جاۋىرىنشى جايلى نە بىلەمىز؟
وسىنىڭ سالدارىنان كوپ نارسەنى ەستەن شىعاردىق. قازىرگى تاڭدا ولاردى قايتادان جاڭعىرتۋعا ءمان بەرىپ كەلەمىز. جالپى، جاۋىرىنشى دەگەنىمىز كىم؟ جاۋىرىنشى - جاۋىرىن سۇيەگىنە قاراپ بولاشاقتى بولجايتىن ادام.
بۇل جونىندەگى دەرەكتەر باتىرلار جىرى مەن ەرتەگىلەردە ءجيى كەزدەسەدى. وعان ادامنىڭ ءتىسى تيمەگەن قويدىڭ جاۋىرىنى پايدالانىلادى. ونىڭ ەتىن سىلىپ تاستايدى، سوسىن ونى كەپتىرەدى. وتقا سالىپ قاراپ وتىرىپ، سوعىس، جورىق ناتيجەسىن بولجايدى. سودان كەيىن اتالمىش ماقساتتا جاۋعا قارسى ايلا جاساپ وتىرعان. وسىعان قاراي وتىرىپ، جاۋىرىنشىلىق تەك كوشپەندى حالىقتارعا عانا ءتان ونەر ەكەنىن اڭعارۋعا ابدەن بولادى.
دەرەك كوزدەرىنە سۇيەنىپ قاراپ كورسەك، جاۋىرىنشىلىقپەن كوبىنەسە باتىرلاردىڭ وزدەرى اينالىسقان. مىسالى، قازتۋعان جىرىندا قارا بۇقان باتىر، قازاق-جوڭعار سوعىستارىنا قاتىسۋشى جاسىباي، حانكەلدى باتىرلار دا جاۋىرىنشى بولعانى ايتىلادى. سوعىس كەزىندە باتىرلاردىڭ عانا ەمەس، جاۋىرىنشىلاردىڭ ونەرى مەن كۇشى دە سىنعا تۇسكەن.
مىسالى، ءبىر اڭىز اڭگىمەدە جاسىباي باتىر مەن قالماق جاۋىرىنشىسىنىڭ ايقاسى ايتىلادى. ەسكىدەن قالعان «ەسەپشىنى جۇت الادى، جاۋىرىنشىنى جاۋ الادى» دەگەن ماقال ءبىراز جايدى اڭعارتسا كەرەك-ءتى. جاۋىرىنشىلىق ونەردىڭ سوعىسپەن جانە اسكەريلەر قاۋىمىمەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن كورسەتەدى.
رادلوۆ پەن پاللاستىڭ ەڭبەكتەرىندە قازاقتاردىڭ جاۋىرىنمەن بولجام جاسايتىنى جازىلعان. قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان مامىراجاي زاماندا جاۋىرىنشى اقسارباس قويدىڭ اق جوڭقا جاۋىرىنىن اۋدارىپ-توڭكەرىپ وتىرىپ سويلەيدى. جاۋىرىننىڭ ەتەگى جالپاق، ويىقتاۋ بولسا مالى كوپ، باي بولادى، قازان شۇڭقىرى تەرەڭ بولسا داستارقانى مول، ءومىرى جايلى، جىلدان امان-ەسەن شىعادى دەگەن ۇعىمدار ايتىلادى.
قىر سۇيەگى بيىك ۇشكىرلەۋ بولسا، اتى جۇيرىك، قىر سۇيەگىنىڭ مايىسقان جەرى سۇق ساۋساققا ءىلىنىپ توقتالسا، تۇيە-سيىر ورىسكە تولادى دەيدى. ول دوعالداۋ كەلسە، داۋلەتى شالقيدى، ىرگەدەن قۇت كەتپەيدى دەپ جورىعان. جاۋىرىن سۇيەك قالىڭ بولسا، قوعام تىنىش بولادى.
جاۋىرىن الاقانىندا الاشۇبار داق بولسا، ەل ءىشى الا، كەرەگە باسى پالە، جاۋگەرشىلىك بولادى، قىر سۇيەك ۇزىن بولسا، عۇمىر جاسى ۇزاق، ءۇرىم بۇتاعى دا جەتىلەدى دەپ بايلام ايتىپ، دولبار جاسايدى. قىسقاسى، قازاقتىڭ جاۋىرىنشىلىق ونەرى جونىندە قىزىعا تۇسسەڭ، ءبىراز مالىمەت الۋعا مۇمكىندىك بار.
ەلدىڭ اۋزىندا ايتىلىپ جۇرگەن دەرەكتەر دە جوق ەمەس. ىلگەرى وتكەن زاماندا داۋلەتى تاسىعان ءبىر بايدىڭ جىلقىسى قولدى بولعان ەكەن. ونى بارىمتاشىلار الدىنا سالىپ ايداپ كەتكەن كورىنەدى. بۇل حاباردى ەستىگەن ەلدىڭ ادامدارى ولاردىڭ ىزدەرىنە تۇسەدى. بارىمتاشىلار دا ابدەن اككى بولسا كەرەك-ءتى. ىزدەن اداستىرىپ كەتپەك بولادى. ءبىراق، ىزگە تۇسكەن ادامدار ولاردىڭ قىر سوڭىنان قالمايدى.
بارىمتا جاساعاندار «ولار ءبىزدىڭ سوڭىمىزدان نەگە قالماي كەلە جاتىر» دەگەن ساۋال توڭىرەگىندە ويلاسادى. ولاردىڭ ارتىنان شىققان توپتا جاۋىرىنشى بولعان ەكەن. جاۋىرىنشى الدىڭعى توپتىڭ قالاي بەت العانىن جاۋىرىنعا قاراي وتىرىپ، تاپ باسىپ ءبىلىپ وتىرعانعا ۇقسايدى. دەگەنمەن، ونى قاسىنداعى جىگىتتەردىڭ بارلىعى بىلە بەرمەگەن سەكىلدى.
اراسىندا «قوي، كەيىن قايتايىق. بارىمتاشىلاردى تابا المايمىز» دەگەن سىپسىڭ ءسوز دە شىعادى. سوندا الگى جاۋىرىنشى قورجىن تۇبىندەگى جاۋىرىنعا قاراپ «جىگىتتەر، ايتقاندارىڭ راس سەكىلدى. بۇلاي جۇرە بەرسەك، ولاردى قولعا تۇسىرە المايمىز. ولاردىڭ اراسىندا جاۋىرىنشى بار ەكەن. سول ءبىزدىڭ قاي جەردە كەلە جاتقانىمىزدى تاپ باسىپ وتىر. سوندىقتان اتتى تەرىس ەرتتەڭدەر» دەگەن ەكەن.
بۇل بۇيرىقتى جانىنداعى جىگىتتەر زاماتىندا ورىندايدى. بۇل الدىڭعى توپتاعى جاۋىرىنشىعا قارسى قولدانىلعان ايلا بولسا كەرەك-ءتى. سول ساتتە الدىڭعى توپتاعى جاۋىرىنشى «ەندى ەشقانداي الاڭدايتىن جاعداي جوق سەكىلدى. ەشبىر قام جەمەي-اق قويالىق. مەنىڭ بولجامىمشا، قۋعىنشىلار ابدەن سىلەسى قاتقاننان كەيىن ەلدەرىنە قايتقان بولۋى كەرەك. ەرلەرى تەرىس قاراپ كەتىپ بارا جاتىر. دەمالايىق» دەگەنگە ۇقسايدى. بارىمتاشىلار ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن كىرپىك ىلمەستەن كەلە جاتقان. اتسوقتى بولىپ، دەمالىپ جاتقان ولار قۋعىنشىلار قولىنا وسىلايشا وپ-وڭاي تۇسەدى.
ارينە، مۇنى قازاقتىڭ كورىپكەلدىك قاسيەتىنىڭ ءبىرى دەپ ايتا الامىز. ادامنىڭ قورشاعان ورتاداعى وبەكتيۆتىك قۇبىلىستار جايلى سەزىم مۇشەلەرىنىڭ قىزمەتىمەن تۇسىندىرىلمەيتىن، اقىلدان تىس اقپارات قابىلداۋ مۇمكىندىگىن كورىپكەلدىك دەپ اتايدى. مۇنداي قابىلەتكە ەكى ادامنىڭ ءبىرى يە بولا بەرمەيدى.
سونداي قابىلەتى بار ادامدار قۇپيا جانە سىرتقى جانە ىشكى كۇشتەردىڭ اسەرى ارقىلى جانە تىكەلەي ولارمەن بايلانىسقا ءتۇسىپ، بولاشاقتاعى وقيعالار تۋرالى، جوعالعان زاتتىڭ نەمەسە ادامنىڭ مەكەنى جايلى جەكەلەگەن اقپارلار بەرە الادى. ادامنىڭ دەنساۋلىعى جونىندە عىلىمي مەديتسينا ءادىسناماسى مەن قۇرالدارىن پايدالانباي-اق بولجام جاساي الادى. وكىنىشكە قاراي، ازىرگە وسىنداي قابىلەت يەلەرىنىڭ وزدەرى د، عىلىمي زەرتتەۋلەرى دە ازىرگە ناقتىلى ءبىر توقتامعا كەلگەن عىلىمي تۇجىرىمدى تۇسىنىك بەرە العان جوق.
كورىپكەلدىك تىلسىم سىرى مول قۇپيا الەم سەكىلدى. سوندىقتان ونى اسىرە ميستيفياتسيالاۋ مەن الداۋدىڭ قۇرالىنا اينالدىرىپ العان ادامدار دا ارامىزدا كەزدەسەدى. دەگەنمەن، ولاردىڭ تۇپكىلىكتى زەرتتەپ كورسەك، ءبىز بىلە بەرمەيتىن كوپتەگەن سىرلارعا قانىعۋىمىز ابدەن مۇمكىن.
ادىلەت تالاپتان
«الاش ايناسى»
