قازاق ونەرىنىڭ ساڭلاقتارى: حالقىن شىن سۇيگەن سۇلتانداردئث ءبئرئ ارىنعازى ءابىلعازيز ۇلى
ارىنعازى قازاق ساحاراسىنا ايگىلى بولعان تەكتى اۋلەتتەن.
شەجىرە تىلىمەن ايتقاندا، قازاق حالقىنىڭ شاڭىراعىن كوتەرگەن ءاز جانىبەكتىڭ بالاسى جادىك سۇلتاننان وربىگەن ايگىلى باتىر سۇلتاننىڭ شوبەرەسى بولىپ كەلەدى.
باتىر سۇلتان، ودان - قايىپ، ودان ءابىلعازيز، ودان - ارىنعازى. مەملەكەت قايراتكەرى، ساياساتكەر رەتىندە ارىنعازى قوس بۇيىردەگى كورشىلەرى رەسەي مەن حيۋاعا تەڭ ساياسات ۇستانىپ، ەكەۋىنىڭ دە قورقاۋ نيەتتەرىنە توسقاۋىل بولدى.
اكەسى ءابىلعازيز 1815 - جىلى دۇنيە سالعان سوڭ، ارىنعازى حان بولىپ سايلانعاندا، جانكەنت قالاسىندا شەكتى، شومەكەي، جاعالبايلى، ءتورتقارا، جاپپاس رۋلارىنىڭ كوسەمدەرى ونى اق كيىزگە وتىرعىزىپ كوتەرىپ، توبەسىنەن التىن مەن كۇمىس تەڭگەلەر قۇيعان.
ال، بۇقار ءامىرى ارىنعازىنىڭ تاققا وتىرۋ قۇرمەتىنە ارنايى حاندىق ءمور قۇيدىرىپ، التىن وقالى شاپان پەن ارعىماق ات تارتۋ ەتكەن.
تەك، رەسەي پاتشاسى عانا، ابىلايدى، باتىردى، قايىپتى حان دەپ مويىنداماعانى سياقتى، اققاپتال ساياسات ۇستانىپ، ارىنعازىنى حان رەتىندە مويىندامايدى. ارىنعازى حان تاعىندا بولعان كەزەڭدە ەل ءىشىنىڭ بەرەكە-بىرلىگىنە ايرىقشا كوڭىل بولگەن. ول ەل باسقارۋ ىسىندە اقىل-پاراساتى كەمەل رۋ باسىلارىنا سۇيەنىپ، قازىلار سوتىن قۇرۋ ارقىلى قول استىنداعى حالىقتىڭ جاراستىقتى ءومىر سۇرۋىنە جاعداي جاسادى.
حالىق تىنىشىن العان وتىز باۋكەسپە بارىمتاشىنى ءولىم جازاسىنا كەسكىزۋى ارىنعازىنىڭ ەل مۇددەسى ءۇشىن بارىنە دە دايىن بولعانىن كورسەتەدى. ارىنعازى حاندىق قۇرعان كەزدە رۋ ارالىق داۋ-شار تيىلىپ، كورشى ەلدەرمەن ساۋدا-ساتتىق جانداندى.
اسىرەسە، رەسەيدىڭ ورتا ازيا ەلدەرىمەن اراداعى ساۋدا جولدارىنىڭ قاۋىپسىزدىگىنە ارىنعازى ءوز تاراپىنان كەپىلدىك بەرىپ وتىرادى. بۇل رەتتە ول حيۋالىقتاردىڭ ارانداتۋ ارەكەتتەرىنە تويتارىس بەرىپ، قاندى قاقتىعىستارعا دا بارىپ وتىردى. مۇنداي ساياساتقا ءىش تارتقان رەسەي وكىمەتى ارىنعازىنى كىشى ءجۇزدىڭ حاندىق كەڭەسىنىڭ ءتوراعالىعىنا سايلاپ،
گاۋھار تاس ورناتىلعان التىن مەدالمەن ماراپاتتايدى، 500 رۋبل كولەمىندە جالاقى تاعايىندايدى. ەل ىشىنە جاراستىقتى احۋال ورناتقانى ءۇشىن حالىق ونى «تىنىم حان» دەپ اتادى. ول كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ ىقپالدى ادامدارىمەن اقىل توعىستىرىپ، دەربەس حاندىق قۇرۋ جونىندە تەگەۋرىندى قيمىلدارعا مۇرىندىق بولا ءبىلدى.
الايدا، ارىنعازىنىڭ ەل ىشىندەگى بەدەلى مەن ۇستانعان باعىتى رەسەي وكىمەتىنە سەكەم الدىرادى. ورىنبوردىڭ اسكەري گۋبەرناتورى گەنەرال-لەيتەنات پ. ك. ەسسەننىڭ دەم بەرۋىمەن 1821 - جىلى ارىنعازى كىشى ءجۇزدىڭ حاندىق بيلىگىن يەمدەنىپ قايتۋ نيەتىمەن سانكت-پەتەربۋرگكە اتتانادى.
كوكتەن تىلەگەنىن جەردەن بەرگەندەي، رەسەي ساياساتىنىڭ قاندى شەڭگەلى ارىنعازىنى قايتىپ ۋىسىنان شىعارمايدى. ول 1823 - جىلى كالۋگاعا جەر اۋدارىلىپ، 1833 - جىلى شوقان ءۋاليحانوۆ، مۇحامبەت-سالىق باباجانوۆ سياقتى، بەلگىسىز جاعدايدا، بەلگىسىز سەبەپتەن دۇنيەگە سالادى.
ەلىم دەپ ەڭىرەپ وتكەن ەسىل ەردىڭ سۇيەگى كۇنى بۇگىنگە دەيىن كالۋگا توپىراعىندا. جومارت تابيعات ارىنعازىنىڭ بويىنا اتتى ادام ءتۇسىپ، جاياۋ ادام جاتىپ قارايتىنداي عاجايىپ قاسيەتتەر دارىتقان. قاتارىنان يىعى اسىپ تۇراتىن سۇڭعاق بوي، كورگەن جاننىڭ كوزىن قارىقتىراتىن سۇلۋ ءپىشىن، اتتىلى جاياۋعا بىردەي جاۋىنگەرلىك شالىم، قۇرالايدى كوزگە اتاتىن مەرگەندىك، نايزاعاداي شاپشاڭ قىلىشكەرلىك....
وسىنىڭ بارىنە قوسا ءتاڭىرى وعان حالقى ءۇشىن جانىن ويلانباي قۇربان ەتەتىن اسقاق رۋح، ساحارا ساربازدارىنا ءتان ءمارت مىنەز، جومارت پەيىل، سۇلۋلىققا ىڭكار نازىك سەزىم، سول سەزىمدى بيىك ونەر تىلىندە سىرتقا شىعارا الاتىن بۇل دارىن بەرگەن. ارابشا، شاعاتايشا، ورىسشا ساۋاتى كەمەل بولعان. ونىڭ بەلىنە تاققان قىلىش ءۇشىن سانكت پەتەربۋرگتىڭ سايىپ قىران وفيتسەرلەرى ويلانباستان رەسەيدىڭ 6 مىڭ ءرۋبلىن ۇسىنعان.
ارىنعازى ساحارانىڭ ساعاعىنان ۇزىلگەن ءتورت ارۋىنا ۇيلەنگەن. العاش جار ەتكەن بالىم حانىم ارىنعازىنىڭ ارتىنان كالۋگاعا ىزدەپ بارعان. ال، ءمادينا سۇلۋ ارىنعازىمەن كالۋگادا بىرگە بولعان. ارىنعازى قايتقان سوڭ ءمادينا موسكۆادا تۇراقتاپ قالادى دا، ودان تۋعان ۇرپاق تاعدىردىڭ جازۋىمەن ورىستانىپ كەتتى. ارىنعازىنى كورگەن زامانداستارى ول تۋرالى نەبىر تاڭدانىس- سۇيسىنىسكە تولى دەرەكتەر قالدىرعان. بۇحار ءامىرى ونىڭ پاراسات بولمىسىنا ءسۇيسىنىپ «مۇسىلماندار ءامارا» دەپ اتاعان. بارون ە. ك. مەيەندورف ول تۋرالى: «ارىنعازىنىڭ بار بولمىسى، ونىڭ ارمان-اڭسارى، ونىڭ ارەكەت تىرلىگى، ونى قاتارداعى پەندە اتاۋلىدان اناعۇرلىم اسقاقتاتىپ كورسەتەدى»، - دەپ جازدى. ال، رەسەي ەلشىسى ا. ب. نەگري بىلاي دەدى: «بۇل سۇلتاننىڭ تال بويىنداعى ار-يماندىلىق پەن قايراتكەرلىك، اق نيەتتىلىك پەن ەرجۇرەكتىك بىتە قايناسقان».
رەسەي تاريحشىلارى ارىنعازىنى ءبىر اۋىزدان: «قازاق سۇلتاندارىنىڭ ىشىندەگى حالقىن شىن سۇيگەن جالعىز ادام، ارى كىرشىكسىز تازا ادام» دەپ باعالادى. ارىنعازىنىڭ ەرەكشە جارالعان بولمىس-بىتىمىندەي بولىپ، ونىڭ سۇلۋلىق پەن ازاتتىققا ىڭكار اسقاق رۋحىنداي بولىپ ارتىندا «ارىنعازى» كۇيى قالدى. ول كۇي امانات-وسيەتىندەي بولىپ قازاق حالقىمەن ماڭگى بىرگە جاسايدى.
دەرەككوزى: قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسى، 1 - توم
