قازاق قىمىز ىشۋدەن دە قالىپ بارادى

استانا. قازاقپارات - جازدا قىمىزدى، قىستا سۋعا ەزىلگەن قۇرتتى سۋسىن ەسەبىندە پايدالانىپ كەلگەن قازاقتار كەڭەس ۇكىمەتى ورناعان كۇننەن باستاپ ءشول باسۋدى ورىستاردىڭ اشى سۋسىنىنا اۋىستىردى.

قوعامدىق فورماتسيا قالاي قۇبىلسا، ادامداردىڭ كيىم كيۋىندەگى ەرەكشەلىكتەر دە، سالت-ءداستۇر دە سولاي وزگەرىپ سالا بەردى.

جازدا جايلاۋدا بيە بايلاپ وتىرۋ ەسكى ءداستۇردىڭ ءبىرى ەدى.

جايلاۋدا وتىرعان ۇيلەردىڭ قىمىز دايارلاپ باپتاۋىنداعى باسەكەلەستىك ۋاقىت وتكەن سايىن بىرتە-بىرتە باياۋلادى. توي مەن قوناق كۇتۋ جاعدايلارىن بىلاي قويعاندا، اشى سۋ ولىكتى شىعارىپ سالۋ سەكىلدى جاعدايلاردا دا داستارقان ءمازىرىنىڭ قولايسىز اسى بولىپ الدى.

سىر وڭىرىنە بەلگىلى ازاماتتىڭ ءبىرى باتىرحان وستايەۆ وسى تۇرعىدا ءوز ويلارىمەن ءبولىسىپ كەلەدى.

ول كىسىنىڭ ايتۋىنشا، ەلىمىز ءوز تاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىن ادامدار ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىن ىزدەستىرە باستادى. ونىڭ باسىندا ۇلتتىق يدەولوگيا تۇرعاندىعىن كورە بىلگەن زيالى قاۋىم وكىلدەرى سالت-داستۇرگە بەتبۇرىس جاسادى.

مەشىتتەر سالىندى، اس بەرۋ ۇردىسكە اينالدى. تۇرمىستىق سالت- داستۇرلەر شاما-شارقىنشا جاڭعىرتىلدى. سونىڭ ءبىرى - ادامداردىڭ قىمىز ىشۋگە دەگەن قىزىعۋشىلىعى. قىمىز دايىنداۋشىلار سانى از، وعان سۇرانىس كوپ. وندىرىلگەن قىمىزدىڭ ساپاسى دا تومەن. سول ساپاسىزدىق الىگە دەيىن ءوز جونىنە كەلمەۋدە.

سوندىقتان دا قازىرگى تاڭدا قىمىز ىشۋشىلەردەن گورى ساۋمال ىشۋشىلەر كوبەيىپ كەتتى. وعان دارىگەرلەردىڭ ساۋمال ءىش دەپ ۇسىنىس جاساۋىمەن قاتار ساۋمالدىڭ اسقازان مەن باۋىرى اۋىراتىن ادامدارعا ەم ەكەندىگى سەبەپكەر بولدى. دۇرىسىندا، ساۋمال مەن قىمىزدى سالىستىرا قاراساق، ەكەۋىنىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. "بۇل ەلدىڭ قىزدارى - قىمىز (سۇلۋ)، جىگىتتەرى - ساۋمال (ۇياڭ)" دەپ باعالانۋى قىمىز بەن ساۋمالدىڭ باعاسىن انىعىراق اشا تۇسەدى.

- ءبىز "قىمىز" دەگەن ءبىر ءسوزدى بىلەمىز دە، ونىڭ تۇرلەرىنە كوڭىل اۋدارمايمىز، - دەيدى ب. وستايەۆ. - مىسالى، "ۋىز قىمىز" دەگەنىمىز - جاڭا تۋعان بيەلەر، اسىرەسە جاس بيەلەر (قۇناجىن) سۇتىنەن دايارلانعان قىمىز، "دونەن قىمىز" - دونەن، بەستى بيەلەر سۇتىنەن دايارلانعان "بەستى قىمىز" دونەننەن جوعارى ءىرى بيەلەر سۇتىنەن دايارلانعان قىمىز سانالادى. قىمىز ساپاسىنا قاراي جۇمساق، ورتاشا جانە كۇشتى بولىپ ۇشكە بولىنەدى. ورتاشا، كۇشتى قىمىزداردى دونەن، بەستى قىمىز دەپ ايتاتىندار دا بار.

جۇمساق قىمىزدى باۋىرى مەن اسقازانى اۋىراتىندار، قىشقىلدىلىعى كوپ ادامدار ءسۇيسىنىپ ىشەدى. كۇشتى قىمىزدى قىشقىلدىلىعى از ادامدار تۇتىنادى. مىسالى، مەن جۇمساق قىمىزدى ۇناتامىن، كۇنى وتكەن قىمىزدى تارتىنىپ ىشەمىن. اعايىم كەشەدەن قالعان كۇشتى قىمىزدى ۇناتادى. كەي ادامدار ايران مەن قىمىرانعا قاراعاندا قىمىز اشى بولادى دەپ ايتادى. ول دۇرىس ەمەس.

ساپالى دايىندالعان قىمىزدى ءىشىپ بولعاننان كەيىن كامپيت سورعانداي كەيىپتە بولاسىڭ. سوندىقتان قىمىزدى باپتاي ءبىلۋ كەرەك. ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن ىدىس جانە ءسۇت تازا بولۋى ءتيىس. ۇيىتقىنى اۋا رايىنا بايلانىستى پايدالانىپ، جاقسىلاپ ارالاستىرعان دۇرىس. ىدىستاردى ءجيى جۋىپ، كەپتىرىپ، ىستاپ تۇرۋدىڭ كوپ پايداسى بار. توبىلعىمەن ىستالعان ىدىستار قىمىزدىڭ قويۋلانا تۇسۋىنە پايداسىن تيگىزەدى. قولا، تەمىر، قالايى سەكىلدى ىدىستار قىمىزدىڭ قاس جاۋى.

كەزىندە ءبىزدىڭ وبلىستا باسشى بولعان ءبىر ازامات قىمىزدى كۇندە شىنى ىدىسپەن عانا تاسىپ ءىشتى. ونى كوپكە ۇلگى بولارلىق ءىس دەپ ايتا الامىن. 1950-1960 - جىلدارى سىرداريا اۋدانى قازىرگى ج. ماحانبەتوۆ اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى ءتاۋىرباي اۋعانوۆ، تابىنباي قاراتايەۆ، نۇرسەيىت تورەبايەۆ، ءجونباي جۇماعۇلوۆ، بودىق جونبايەۆ، دۋلىباي اقمىرزايەۆ، جۇسىپبەك كوپەنوۆ، وستاي جاكەنوۆ، اقتاي بالكەيەۆ، ءابىش نايزاعارايەۆ، سارسەنباي كوبالوۆ جانە تاعى باسقالار بولىپ «مۇساباي» قۇمىنىڭ تۇبىندەگى كولدى جاعالاي كيىز ءۇي تىكتى. ولاردىڭ سانى وتىزدان اساتىن.

تاڭەرتەڭ مالداردى جايلاپ، بيەلەردى جەلىگە ورنىقتىرىپ بولعاننان كەيىن ساسكە كەزىندە ۇلكەن كىسىلەر كەزەگى كەلگەن ءبىر ۇيگە جينالىپ قىمىز ىشەتىن. قۋىرداق جەپ، اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ ىشكەن قىمىزدىڭ ەرەكشە قاسيەتى بار. قازاقتاردى بىلاي قويعاندا، قىمىز ىشپەيمىز دەپ جۇرگەن شەشەن ءشامسۋتديننىڭ، وسەتين ەرمەكتىڭ، كارىس ۆ. پاكتىڭ قىمىزدىڭ ءدامىن كورىپ العاننان كەيىن ءوزى ىزدەپ كەلىپ ىشكەنىن دە كورگەنىم بار. قىمىزدىڭ ءبىر ليترىن 8-12 دوللاردان ساتادى. بۇل دەگەنىمىز - ليترى 1500 تەڭگە دەگەن ءسوز.

اعامىزدىڭ ايتۋىنشا، ءۇي جانۋارلارىنىڭ ىشىندە جىلقىنىڭ ءوزى قانداي تەكتى، قانداي كيەلى بولسا، جىلقىنىڭ ەتى دە، قىمىزى دا سونداي قاسيەتكە يە. قىمىزدىڭ ساپاسىن انىقتاۋ ءۇشىن ءدامىن تاتىپ كورمەي-اق بىلۋگە بولادى. ول ءۇشىن شىرپىنىڭ ءبىر تالىمەن تىرناققا ءبىر تامشى قىمىز تامىزۋ كەرەك. ەگەر تامشى شار فورماسىن ساقتاپ قالسا، ساپالى بولعانى.

ەگەر جايىلىپ كەتەتىن بولسا، ساپالى بولماعانى. ساۋمالدى اسقازان مەن باۋىرداعى اۋرۋدى ەمدەۋ ءۇشىن ىشسە، قوناقتا بولعان كەزدە قىمىزدى استى قورىتىپ، تاماقتى باسۋ ءۇشىن ىشەدى. قىمىزدى اسقازان، باۋىر، جۇرەك، قان قىسىمى اۋرۋلارىنا شالدىقپاۋى ءۇشىن، كۇش- قايرات جيناۋى ءۇشىن ىشەتىن بولسا، وكپە اۋرۋىنان ەمدەلۋ ءۇشىن دە ءىشۋ كەرەك.

«قىمىزمۇرىندىق» مەرەكەسى بازارعا بارىپ قىمىز ساتۋ ەمەس، بيە بايلاعان ءۇيدىڭ كورشىلەردى، جاقىن دوستار مەن جەكجاتتاردى شاقىرىپ قىمىزدىڭ باسى باستالعاندىعىن جاريالاۋ بولىپ تابىلادى. وندا ارۋاقتارعا قۇران باعىشتالادى. بۇل - وسىدان باستاپ قىمىز ءىشۋ ءۇشىن كەلىپ تۇرۋعا بولادى دەگەن ءسوز. «قىمىز جارمەڭكەسى» قىمىز ساۋداسىن ۇيىمداستىرۋعا ارنالعان شارا بولسا، «قىمىز ساپاسى سايىسى» ونىڭ ساپاسىنا باعا بەرۋ شاراسى بولىپ تابىلادى. «قالالىق اكىمشىلىكتىڭ ىشكى ساياسات جانە يدەولوگيا جونىندەگى قىزمەتكەرلەرى ءار جىل سايىن مامىر ايىنىڭ ىشىندە «قىمىزمۇرىندىق»، «قىمىز جارمەڭكەسى»، «قىمىز ساپاسى سايىسىن» ۇيىمداستىرسا دەگەن ۇسىنىسىم بار.

وسى شارامەن بىرگە ءبىر جەردە «قىز ۇزاتۋ»، ءبىر جەردە «كەلىن ءتۇسىرۋ» تويلارى وتكىزىلىپ جاتسا، وعان قوسا «بالاعا ات قويۋ»، «شىلدەحانا»، «تۇساۋكەسەر»، «سۇندەت تويلارى» دا ءوتىپ جاتسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى- اۋ»، - دەيدى ب. وستايەۆ. قىمىزدى اۋرۋدان ەمدەلۋ ءۇشىن عانا ەمەس، اۋىرماۋ ءۇشىن ىشەيىك. قىمىزدىڭ قاسيەتى دە وسىندا.

ارمان ءالتاي

Baq.kz