كىلەم ۇستىندە ەركىن ۇستايتىن. سوعان قاراماستان ونىڭ جولبارىسشا اتىلاتىن كەزدەرى دە ءجيى ۇشىراساتىن. ءبىر تاڭعالارلىعى، ول وقشا اتىلار كەزدە، ايقايلاپ، ءوز تىلىندە جۇرتقا تۇسىنىكسىز ءبىر سوزدەردى ايتاتىن ەدى (ونىسى «ءيا ارۋاق، قولداي گور!» دەگەنى بولار دەپ توپشىلايمىز). سول سوزدەر وعان كۇشىنە كۇش قوساتىنداي جانە دە قارسىلاسىنىڭ زارە-قۇتىن قاشىرىپ، ەسەڭگىرەتىپ تاستايتىنداي كورىنەتىن» دەيدى. («كۇش اتاسى» ، 226-227 ب ب. ).

قاجىمۇقاننىڭ بوتەن حالىقتاردىڭ، ۇلتتاردىڭ اراسىندا جاپادان-جالعىز جۇرگەنىن بايقاساڭ، قازاقتىڭ «جالعىزدىڭ اتى شىقپايدى، جاياۋدىڭ شاڭى شىقپايدى» دەگەن ماقالى ەرىكسىز ەسىڭە تۇسەدى. سونىڭ وزىندە، تالاسىپ-تارماسىپ، تابيعاتتىڭ بەرگەن ەرەسەن كۇشىمەن، ءوزىنىڭ پاراساتتىلىعىمەن، ويشىلدىعىمەن، نامىسقويلىلىعىمەن، كەرەك بولسا، قىسىلتاياڭدا جاساعان ايلاسىمەن قازاق ۇلتىن، الاش اتىن الەمگە تانىتقان قاجەكەڭنىڭ ارۋاعىنان قالايشا اينالماسسىڭ...

اۆتور: تورەعالي تاشەنوۆ

«ايقىن»