بايتەرەكتەي جايقالعان قىتايداعى قانداسىمىز ءنابي اتا مەن ءبيعايشا اپا
سەزىمگە بولەگەن سەنساتسيا
مەن ول كىسىنىڭ اتىن ەڭ العاش نۇرداۋلەت دەگەن جەرگىلىكتى قانداس باۋىرىمىزدان ەستىدىم. قازاق دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن نۇرداۋلەتتىڭ جاسى نەبارى جيىرما ۇشتە.
بيىل ورتالىق قىتاي ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىن ءتامامدادى.
ۇلت ماسەلەسىن قاتاڭ قاداعالايتىن قىتاي ەلىندە جۇرسە دە، ۇلت يدەياسىن ۇلىقتاۋدان ايانبايدى. ءوزىنىڭ زامانداستارىنىڭ، قۇرداستارىنىڭ باستارىن ءجيى قوسىپ، مەرەكەلىك شارالار ۇيىمداستىرادى، قايىرىمدىلىق كورسەتەدى، قازاقىلىققا باۋليدى.
قازاق ۇپايىن تۇگەندەۋگە ۇلەس قوسقان ازاماتتاردى قۇرمەت تۇتادى. ولاردىڭ بارلىعىن ءوزىنىڭ تۋعانىنداي كورەدى. بەيجىڭگە «قازاقستان» تەلەارناسىنىڭ تىلشىلەرى كەلدى دەگەندى ەلدەن بۇرىن ەستىپتى. قۇشاق جايىپ قارسى الا الماسا دا، جۇزدەسكەنشە اسىق بولىپتى.
العاش كەزدەسكەننەن-اق ءبىزدى «اعالاپ»، جانىنا جاقىن تارتتى. ءوزىنىڭ بايلانىس نومىرلەرىن بەرىپ، قاي ۋاقىتتا مازالاساق تا، قولدان كەلگەن كومەگىن ايامايتىنىن ايتتى. سودان باستاپ ءبىز جەرگىلىكتى قانداستارىمىزعا قاتىستى جاڭالىقتاردىڭ ءبىرازىن نۇرداۋلەتتەن ءبىلىپ وتىراتىن بولدىق.
بىلتىرعى ءساۋىر ايىنىڭ ورتاسى ەدى. ءبىزدىڭ بەيجىڭگە كەلگەنىمىزگە جارتى جىل بولعان. وسى ۋاقىت ىشىندە تالاي وقيعانى باستان كەشىردىك. قىتاي كومپارتياسىنىڭ 18-سەزىنە قاتىستىق. جاڭا كوسەم شي جينپين سايلاندى. قىتايدىڭ مادەنيەتى، ساياساتى، دامۋ ءۇردىسى جانە ت. ب. تاقىرىپتاردا ءتۇرلى ماتەريالدار دايىندادىق. كەيدە قىزىقتى اقپارات اعىل-تەگىل بولىپ جاتادى دا، كەيدە كورەرمەننىڭ كوڭىلىنەن شىعاتىن جاڭالىق تاپپاي قينالىپ
قالاتىن كەزدەرىمىز بولادى.
جاڭالىق، اقپارات دەگەن كوپ قوي، ءبىراق زاڭى قاتاڭ قىتاي ەلىندە شەتەلدىك جۋرناليست بولساڭ، كامەراڭمەن ەش جەرگە ەركىن باس سۇعا المايسىڭ. اننان رۇقسات، مۇننان رۇقسات كەرەك. ول رۇقساتتى الۋ ءۇشىن پالەنشەنىڭ اتىنا ءتۇسىرىلىم قاي ماقساتتا قاجەت ەكەنىن، تاسپاعا قانداي كورىنىستەر ىلىنەتىنىن، ونىڭ تولىق مازمۇنىن ءۇتىر-نۇكتەسىنە دەيىن كورسەتىپ، حات جازاسىڭ.
ول حاتتان سوڭ ءتيىستى ورىنداردىڭ جاۋابىن تاعى كۇتەسىڭ. كەيدە جاۋاپ قايتارىلمايتىن كەزدەر دە بولادى. وسى كۇردەلى پروتسەستەن وتەم دەگەنشە، جاڭالىقتىڭ سيقى بۇزىلادى، ءتىپتى جاڭالىق ەمەس بولىپ قالادى. مۇنداي ساتتەردە قاسىمداعى وپەراتورىم مۇراتبەك ەكەۋمىز قۇرال-سايماندارىمىزدى اسىنىپ الىپ، كوشە جاعالاپ كەتەتىنبىز. ەل اراسىنا ەنىپ، تىنىس-تىرشىلىگىمەن تانىسامىز.
سول ادەتكە سالىپ، بۇل جولى دا بەيجىڭنىڭ كوشەلەرىن كەزىپ كەلەمىز. مەنىڭ ارقامدا - سالماعى شامامەن توعىز كەلى تارتاتىن قارا شتاتيۆ. مۇراتبەكتىڭ قولىندا - ءوزىنىڭ قالتالى تەلەفونىنان كەيىنگى تۇراقتى اكسەسسۋارىنا اينالعان «سوني يكسدي» كامەراسى، ارقاسىندا - قوسالقى جابدىققا تولى، زىلدەي كوك ريۋكزاك. جالپى، تەلەجۋرناليست پەن وپەراتوردىڭ اراسىندا جازىلماعان زاڭدىلىق، ءۇنسىز كەلىسىم بار. سيۋجەت تۇسىرۋگە شىققاندا، ءتىلشى وپەراتوردىڭ قۇرال-سايماندارىنىڭ بىرەۋىن كوتەرىپ ءجۇرۋى ءتيىس. داعدى سولاي.
تۇسىرىلگەن ماتەريالدىڭ نەگىزگى باستاماشىسى، اۆتورى جۋرناليست ەكەنى داۋسىز. ءبىراق ءتۇسىرىلىم بارىسىنداعى بار اۋىرتپالىق وپەراتوردىڭ موينىندا. زىلدەي اپپاراتۋرانى كوتەرىپ، بۇرىش-بۇرىشتان كورىنىس الام دەپ جانىعادى. كامەرانى بىرەسە يىققا، بىرەسە توبەسىنە كوتەرىپ، ەندى بىردە شتاتيۆقا ورناتىپ، ارى-بەرى شاۋىپ جۇرەدى.
ونىمەن قوسا ءتىلشىنىڭ ويىنداعىسىن ۇعىپ، ونىڭ ىرعاعىنا ىلەسىپ، ۇلگەرىپ وتىرۋ كەرەك. سول اۋىرتپالىقتى ءسال دە بولسا جەڭىلدەتۋ ءۇشىن ءتىلشى وپەراتوردىڭ ميكروفوننان باسقا ءبىر قۇرالىن كوتەرىسكەنى ابزال.
ادەتتە، ول قۇرال شتاتيۆ بولادى. باسقاسىن قايدام، ءوز باسىم شەتەلدەن ارنايى الدىرعان، قۇنى پالەن مىڭ دوللار تۇراتىن كامەرانى كوتەرمەك تۇگىل، جانىنا جولاۋعا باتىلىم جەتپەيدى. وقىستان قولىڭنان شىعىپ كەتسە، جەپ وتىرعان نانىڭنان ايرىلاسىڭ. سوندىقتان ول پالەگە مۇلدە جاقىنداعىم كەلمەيدى. اسىلى، سونىڭ ءتىلىن بىلەتىن، قولى ۇيرەنگەن وپەراتوردىڭ ۇستاعانى دۇرىس. ال شتاتيۆىڭ دەگەن راحات، ۇستىنەن ماشينە وتسە دە مايىسپايتىن ءۇش بۇتى بار شويىن تەمىر.
سونىمەن، بەيجىڭنىڭ ۆانفۋچجين ورتالىق ارباتىنىڭ بويىن جاعالاپ ءجۇرىپ كەلەمىز. دالادا باقا-شايان قاقتاپ، كاۋاپ قىلىپ ساتىپ وتىرعان 2-3 ساۋداگەردەن باسقا قىزىقتى كوزىمىز شالعان جوق. اڭعا شىققان كانىگى اڭشىلار سەكىلدى، جان-جاققا ەلەڭدەپ قويامىز.
كامەراسىنىڭ شاڭ باسقان تەتىكتەرىن شۇقىپ، قول ورامالىمەن ءسۇرتىپ، دەمىمەن ۇرلەپ كەلە جاتقان مۇراتبەك اينالانى ەرىنە ءبىر شولىپ ءوتىپ، ءسال ۇنسىزدىكتەن سوڭ: «شىركىن، قازىر شىنجاڭدا بولعانىمىزدا عوي... سول جاقتىڭ قازاقتارىن ءبىر تۇسىرسەك، ءبىرازعا دەيىن ازىق بولار ەدى» دەدى. مەن دە ونى قولداعانداي بولدىم: «ءيا، شامالى فاكتىلەر جيناپ، جوسپارىن جاساپ، باسشىلىقتان سۇرانباساق بولماس...» سونى ءسوز ەتۋىمىز-اق ەكەن، قالتامداعى تەلەفونىم شىر ەتە قالدى. نۇرداۋلەت ەكەن:
- اعا، بەيجىڭدەسىزدەر مە؟
- ءيا، وسىندامىز، باۋىرىم!
- سىزدەرگە شۇعىل حابارىم بار. قازىر بەيجىڭدە 17 بالانىڭ اكەسى اتانعان قاريا ءجۇر. سول تاقىرىپ سىزدەرگە قىزىق بولا ما دەپ...
- ءماسساعان! قازاق پا؟
- قازاق بولعاندا قانداي! قىتايدىڭ قازاعى. وسىندا بالالارىن ەمدەتۋگە ەرتىپ كەلىپتى. بۇگىن شىنجاڭعا جول جۇرگەلى وتىر. ءنابي دەگەن قاريا. بۇگىن كەزدەسىپ قالماساڭىزدار، كەلەسىدە قاشان كەلەتىنىن كىم بىلەدى. بايلانىس تەلەفوندارىن قازىر «SMS-پەن» سالىپ جىبەرەم.
سويلەسىپ بولعان سوڭ، دەرەۋ قالتامنان حالىقارالىق بايلانىسقا شىعاراتىن كارتامدى الىپ، باستىقپەن حابارلاسۋعا اسىقتىم.
قۋانىشتى حاباردى مۇراتبەككە ايتىپ جاتىرمىن. ال سول ساتتە سۇق ساۋساعىم «ايفوننىڭ» سەنسورلى ەكرانى بويىمەن سىرعاناپ، استاناداعى تىلشىلەر قوسىنىنىڭ ءنومىرىن تەرە باستادى. ەكەۋمىزدىڭ قۋانىشىمىزدا شەك جوق، ءبىر-بىرىمىزگە ىرجالاڭداپ قاراي بەرەمىز. «سەنساتسيا! ءبىر بالادان ارتىق يەمدەنۋگە تىيىم سالىپ وتىرعان قىتايدا 17 بالانىڭ اكەسى اتانىپتى. جانە ول قازاق ەكەن! قىتاي ۇكىمەتىنىڭ توسقاۋىلىنا توقتاماعان قاريا!... بۇدان ارتىق نە جاڭالىق
كەرەك؟! اقىلداسا كەلە، كوپ بالالى قارتتى ەم الىپ جۇرگەن كەزىندە مازالاماي، اۋىلىنا قايتقاندا ارتىنان ەرىپ بارىپ، بالا-شاعاسىنىڭ ورتاسىندا وتىرعىزىپ تۇسىرۋگە كەلىستىك.
الەۋەتى مول اۋلەت
ءنابي اتانى ىزدەپ تەلەفون شالدىم. قىزدارىنىڭ كەنجەسى مۇباراك كوتەردى. ءوزى سىپايى سويلەيتىن، كىشىپەيىل كەلىنشەك ەكەن. ءبىزدىڭ اتامەكەننەن كەلگەن تىلشىلەر ەكەنىمىزدى ەستىگەندە، قاتتى قۋانعانىن بايقادىق. دەرەۋ اكەسىنە ايتىپ، ونىڭ كەلىسىمىن الىپ بەردى. سونىمەن، كوپ بالالى قازاق تۋرالى بەينەبايان تۇسىرۋگە شىنجاڭ اۋماعىنا ءىسساپارعا اتتاناتىن بولدىق...
بەيجىڭ-ءۇرىمجى باعىتى بويىنشا ۇشقان «بوينگ» (س ز6996 رەيس) ءۇرىمجى قالاسىنا قوندى. بەيجىڭگە كوكتەم كەلسە دە، قىستىڭ سىزى ءالى كەتە قويماعان-دى. ءۇرىمجى بولسا جازدى ءبىر-اق شىعارىپتى. ۇشاقتان تۇسە سالىسىمەن، سىرت كيىمدەرىمىزدى شەشىپ تاستاپ، ءنابي اتامىزعا حابارلاستىق.
تەلەفون ارقىلى مۇباراكپەن قايتا سويلەسىپ، مەكەنجايدى سۇراستىردىق. ۇرىمجىدەن شامامەن، 350-400 شاقىرىمداي جەردە ورنالاسقان مايتاۋ قالاسىندا تۇرادى ەكەن. اۋەجايدان قوناق ۇيگە جەتىپ، ارتىق جۇگىمىزدى تاستادىق تا، كەرەكتى قارۋ-جاراعىمىزدى الىپ، ماشينە جالداپ، مايتاۋعا تارتتىق. جول بويى مۇباراكپەن تەلەفون شالىسىپ، جولىمىزدى باعدارلاپ وتىردىق.
ءاشىم دەگەن تاكسيست جىگىت تەمىر تۇلپارىن ۇيتقىتىپ وتىرىپ، 4 ساعاتتا جەتكىزىپ سالدى. قالاعا كىرە بەرىستە ءبىزدى جول پوليتسياسى توقتاتتى. «نە بۇلدىردىك؟» دەگەندەي مۇراتبەك، ءاشىم ۇشەۋمىز ءبىر-بىرىمىزگە قاراستىق. سالدەن سوڭ ساقشى فورماسىن كيگەن ورتاشا بويلى قازاق جىگىت كەلىپ: «اسسالاۋماعالەيكۋم!» دەدى. «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسىنىڭ تىلشىلەرىسىزدەر مە؟ مەن ءنابي اتانىڭ كىشى كۇيەۋ بالاسىمىن. ەسىمىم - احات» دەدى. ءبىز دەرەۋ ماشينەدەن شىعىپ، قول الىسىپ امانداستىق. احات ءسوزىن جالعاستىردى: «قوش كەلىپسىزدەر! مەن - مۇباراكتىڭ كۇيەۋىمىن. سىزدەر قالاعا جەتىپ قالدى دەگەن سوڭ، الدارىڭىزدان شىعىپ كۇتىپ الايىن دەگەنىم عوي.. . ءقازىر اتامىزدىڭ ءوزى دە كەلەدى...» ارادا ەكى-ءۇش مينۋت وتكەندە، تاعى ءبىر اق ءتۇستى اۆتوكولىك ۇيىتقىپ كەلىپ، ءدال الدىمىزعا توقتادى. جاسى بىزبەن شامالاس جۇرگىزۋشى جىگىت الدىمەن شىعىپ، ارتقى ەسىكتى اشتى. كولىكتەن ءنابي اتامىز، بىزگە قاراي اياڭدادى.
«الىستان التى جاسار بالا كەلسە، الپىستاعى اقساقال كەلىپ سالەم بەرەدى» دەگەن، قازاقىلىققا سالىپ، الدارىڭنان شىقتىم. ال اسسالاۋماعالەيكۋم، قوش كەلدىڭدەر!» دەپ ءوزى الىستان قول سوزدى. ءبىز جۇگىرىپ كەلىپ، اقساقالدىڭ قولىنان الىپ، اماندىق سۇراپ جاتىرمىز. سول جەردە تانىسىپ، حال-جاعداي ءبىلىپ العاننان سوڭ، ءنابي اتا سوڭىنان ەرۋدى بۇيىرىپ، قاسىنداعى شوپىر بالا ەكەۋى ءجۇرىپ كەتتى. شوپىرى ءوزىنىڭ كەنجەسى ايدىن ەكەن. سۋ جاڭا اپپاق اۆتوكولىگىن جۇلقا تارتىپ، جول باستاپ كەتتى ول. ءبىز سوڭىنان ىلەستىك. ۇلكەن ۇيگە قاراي بەت الىپ كەلەمىز...
قاتار-قاتار سالىنعان، ءبىر-بىرىنەن اۋمايتىن الاسا، كوپقاباتتى ۇيلەردەن قۇرالعان اۋلاعا كىردىك. اۋلاعا كىرە بەرىستە ورنالاسقان بەس قاباتتى قىزىل ءۇيدىڭ ءبىرىنشى پودەزىنىڭ ءۇشىنشى قاباتىنا كوتەرىلدىك. ءۇيدىڭ ەسىگى ايقارا اشىق ەكەن. ىشكە باس سۇققانىمىزدان-اق، «بالالى ءۇي بازار» دەگەن ءسوزدىڭ تولىق ماعىناسىن اشاتىن كورىنىسكە تاپ بولدىق. كىشكەنتاي كەزىمىزدەن كوگىلدىر ەكراننان تالاي كورگەن «توم مەن دجەرري» ءمۋلتفيلمىنىڭ كەيىپكەرلەرى سەكىلدى بىرىمەن-ءبىرى جارىسا جۇگىرىپ، جامىراسا سويلەگەن مايدا بالالار، ءازىل-قالجىڭى ارالاس الدەنەنى اڭگىمە قىلىپ، ەرمەك ەتىپ وتىرعان ەرەسەكتەر، ءشايدىڭ قامىن ويلاپ زىر-جۇگىرگەن جاس كەلىندەر... بۇل كورىنىستىڭ ىشىندە بەسىكتەن بەلى شىقپاعان نارەستەدەن باستاپ، جەتپىس جاستىڭ جەتەگىندەگى قارياعا دەيىن، ءتۇرلى جاس شاماسىنداعى ادامدار بار. بارلىعى دا ءبىر ءۇيدىڭ كىسىلەرى، ءبىر ءۇيدىڭ بالالارى. ءبىز ەسىكتەن كىرگەننەن باستاپ دابىرلاي امانداسىپ، حال سۇراپ جاتىر. ۋ-شۋ، قىبىر-قىبىر قيمىل، كۇبىر-كۇبىر اڭگىمە. ەندى، راحات!
امان-ساۋلىقتان كەيىن ۇستەل باسىنا وتىرىپ، ءدام اۋىز تيدىك. «ال بالالار، قوش كەلىپسىڭدەر! ۋاقىتتارىڭ تىعىز ەكەن، سوندىقتان دا بىردەن جۇمىستارىڭدى بىتىرەيىك. مەن ءوزىمنىڭ شاڭىراعىم تۋرالى ايتا بەرەيىن، سەندەر كەرەكتىسىن ءتۇرتىپ الارسىڭدار» دەپ باستادى قاريا. ونىسىنا ءبىز قۋانا كەلىستىك. شىنىمەن دە، ۋاقىت تىعىز ەدى.
ءسويتىپ، ۇرپاقتارىن جاعالاي وتىرعىزدى دا، شەتىنەن تانىستىرىپ اكەتتى. بالالارى تولىعىمەن جينالماپتى. كەيبىرى قىزمەت ورىندارىنان شىعا الماعان كورىنەدى. دەگەنمەن، جيىلعانداردىڭ دا قاراسى ەداۋىر قالىڭ بولدى. اتامىز تۇگەل تانىستىرىپ شىعام دەگەنشە، ءبىز كوبىسىنىڭ اتىن، قاي بالاسى ەكەنىن ۇمىتىپ قالدىق. ءبىراق اتامىزدىڭ جادى جامان ەمەس ەكەن. ءار بالاسىنىڭ، نەمەرە-شوبەرەسىنىڭ اتىنا قوسا تۋعان كۇندەرىنە دەيىن ايتىپ شىقتى.
جاسى جەتپىس ۇشكە شىقسا دا قاريامىز قارتتىققا مويىماعان، ءالى تىڭ. ءجۇرىسى شاپشاڭ، ءسوزى دە، ءوزى دە ءتۇزۋ، بەلى بۇگىلمەگەن، ەڭسەسى كوتەرىڭكى، مىنەزى سالماقتى، ورنىقتى كىسى ەكەن. تەك ءسال ەستىمەي قالاتىن كورىنەدى. وقتا-تەكتە كەي سوزدەردى قۇلاعى شالمايدى. قۇلاعىنا قىستىرىلعان اپپارات ارقىلى ەستيدى. بەت الپەتىنەن دە قارتتىقتىڭ بەلگىسى بايقالمايدى. تەك اۋىر، قاتاڭ تاعدىردىڭ باسقان تاڭباسى سەكىلدى كوزىنىڭ استىنا ءاجىم تۇسكەن. ءبىراق قالىڭ قاستارىنىڭ استىنان سالماقپەن قاراعان قويۋ قارا كوزدەرىنەن ءالى دە وشە قويماعان، قايرات-جىگەردىڭ ۇشقىنى اڭعارىلادى. ومىرىندە تەمەكى مەن اراقتى اۋزىنا الماعان. ناعىز قازىنا كەۋدە قازاق قارياسى الدىمىزدا وتىردى.
اراسىندا: «اياۋلى، امانسىڭ با، قانداستارىم؟! امان با، اۋىل-ايماق، مال-باستارىڭ؟ الدىمەنەن امان-سالەم اتا سالتىم، سوندىقتان وسىلايشا ءسوز باستادىم» دەپ ولەڭدەتىپ قويادى. سالماقتى دا سابىرلى قارتتىڭ مۇڭلى اڭگىمەسىن تىڭداپ وتىرمىز.. .
جىل سايىن - شىلدەحانا...
ءنابي قاريا 1941 - جىلى شىنجاڭنىڭ شيحۋ اۋدانىنداعى بۇرتاجى اۋىلىندا دۇنيەگە كەلىپتى. ءوزى قىتاي جەرىندە تۋعان ۇرپاقتىڭ سەگىزىنشى بۋىنى كورىنەدى.
- سەگىزىنشى اتام اتامەكەندەگى ابىرالى تاۋىنىڭ ماڭايىن مەكەن ەتسە كەرەك، اتى ابىرالى ەكەن. اكەسى نۇعىمار كىندىكتەن توعىز اعايىندى. بەس باۋىرى، ءۇش اپا-قارىنداسى بولىپتى. ءبىراق ولاردىڭ ءبارىن سۇم تاعدىر ەرتە جۇتىپ تىنىپتى. ءبىرى - جاسىندا، بىرەۋى - ەسەيگەندە ومىرمەن قوشتاسقان. ءبىرى بايدىڭ قولىنداعى تاياقتان، ەكىنشىسى اۋرۋدان، ءۇشىنشىسى اشتىقتان كەتكەن. بۇكىل شاڭىراقتى جايلاعان ىندەت دۇنيەگە ءتورت ۇرپاق اكەلگەن نۇعىمارعا دا شەڭگەلىن سالعان.
ءنابي سول تورتەۋدەن تەك جالعىز ءوزى ءتىرى قالىپتى. «اعامنىڭ اتى - ساعي، ءىنىمنىڭ اتى - قامي، قارىنداسىمنىڭ اتى - قادۋان ەدى...» دەپ، ءبىر اۋىر كۇرسىنىپ الدى دا: «الدى ءبىر جاس، ارتى وننان اسقاندا كەتتى. سونىمەن، باۋىرلارىمنىڭ، تۋعان-تۋىستىڭ تۇگەلىنەن ايرىلدىم. اتامنىڭ كىندىگىنەن تاراعان 9 ۇلدان مەن عانا قالدىم، جالعىز تىكەندەي بولىپ ءوستىم» دەپ اڭگىمەسىن جالعادى.
...ول از بولعانداي تاعدىردىڭ سوققىسىنا توزە الماعان اناسى ون جاس شاماسىنداعى ءنابيدى تاستاپ، ءبىر ەركەكتىڭ ىزىنەن ەرىپ كەتىپتى. ءسويتىپ، تىرىدەي جەتىم قالعان ءنابي ءابىل مەن ءماميلا دەگەن اتا-اجەسىنىڭ قولىندا وسەدى. الايدا قوس قاريا قارشاداي بالاعا ىستىق ءىلتيپاتىن توككەننەن باسقا قامقورلىق كورسەتە المادى. كەرىسىنشە، نەمەرەسى ولارعا قولقابىس ەتتى. وتىنىن جارىپ، مالىن باعىپ، ءۇي شارۋاسىن ءوز موينىنا الدى. وسىلايشا، جاستايىنان جوقشىلىقتىڭ تاقسىرەتىن تارتىپ، ەرتە ەسەيەدى ءنابي. بىرەۋدىڭ بوساعاسىندا ءجۇردى، مالىن باقتى، جالدانىپ جۇمىس ىستەدى، ايتەۋىر ءوز كۇنىن ءوزى كوردى. «بالا كەزىڭدە بايقالمايدى ەكەن جالعىزدىق... كەيىن ەسەيگەندە جاپا شەكتىم ودان» دەپ تاعى ءبىر كۇرسىندى قاريا. جان-جاعىنداعى ۇيىپ تىڭداپ وتىرعان بالا-شاعاسىن كوزدەرىمەن شولىپ ءوتتى. الدىنداعى سۋىپ قالعان ءشايدان ءبىر ۇرتتادى دا، ءسوزىن جالعاستىردى: «قاراساڭ، بىرەۋدىڭ اعاسى، بىرەۋدىڭ اپاسى، ءىنىسى بار، تۋىسى بار، ال مەندە ەشكىم جوق... ەشكىم قاتارىنا المايدى، ىزىنە ەرتپەيدى. ەسىگىنەن سىعالاتپايدى. ءتىپتى كەيدە بالالارمەن جۇدىرىقتاسىپ قالعان كەزدە مۇڭىمدى شاعىپ، جۇبانىش ىزدەيتىن ادامىم بولمادى. بۇل جالعىزدىق قاتتى باتتى ماعان...».
وسىلايشا ءومىردىڭ تۇشىسىنان گورى اشىسىن مولىراق تاتتى. اش قۇرساق، جالاڭاش، جالاڭ اياق، جاپادان-جالعىز ءوستى. ءنابي سىرلاس جاقىنى بولماعان سوڭ، جۇبانىشتى ابايدان باستاپ، قازاقتىڭ دانالارىنىڭ، زيالى تۇلعالارىنىڭ شىعارمالارىنان ىزدەگەن.
سول كىتاپتارداعى كەيىپكەرلەرمەن مۇڭداس بولعان. سول قۇندىلىقتاردان ومىرلىك ۇستانىم العان، جاقسىلىقتى بويىنا سىڭىرگەن، سولاردىڭ نەگىزىندە ءوز وبرازىن قالىپتاستىرعان. وسىنداي كىتاپ كەيىپكەرلەرىنە مۇڭىن شەرتىپ، جالعىز وتكىزگەن تۇندەردىڭ بىرىندە جەتى رۋلى ەل بولىپ، كوپ ۇرپاق سۇيسەم دەپ نيەت ەتەدى. «قاتتى ءبىر قىسىم كەلىپ، باسىما كۇن تۋعاندا عانا توقتايمىن، وعان دەيىن قۇدايدىڭ بەرگەن بالاسىن الا بەرەيىن» دەپ ءوز-وزىنە سەرت بەردى.
ەل جاعالاپ ءجۇرىپ، ون جەتى جاسىندا ءنابي جۇلدىزى جانىپ، اۋىلدىڭ مال شارۋاشىلىعى فەرماسىنىڭ مالشىسى بولىپ تۇراقتى جۇمىسقا الىنادى. سودان الدىنا جان سالماي، ايانباي ەڭبەك ەتىپ ۇزدىكتەردىڭ قاتارىنا ىلىگەدى. قوعامدىق جۇمىستاردان دا قول ۇزبەيدى. اتا-اجەدەن قالعان بىرنەشە تۇياقتى باعىپ، ازىعىنا، كيىم-كەشەگىنە جاراتىپ جۇرەدى.
وسىلايشا اياعىنان تىك تۇرىپ، بالا كەزگى ءومىرىنىڭ شىرقىن بۇزعان اساۋ تاعدىردىڭ تىزگىنىن ءوز قولىنا الا باستاعان كەزدە قۇداي ونى ماڭگىلىك جارى بيعايشاعا جولىقتىرادى. جيىرما جاسىندا جارىمەن وتاۋ قۇرىپ، جيىرما بىردە تۇڭعىشى نۇريلانى قۇشادى. وسىلايشا انتىنا بەرىك ءنابيدىڭ ۇيىندە جىل سايىن شىلدەحانا تويلاناتىن بولدى. «سول زاماندا ماۋ زى دۇڭ ءبىر وكىم شىعاردى: «رىن دۋو ليليان دا» دەگەن. ماعىناسى: «ادام كوپ بولسا، قۋات تا ۇلكەن بولادى». بۇل ماعان ۇلكەن دەمەۋ بولدى. ونداي بولسا، مەن سەندەرگە قۋاتىمدى كورسەتەيىن دەپ، قارا دومالاقتاردى توپىرلاتا بەردىم» دەپ ءنابي بىزگە كوز سالدى.
وسى ۋاقىتتا ورنىققان ۇنسىزدىكتى نەمەرەلەرىنىڭ ءبىرىنىڭ جىلاعان داۋسى بۇزىپ جىبەردى. ونى جۇباتام دەپ اناسىنىڭ ءۇنى قوسىلدى، وعان تاعى بىرەۋى سويلەدى، ءسويتىپ سوزگە ءسوز جالعاسىپ، وعان قوسا كىشكەنتايلار جارىسا سويلەپ، قايتادان ۇستەل ماڭى ۋ-شۋعا ۇلاسىپ كەتتى. باعانادان بەرى ءبىر ءنابي اتانىڭ جۇزىنە باعىتتالعان كامەرانىڭ شاعىن ەكرانىنان كوز الماي، كىرپىك قاقپاي، قيمىلسىز تۇرعان تەلەوپەراتورىم مۇراتبەك اپپاراتىن دامىلداتىپ، ماڭدايىنان سورعالاپ اققان تەردى قول ورامالىمەن ءسۇرتىپ جاتىر. بالا- شاعانىڭ ىزى- شۋى از بولعانداي، ءنابي اتانىڭ قۇلاعىنداعى اپپاراتى دا شۋىلداپ، مازاسى كەتتى. «ءسال ءۇزىلىس جاساپ، ءشاي ءىشىپ، ءدام تاتىپ، دەم الايىق» دەدى ول.
مەن قىتاي قازاقتارىنىڭ ۇيرەنشىكتى تۇز قوسىلعان ءشايىن ءىشىپ وتىرىپ ءۇي ىشىنە كوز جۇگىرتتىم. كوزىم بىردەن جوعارىدا ءىلىنىپ تۇرعان وتباسىلىق سۋرەتكە ءتۇستى. سۋرەتتىڭ قاق ورتاسىندا ءنابي اتانىڭ ءوزى مەن ءبيعايشا اپامىز وتىر، ولاردى وتىز-قىرىق بالا قورشاپ العان. مەكتەپتەگى مۇعالىمنىڭ بۇكىل ءبىر سىنىپپەن تۇسەتىن سۋرەتى سەكىلدى. ءۇي ىشىندەگىلەر جاعالاسا ماعان كىمنىڭ قايدا تۇرعانىن بايانداپ، بۇل سۋرەت نابيدەن تاراعان ۇرپاق قۇرعان ءار شاڭىراقتا بار ەكەنىن ايتتى. وسى اۋلەتتىڭ ءتولقۇجاتى سەكىلدى ەكەن بۇل سۋرەت. «ەگەر شىنجاڭنىڭ باسقا جەرىندە ءجۇرىپ وسى سۋرەتتى كەزدەستىرسەڭ، ءنابي ۇرپاعىنىڭ ۇيىندە وتىرعانىڭدى ءبىل» دەيدى ولار.
«سونشا بالانى قايتەسىڭ؟»
ون-ون بەس مينۋت ۇزىلىستەن سوڭ ءنابي اتانىڭ بولمەسىنە بارىپ، وڭاشالانىپ الدىق. قاريا اڭگىمەسىن جالعاستىردى: «سونىمەن، ۇرپاعىم جىلدان-جىلعا كوبەيە بەردى. ال مەن بولسام، فەرمانىڭ جۇمىسىمەن قوسا جان-جاقتا قوسىمشا ەڭبەك ەتىپ، نان تاۋىپ ءجۇردىم...». قىزعانىشتان با، الدە شىن جاناشىرلىقتان با ءنابيدى كورشى-قولاڭ، قۇربى-قۇرداستارى بالالارىنىڭ سانىنىڭ تىم كوپتىگىن ايتىپ قاجاي بەرەتىن بولىپتى. «ءاي، ءبىر ءۇزىم نانىڭدى ارەڭ جەتكىزىپ، ىلاجداپ وتىرسىڭدار. سونشاما بالانى قايتەسىڭدەر؟ توقتاساڭدارشى!»، - دەيتىن كورىنەدى. سوندا ءنابي ولارعا جىميىپ قانا، ءازىل-قالجىڭى ارالاس جاۋاپ قايتارادى ەكەن: «ءاي، ءبىز دەگەن ءۇرىم-بۇتاعىمىزبەن قويشى ەمەسپىز بە؟ ! وتار-وتار قويدى باققاندا، ونشاقتى بالاعا شامامىز كەلمەي مە ەكەن؟ قۇداي ءبىر ىرزىعىن بەرەر، شارۋالارىڭ بولماسىن!».
بالانىڭ سانى كوبەيگەن سايىن، اقىلشىلار سانى دا ارتا ءتۇستى. «نە جازعانىمدى بىلمەيمىن، ءبارى مەنى توقتاتقىسى كەلەدى» دەيدى ءنابي اتا. كەيىننەن مۇنداي ۇسىنىستار مەن ارتىق سۇراقتار ءنابيدىڭ جىنىنا ءتيىپ، زىعىردانىن قايناتاتىن بولىپتى. سونداي ورىنسىز سۇراق ءۇشىن اتامىز ءبىر كۇنى ءشارىپ دەيتىن موڭعول شوپىرمەن سوزگە كەلىپ قالىپتى...
بالالاردىڭ سانى وننان اسقان، كوبىسى مەكتەپ جاسىنداعى كەزى. ول كەزدەردە ءنابي وتباسىمەن تاۋداعى اۋىلدا تۇرادى. اۋىلداعى مەكتەپ تەك بەس جىلدىق، ارى قاراي قالاعا بارىپ وقۋىن جالعاستىرۋ قاجەت. «ول كەزدەرى كوشپەلى مەكتەپ دەگەن بولدى. قالا ماڭىندا جالعىز عيمارات سالىنىپ، وعان حالىق ىشىنەن ۇزدىك بىلىمىمەن كوزگە تۇسكەن قالاۋلى كىسىنى سايلاپ، مۇعالىم قىلاتىن. «حالىق مۇعالىمى» دەپ اتايتىن ونى.
ءوزىم سياقتى جاعدايى جۇپىنى ادامدارعا ارنالعان مەكتەپ. بۇكىل ءبىزدىڭ ايماق، اۋدان دەگەندە جالعىز ءتاۋىر وقۋ ورنى سول ەدى» دەپ ەسكە الادى قاريا. ءوزى ءبىلىم الۋعا مۇمكىندىگى بولماي قينالىپ وسكەن ەدى. بالالارىنا ءوز تاعدىرىن قايتالاتقىسى كەلمەگەن ول بارلىعىن دا وقىتۋعا بەل بۋدى. اۋىل قالادان الىستا. ارادا قاتىناس اۋىر، جول جوقتىڭ قاسى. ول مەكتەپكە جاقىن جەردەن ءبىر استى-ءۇستى بىتەۋلى ءبىر بولمەلى ساراي تاۋىپ الادى. سىرتى جۇپىنى كورىنگەنمەن قابىرعاسى تەگىس، شاتىرى ءبۇتىن. ىشىندەگى قوقىستىڭ ءبارىن شىعارىپ، ەسكى- قۇسقى كەرەك- جاراقتىڭ ءبىرازىن وڭدەپ، جيھاز بۇيىمعا اينالدىردى. ساراي ىشىنە كورپە- توسەك، ازىق-تۇلىك جەتكىزىپ، سەگىز بالاسىن سوندا كىرگىزەدى. ولاردىڭ ىشىندەگى ەرەسەكتەۋى ءارى ەڭ قاتالداۋى، ءۇشىنشى قىزى گىمىڭگۇلدى «ۆوجاتىي» ەتىپ سايلاپتى. «وسى سەندەرگە اكە دە، شەشە دە بولادى. وسىنىڭ سوزىنە باعىناسىڭدار، بار شارۋانى اقىلداساسىڭدار. ونىڭ ءسوزىن الماعان، قارسى كەلگەن جاعدايدا ماعان شاعىمدانۋعا قۇقى بار. ال ماعان شاعىم ءتۇستى دەگەنشە جاقسىلىق كۇتپەڭدەر» دەپ، سارايدىڭ كىلتىن گىمىڭگۇلگە تاپسىرىپ كەتەدى. وزىنە ارتقان سەنىمگە مۇقيات قاراعان گىمىڭگۇل سول كۇنى-اق اركىمنىڭ مىندەتى، تاپسىرمانىڭ ورىندالۋ ۋاقىتى كورسەتىلگەن كەستە سىزىپ، كىرە بەرىسكە ءىلىپ قويادى. «بىرەۋىڭ قۇدىقتان سۋ تاسيسىڭ، بىرەۋىڭ ەدەن جۋاسىڭ، ءۇي جينايسىڭ، تاماق ىستەيسىڭ» ت. ب. ۆوجاتىيدىڭ ءوزى دە قاراپ وتىرعان جوق. بالالاردىڭ اراسىنداعى داۋلى ماسەلەلەردى شەشىپ، ولار قيىنشىلىققا تاپ بولسا قاستارىنان تابىلىپ ءجۇردى. كەيدە اپتاسىنا، كەيدە ايىنا ءبىر رەت باۋىرلارىن اۋىلعا اپارىپ، اكەسىنە ەسەپ بەرەدى. اينالاداعى جۇرت ءنابيدىڭ بالالارىنا قىزىعا قارايتىن، ولاردى وزگەگە ۇلگى ەتەتىن.
ول كەزدە ءنابي - مايتاۋ مال شارۋاشىلىعى فەرماسىنىڭ مالشىسى، بەلسەندى قىزمەتكەرى. وسىنداي ەكپىندىلەرگە فەرما باسشىلىعى مالشىلاردىڭ جالاقىسىن تاراتۋ، قۇرال- جابدىقتارمەن قامتاماسىز ەتۋ سەكىلدى جاۋاپتى مىندەتتەردى تاپسىراتىن. «ايىنا ءبىر رەت مالشىلار اۋىل ورتالىعىنا جينالىپ، ايلىقتارىن كۇتەدى. سول كەزدە ۇكىمەت بىزگە قالاعا بارىپ، ايلىقتى الىپ كەلۋگە ءبىر جۇك ماشينەسىن بەرەتىن. وسى ءساتتى پايدالانىپ ءبىز قالادا جۇرگەن بالالارىمىزدى اۋىلعا كولىكپەن جەتكىزىپ الاتىن ەدىك. ءبىر كۇنى سول ماقساتپەن تاعى دا قالاعا كەلدىك. بار كەرەك- جاراقتى الدىق، بالانىڭ ءبارى ماشينەگە ءمىندى. ويىندارىن قيماي، ەسى كەتىپ جۇرسە كەرەك، مەنىڭ ەكى بالام كىدىرىپ جاتىر. ءارى كۇتتىك، بەرى كۇتتىك، جوق ءالى. كەش باتىپ، قاس قارايا باستادى. سودان الگى موڭعول شوپىر ءشارىپ تىلىنەن قاعىنباسى بار ما...
ءوزىم دە بالالارىمدى ويلاپ مازاسىزدانىپ تۇر ەدىم، توسىن سۇراق مەنىڭ زىعىردانىمدى قايناتتى. ازىلدەس زامانداسىم بولسا دا، بۇل مەنىڭ جانىما باتار ءسوز ايتتى. مەن دە سولاي ءبىر باتىرا سويلەيىن دەدىم». ءنابيدىڭ قاباعى تۇيىلە ءتۇستى. موڭعول شوپىردىڭ: «سەن وسى نەگە سولاردى توپىرلاتىپ تۋعىزا بەرەسىڭ، ا؟» دەگەن سۇراعىنا ول: «سەنىڭ اتاڭ شىڭعىسحان ءولتىرىپ قۇرتقان قازاقتىڭ سانىن تولىقتىرعىم كەلەدى» دەپ قويىپ قالىپتى. جان-جاعىنداعى مالشىلار، ءبىرى ۇرلانىپ، اۋىزدارىن باسىپ قۇمىعىپ كۇلسە، ەندى بىرەۋلەرى داۋسىن شىعارىپ راحاتتانا قارقىلداي جونەلىپتى. ءشارىپ جىم بولىپتى دا قالىپتى. «ول ماعان جانى اشىپ ايتتى دەيسىڭ بە، كەش باتتى، كەشكى اسىمنان قالدىردى سەنىڭ بالالارىڭ دەگەن پيعىلى عوي». سول ءتۇنى ءنابيدىڭ بالالارى امان-ەسەن ورالىپ، تىم-تىرىس ۇيگە قايتىپتى بارلىعى.
التىن قۇرساق انا
باستاپقىدا اتامىزدان ءنابارى وتىز سەكۋندتان تۇراتىن ەكى اۋىز پىكىر جازىپ الۋعا كەلگەنبىز. تاعدىردىڭ تەپكىسىنە ۇشىراعان جەتىم بالادان جەتى رۋلى ەلگە اينالعالى وتىرعان قاريانىڭ اڭگىمەسى ەرىكسىز جەتەلەپ اكەتتى. ءۇن-ءتۇنسىز تىڭداپ وتىرمىز. قاريا ۇزىلىستەن سوڭ ءسوز باستاعاندا ميكروفوندى قولىما سىعىمداپ ۇستاپ العانمىن. ءبىر-ەكى مينۋتتان كەيىن قولىم تالا باستاعان-دى. ىشىمنەن «قىسقا-نۇسقا ايتىپ شىقسا ەكەن» دەپ تىلەگەن ەدىم. ءبىراق اڭگىمە ايتۋشىنىڭ شەبەرلىگى قولدىڭ تالعانىن دا، ۋاقىتتىڭ تىعىزدىعىن دا ۇمىتتىرىپ جىبەردى.
«ادامدار مەن تۋرالى ەستىگەندە، بىردەن ەكى سۇراق قوياتىن كورىنەدى: بالاسىنىڭ بارلىعى ءبىر قۇرساقتان با جانە ءبارى دە ءتىرى مە ەكەن؟ وسى سۇراقتاردى ەستىگەندە زىعىردانىم قاينايدى...» دەپ قاريا قايتادان قاباعىن ءتۇيدى.
جالعىز بالادان ارتىق تۋدىرمايتىن قىتايدىڭ جەرىندە ءجۇرىپ كوپ بالالى بولعانىنا كەيبىرەۋ كۇدىكپەن قارايتىن سياقتى. سەنبەيدى. ولاردىڭ ويىنشا، كوپ بالا زاڭسىز نەكەدەن، بىرنەشە ايەلدەن بولۋى كەرەك. نەمەسە ون جەتى پەرزەنتتىڭ ءبارىنىڭ امان-ەسەن ەكەندىگىنە كۇماندانادى. ونسىز دا ومىردەن وڭباي تاياق جەپ، كىشكەنتايىنان بەينەت كورىپ، قارتايعاندا سول بەينەتتىڭ زەينەتىنە جەتىپ، شالقىپ وتىرعان شالدى كورە المايدى جۇرت، ءسىرا. ء«بىرتۇرلى ەكەن، - دەيدى اتا، - قۇدايدىڭ بەرگەن بالالارى. مىنا ءنابي جالعىزدىقتى، جوقشىلىقتى كورىپ ءوستى-اۋ، وسىعان مول ۇرپاق بەرەيىن دەگەن شىعار. مەن بالالارىمنىڭ سانىن اسىرىپ ايتىپ قايتەم؟ ءويتىپ وتىرىك ايتقاننان ماعان قانداي پايدا؟ كىمدى الدايمىن؟ جۇرت دەگەن قىزىق. تىلشىلەر بار، باسقاڭ بار، «وسىنداي كىسى بار» دەپ ەستىپ الىستان ات باسىن تىرەپ كەلەدى دە، توسىن سۇراق قويادى. وندايلارمەن سويلەسۋگە زاۋقىم سوقپايدى. سوندىقتان مەنىمەن جۇزدەسۋگە كەلگەندەرگە اۋەلى وسى ەكى نارسەنى بىردەن ايتامىن.
«شىراعىم، ون جەتى بالامنىڭ بارلىعى ءبىر قۇرساقتان، بارلىعى دا ءتىرى»، - دەيمىن». وسىنداي ورەسكەل سۇراقتار ءنابيدىڭ اشۋ-ىزاسىن كەلتىرسە، سول ون جەتىنىڭ بارلىعىن ءوز قۇرساعىندا كوتەرىپ، توعىز ايلاپ تولعاتىپ، دۇنيەگە اكەلگەن بيعايشا اپامىز قانداي كۇي كەشەدى دەسەڭىزشى... اپامىزعا اتادان گورى اۋىر تيەدى. بارلىق بالانى اياعىنان تۇرعىزعان، قارىندارىن توق، كيىمدەرىن ءبۇتىن ەتكەن سول.
وتاعاسىنىڭ دا، بالالاردىڭ دا قامىن جاساعان ءوزى. ءبيعايشانىڭ بابىمەن عانا ءنابي تامىرىن تەرەڭگە جايعان بايتەرەك بولىپ وتىر. ءنابي ءبيعايشاعا جولىقپاعاندا، ۇرپاعى قانشا بولاتىنىن قۇداي بىلەدى. ونى دا تاعدىر تالكەككە سالعان. اعايىن-تۋمانىڭ اراسىندا وسسە دە، ول دا جوقشىلىقتىڭ، اشتىقتىڭ تاقسىرەتىن تاتقان. «وقي الماي قالدىق. «ءا» دەگەن ءارىپ تانىمايمىن ءالى كۇنگە دەيىن. ءومىر بويى مالمەن اينالىستىق، ءۇي شارۋاسىنا ارالاستىق. بولدى. سوندىقتان بار كۇشىمدى بالالارىما سالدىم.
ەشقايسىسىن قاتارىنان قالدىرمادىم، قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شوقىتتىرماي ءوسىردىم. تۇگەل وقىتتىم. بىزگە بۇيىرماعاندى سەندەر كورىڭدەر، ەلىڭە ەڭبەكتەرىڭ سىڭەتىن ازامات بولىڭدار دەدىم. ال وقىمايدى ەكەنسىڭ، ءوز وبالىڭ وزىڭە. مەنەن كىنا جوق وندا. مەن ءوزىمدى ايامادىم، بارىمدى سالدىم» دەيدى اپا. قانشا اۋىرتپالىقتى كورىپ وسسە دە، جۇزىنەن سول قيىندىقتىڭ بەلگىسى بايقالمايدى. اققۇبا ءوڭدى، ەتجەڭدى كىسى.
ماڭدايى جارقىراپ، كوڭىل كۇيى كوتەرىڭكى ءجۇر. دەنساۋلىعى نابيدەن دە ءتاۋىر كورىنەدى. ون جەتى پەرزەنتىنىڭ ءبارىن دارىگەردىڭ كومەگىنسىز ۇيدە بوسانىپتى. اياعى اۋىر بولعان سايىن قۇداي وعان ارتقان جۇكتىڭ دە سالماعىن اۋىرلاتاتىنىن ۇققان ءبيعايشا شىنىمەن دە ايانبادى. تاڭ اتقاننان كۇن باتقانعا دەيىن قىزۋ تىرشىلىك. مال جايعارادى، سۋارادى، ساۋادى، بالالارىن تاماقتاندىرادى، كۇيەۋىنىڭ بابىن جاسايدى، ءۇي جيناۋ، وشاق، اياق-تاباق، ت. ب. بارلىعى ءبىر ءوزىنىڭ موينىندا. تىنىم جوق، ۇنەمى قوزعالىستا. ءبىر توقتاسا، ءۇيدىڭ بەرەكەسى كەتەدى. «باستاپقىدا قيىن بولدى ەندى. العاشقى جەتەۋى قاتايعانشا، بار اۋىرتپالىق ماعان تۇسەتىن. كەيىن بوي دا ۇيرەندى، بالالار دا ەسەيدى. بىرىنە-ءبىرى قارايتىن بولدى. موينىما ارتقان جۇگىم جەڭىلدەي بەردى» دەيدى ول.
قۇداي بىرەۋگە دۇنيە، اۋقاتتى ءومىر بەرەدى دە، باقىتتان جۇرداي قىلادى. ەندى بىرەۋىنە كەرىسىنشە... سول سياقتى جاراتقان يەمىز ءبيعايشا مەن نابيگە مال-مۇلىك بۇيىرتپادى، ەسەسىنە مىقتى دەنساۋلىق پەن قالىڭ ۇرپاق بەرىپ وتىر. اپامىزدىكىندەي دەنساۋلىقتى بارلىق انالارىمىزعا بەرسە، قازاعىمىزدىڭ سانى ەداۋىر ەسەلەنىپ قالۋشى ەدى. ءبيعايشا بۇگىندە ون جەتى ەمەس، ودان دا كوپ بالانىڭ اناسى بولار ما ەدى، كىم بىلەدى، بيلىك ارالاسپاعاندا. تىم كوپ تاتقان بەينەتتىڭ ەندى عانا زەينەتىن كورە باستاعاندا ءزار ىشكىزدى. التىن قۇرساق انا وسىلاي توقتادى.
مەملەكەت باسشىسى ماۋ زىدۋڭنىڭ ۇرانىن ۇستانىپ، ۇيىندە جىلىنا شىلدەحانا تويلاپ كەلە جاتقان ءنابي مەن ءبيعايشانىڭ شاڭىراعى ءبىر كۇنى تاعى شايقالدى. وتىز جىلدان استام قىتايدى بيلەگەن ماۋ زىدۋڭ تاقتان ءتۇسىپ، ونىڭ ورنىن باسقان دىڭ شياۋپيننىڭ زامانى تۋادى. پارتيالاس بولسا دا، ماۋمەن ساياسي جانە ەكونوميكالىق كوزقاراستارى اركەلكى بولعان دىڭ مىرزا قىتايعا تۇبەگەيلى وزگەرىستەر اكەلەدى. ارينە، تالايدى مويىنداتقان، قىتايدىڭ ەسىكتەرىن الەم ءۇشىن ايقارا اشقان دىڭ مىقتى رەفورماتور بولدى. ول جۇرگىزگەن رەفورمالاردىڭ ءبىرى - ءالى كۇنگە دەيىن ۇستانىپ كەلە جاتقان «جوسپارلى تۋۋ» ساياساتى.
دەموگرافيالىق جارىلىستى تەجەۋ ماقساتىندا قولدانعان امال: «ءبىر وتباسى - ءبىر بالا» . تازا قاندى قىتايلار، ياعني حانزۋلار وتباسىندا ءبىر بالاعا عانا، قالادا تۇراتىن از ۇلتتارعا ەكى بالاعا، ال اۋىل ايماقتاردىڭ تۇرعىندارىنا ءۇش بالاعا رۇقسات ەتىلدى. اۋىلداعى از ۇلتتاردىڭ وكىلى - ءنابيدىڭ بالالارىنىڭ سانى وننان اسىپ كەتكەن-دى ول كەزدە. باستاپقىدا كوز جۇمىپ ءجۇردى پارتيا باسشىلارى. كەيىننەن زاڭ ءوز كۇشىنە تولىعىمەن ەنىپ، بۇل ساياسات قاتاڭ اتقارىلا باستادى. ساياساتسىز-اق كورە الماستىقتان ءنابيدى كۇندەۋشىلەر وسى كەزدە ءتىپتى قۇتىرىنىپ كەتەدى. حالىق اراسىندا گۋ-گۋ سىبىس جۇرەدى ول تۋرالى.
ءبىراق ءنابيدى دە، ءبيعايشانى دا ول قاتاڭ ءتارتىپ قايىستىرمادى. جۇرتتىڭ ءسوزىن ەلەمەدى، پارتيادان سەسكەنسە دە دەس بەرمەدى. سەرتىنە بەرىك بولدى. ۇرپاعىنىڭ سانىن ارتتىرا بەردى. قورىقپادى، سەبەبى قۇداي الدىندا انت ەتتى. «سول كەزدە مەنى ءار جاقتان تۇرتپەكتەي باستادى. ءاي، مىنا ءنابي پارتيانىڭ ءسوزىن تىڭدامادى دەدى. مۇنى پارتيادان قۋۋ كەرەك، سىيلىقتان قىسقارتۋ كەرەك دەدى. كوپتەگەن جيىن-جينالىستارعا قاتىستىرمادى، سەبەبى ءسوز ەتكەندەرى مەن بولدىم. باسقا جۇمىستارى جوق سەكىلدى، اڭدىعانى - مەن. سول كەزدەرى، پارتيا ىشىندەگى كىشى قىزمەتتەگىسى بار، ۇلكەن قىزمەتتەگىسى بار، مەنىڭ «ءىسىمدى» بەس جىل بويى تەكسەردى. مەن وسى ۋاقىتتا تاعى دا تورتەۋىن تۋعىزدىم. ال ءما ساعان كەرەك بولسا دەدىم!».
ون جەتىنشى پەرزەنت
ءنابي اتا ەكپىندەپ كەلىپ ءبىر توقتادى. پارتياعا قايشى كەلۋ تۇگىل، «پارتيا» ءسوزىن اۋىزعا الۋعا قورقاتىن قاراپايىم جۇرت ءنابيدىڭ تىرلىگىنە قاراپ، «نە دەگەن جۇرەك جۇتقان!؟» دەپ جاعاسىن ۇستايتىن. تەك قۇدايدان عانا قورىققان قايسار قازاق ءنابي بولسا تالايدىڭ تاعدىرىن تەزگە سالعان جۇيەمەن بارىنشا ارباسىپ باقتى. جىعىلدى، اقىرىندا. جۇيە ونى دا بۇگىلدىردى. ميللياردتى اشسا - الاقانىندا، جۇمسا - جۇدىرىعىندا ۇستاپ وتىرعان ۇكىمەت قاشان دا ءوزىنىڭ قاۋقارلى ەكەنىن كورسەتەدى. پارتيادان شەتتەتىلدى، قىزمەتتەن تومەندەدى. قاشانعى قۋدالانسىن، كوندىردى ونى دا پارتيا. ءبىراق اياعىنا دەيىن ايتقانىنان قايتپادى...
ءبيعايشا اپامىز كەنجە ۇلى ايدىنعا جۇكتى كەزىندە جۇرت تا، پارتيا دا ءنابي اۋلەتىنىڭ ىزىنە ابدەن ءتۇسىپ العان-دى. ۇزىنقۇلاق ارقىلى اتى شۋلى قازاقتىڭ ايەلى تاعى بىرەۋىن تۋعالى جۇرگەنىن ەستىگەندە، جەرگىلىكتى ايماقتىق پارتيا باسشىسى ءنابيدى ايەلىمەن قوسا شاقىرتادى. ارنايى ماشينەمەن ادام جىبەرىپ الدىرتادى. اتى شۋلى بولسا دا، باسقا تىرلىگىندە ءمىن جوق، ءار شارۋاسىن تاپ-تۇيناقتاي قىپ بىتىرەتىن ءنابي ءالى دە پارتيادا جانە دە ەكپىندىلەر قاتارىندا ەدى. سوندىقتان باسشىلىق تا ونىمەن جۇمساق سويلەسەتىن. الگى باسشى ونى شاقىرىپ الىپ: «ءاي، ءنابي جەتەر ەندى. ءبىراز ۇرپاق قالدىردىڭ. ەندى كوزگە تۇسسەڭ، باسىڭ كەتەدى. مىناۋىڭدى تۋعىزۋعا رۇقسات جوق، الدىرتىپ تاستاۋ كەرەك» دەپتى. امال قانشا، باستىقتىڭ ءوزى ارنايى شاقىرتىپ، وسىنداي ءسوز ايتقان سوڭ ءنابي ءۇنسىز كەلىستى. قۇداي وڭداعانى دا، تۇسىك جاساتاتىن دارىگەردىڭ الدىنا بارعاندا، ول: «ءبيعايشانىڭ جۇرەگى ءالسىز، وپەراتسيانى كەيىنگە قالدىرۋى كەرەك» دەپتى. وعان جۇرەك اۋرۋى دەگەن دياگنوز قويىلىپتى. ءسويتىپ، ءبيعايشانىڭ ەمدەلۋىنە ءسال ۋاقىت بەرىلگەن. ۇرىقتىڭ ءۇش ايلىعىندا ءنابي جارىن ەرتىپ الگى دوعدىردىڭ الدىنا تاعى بارادى. ءالى دە ەم قاجەت، دايىن ەمەس دەپ ول قايتارىپ جىبەرەدى. وسىلايشا ءبيعايشا اكۋشەردىڭ الدىنا بىرنەشە رەت بارىپ-قايتادى. اقىرىندا، دوعدىر مەن پارتيالىقتار اقىلداسا كەلىپ: «نە بولسا دا كۇتەيىك. ايەل وپەراتسياعا شىداي المايدى، ونى قولدان ءولتىرىپ الامىز. مەرزىمى جاقىنداعاندا ءدارى بەرىپ، بالانى ولىدەي تۋعىزىپ الامىز» دەپ شەشەدى. «سولاي كەلىستىك، قىسقاسى. ءبىراق بۇل جولى دا قۇدايىم وڭدادى، - دەپ قاريامىز بار بالا-شاعاسىمەن بىرگە تۇسكەن سۋرەتتى الاقانىمەن ءبىر سيپاپ قويدى.
ءبيعايشا اپانىڭ مەرزىمى جاقىنداپ قالعاندا مايتاۋعا ورتالىق كوميتەت مۇشەلەرى كەلگەن. ولار شەتەلدەن كەلگەن قوناقتاردى قىدىرتىپ جۇرگەن كورىنەدى. وسى ۋاقىتتا رايكوم باستىعى ءنابي سەكىلدى شوپىرى بار، مالشىسى بار، ەكپىندىلەردى شاقىرىپ الىپ، سىيلى قوناقتاردى جايلاۋعا اپارىپ قىدىرتۋدى بۇيىرادى.
استارىنا كولىك، قولدارىنا كەرەك-جاراعىن بەرىپ، سول ساتتە جونەلتەدى. وسىلايشا ءنابي باستىقتاردىڭ كوڭىلىن تاۋىپ، جايلاۋدا سەرۋەندەتىپ، قىدىرتىپ جۇرگەندە، ءبيعايشانىڭ تولعاعى باستالادى. مۇنداي جاعدايعا ابدەن ۇيرەنىپ العان ءبيعايشا سۇيرەتىلىپ ءجۇرىپ، كورشى ۇيدەگى كەلىنشەكتى شاقىرىپ الىپ، بوسانادى. ءنابي جايلاۋدان ورالعاندا، ونى ون جەتىنشى پەرزەنتى كۇتىپ جاتادى.
ءنابيدىڭ كەۋدەسىن شاتتىق سەزىمى كەرنەيدى، ءبىراق ۇكىمەتتىڭ ۇكىمى ەسىنە ءتۇسىپ، قۋانىشى سۋ سەپكەندەي باسىلادى. بالاسىنىڭ تاعدىرى نە بولماق ەكەنىن بىلمەككە بەل بۋىپ، باستىقتىڭ الدىنا بارادى. بار ءمان-جاعدايدى باياندايدى: ءوزىنىڭ تۇسىككە كەلىسىمىن بەرگەنىن، باستىقتىڭ ءوزى جايلاۋعا جىبەرگەنىن، ايەلدىڭ وقىستا بوسانىپ قالعانىن تۇگەل باياندايدى... «مەنەن كەتكەن قاتە جوق، ال قالعانىن وزدەرىڭ شەشىپ كورىڭدەر» دەپ تىكە قارايدى باسەكەڭنىڭ بەتىنە. سوندا پارتيا حاتشىسى ءسال ويلانىپ تۇرىپ: «بۇل تۋىلىپ بولعان بالا، ونى ولىمگە اپارۋ - قىلمىس. ءومىر ءسۇرسىن، ءبىراق ءبىر شارت بار ساعان». سونداعى شارتى - بالاسىن قالدىرۋ، ءبىراق وسىمەن توقتاسىن دەگەن تۇجىرىم ەدى. بۇل اۋىزشا كەلىسىم كۇيىندە قالماس ءۇشىن، ءنابي مەن ءبيعايشانى ەرتىپ دوعدىردىڭ الدىنا اپارىپ، ۇرىقسىزداندىراتىن ءدارى ىشكىزەدى. امالى جوق ءنابي مەن ءبيعايشا «وسى ون جەتىسىنە تاۋبە، اللا كۋا عوي» دەپ ىشتەن تىنادى.
ءنابي قاريا وسىنىڭ بارلىعىن اۋىر كۇرسىنىسپەن بايانداپ كەلىپ، شۇكىرشىلىك ايتىپ توقتادى. قۇداي باسىنا سىناق سالدى، سول سىننان بۇل سۇرىنبەي ءوتتى. ەسەسىنە وزىنە ساي سابىرلى جارعا جولىقتى. اللا تاعالا وعان التىن قۇرساق دارىتىپتى. ەكەۋىنىڭ دە جاستاي كورگەن جوقشىلىعىنىڭ وتەۋى شىعار، سارقىلماس بايلىق قوندى. ءبىر ەمەس، ەكى ەمەس، بەس ەمەس، ءتىپتى ون ەمەس... ون جەتى پەرزەنت بۇيىردى بۇلارعا. ون قىز، جەتى ۇل. ەكەۋىنە دارىماعان نەسىبە سول ون جەتىنىڭ ماڭدايىنا جازىلدى. بالالارىنىڭ بارلىعىن دەرلىك اياقتاندىردى. ون التى اۋلەتپەن قۇدالاستى. كەنجەسى ايدىننان باسقاسىنىڭ بارلىعى وتاۋ قۇردى. بارلىعى دا ۇلگىلى قىزمەت اتقارادى. پەرزەنتتەرىنىڭ الدى نۇرجامال مەن ءنۇريلا زەينەتكە شىعىپ ۇلگەردى. ەكەۋى دە ۇزاق جىل مۇعالىم بولدى.
ءنابي اتانىڭ ايبىن دەگەن نەمەرەسى سۇڭقار دەگەن سۇلۋ قىزبەن جۇپ قۇرىپ، كەيىپكەرىمىزدىڭ تۇڭعىش، ازىرشە جالعىز شوبەرەسى - ۇلاعاتتى ومىرگە اكەلىپتى.
مالشىلار مەن مۇنايشىلار
جالپى، ءنابيدىڭ ءوزى مالشىلار اۋلەتىنەن شىققان-دى. بۇگىنگى قونىستانعان مايتاۋ جەرى قىتاي جەرىندەگى بەلگىلى مۇنايلى ايماق بولعان سوڭ، ونىڭ بالالارى اتاكاسىپتى وزگەرتتى. قازىر ءنابي ۇل-قىزدارىنىڭ كوپشىلىگى - مۇنايشىلار. سول مۇنايشىلاردىڭ ەڭ ۇلكەنى، پەرزەنتتىڭ ءتورتىنشىسى، ۇلدىڭ ەكىنشىسى - سەرىك. 1966 - جىلى تۋعان وسى سەرىكتەن كەيىنگىسىنىڭ ءبارى دەرلىك مۇناي سالاسىندا قىزمەت ەتەدى. باياعى ۆوجاتىي بولاتىن گىمىڭگۇل (1968)، نۇرساۋلە (1970)، مۇقيات (1971)، اقيقات (1972)، بەرىك (1974)، گۇلدار (1976)، ايقىن (1979)، ەگىز قىز اينۇر مەن تاڭنۇر (1981)، مۇباراك (1985) بارلىعى دا مۇنايشى نەمەسە مۇناي زاۋىتىنىڭ قىزمەتكەرلەرى. ءبىرى دانەكەرشى، ءبىرى تەحنيك، ءبىرى مۇناي ايىرۋشى، ءبىرى زەرتتەۋشى، ەندى بىرەۋى سول زاۋىتتىڭ اسپازى. 1986 - جىلى تۋعان كەنجە ۇل ايدىن ماماندىعى دارىگەر بولسا دا، اعايىننان قالىسپايىن دەپ مۇناي سالاسىنىڭ تىزگىنىن ۇستادى. قازىر ول مايتاۋ قالاسىنداعى مۇناي-ەتيلەن زاۋىتىنىڭ ۇزدىك قىزمەتكەرى. ال 1983 - جىلى تۋعان ءجاننات پەن 1978 - جىلى تۋعان نۇريقان باسقا ماماندىق يەلەرى. نۇريقان مايتاۋ مەكتەبىندە قىتاي تىلىنەن ساباق بەرەدى، ال ءجاننات بولسا، اۋداندىق پوليتسيا بولىمشەسىنىڭ قىزمەتكەرى. ءبارىنىڭ دە ءبىر-ەكى ۇل-قىزى بار. ولار ءنابي اتاعا 28 نەمەرە، ءبىر شوبەرە سۇيگىزىپ وتىر.
ون قىز، جەتى ۇل تاتۋ-ءتاتتى ءومىر سۇرۋدە. كىشى، ۇلكەن دەپ بولىنبەي، ءبىر-بىرىمەن تەڭ دارەجەدە سويلەسەدى. ءجيى-ءجيى باس قوسىپ تۇرادى. اعايىن-تۋىسقا قاراسادى. مەملەكەت ىشىندەگى شاعىن مەملەكەت سەكىلدى ەكەن بۇل وتباسى. ازىلدەپ ايتساق، ءنابي «اۆتونومياسى» دەۋگە بولار. ونەگەلى ۇل-قىزدار اكە- شەشەسىن ءجيى شەتەلگە شىعارىپ تۇرادى، اۋرۋ-سىرقاۋىن ەمدەيدى. اماندىق بولسا، كەلەسى جازدا قوس قاريانى مەككەگە اپارىپ قايتۋ جوسپارلارىندا بار. قىتاي جەرىندەگى قازاقتار قىزىعا قارايدى بۇل اۋلەتكە. ءنابي مەن ءبيعايشادان ارتىق باقىتتى جان جوق سەكىلدى كورىندى بىزگە.
ءوزىنىڭ باستان كەشكەنىن بايانداعان ءنابي اتا سوڭىندا بىزگە: «ءاي، بالالار ەلگە ايتىپ بارىڭدار، تەك قۇدايدان قورىقسىن. «مۇمكىندىك بارىندا قازاقتىڭ سانىن كوبەيتىڭدەر» دەپ مۇندا ءنابي قاريا ايتىپ جاتىر دەڭدەر. مەنىڭ باستان كەشكەنىمدى ەشكىمنىڭ باسىنا بەرمەسىن. ۇكىمەت مۇندا تىيىم سالدى، ال سەندەرگە تيىن بەرەدى ەكەن. سوندىقتان باسقا قونعان باقىتتى ۇشىرىپ الماڭدار. قازاعىم قايدا جۇرسە دە امان بولسىن، باسىمىز كوپ بولسىن!» دەپ تىلەگىن ايتتى. باتاسىن بەرىپ، تەلەوپەراتور مۇراتبەك، تاكسيست ءاشىم ۇشەۋمىزگە ءبىر-ءبىر تاقيادان كيگىزدى. ءبىر-ەكى ساعات بولىپ قايتامىز دەگەن ءبىز ءتۇن اۋا ءبىر-اق اتتاندىق. مايتاۋدى، ءنابي اتا مەن مەن ءبيعايشا اپانى قيماي بارامىز. قۇلاقپەن ەستىپ، كوڭىلگە تۇيگەنىمىز مول بولدى. جاستايىنان جەتىم قالىپ، جالعىز تىكەننەن تامىرىن تەرەڭگە جايعان بايتەرەككە اينالعان قارتتىڭ اسەرلى اڭگىمەسى ءبىزدى تەرەڭ ويعا جەتەلەدى. ۇرىمجىگە دەيىنگى 300 شاقىرىم جولدا ءنابي قاريانىڭ اڭگىمەسىن تالقىلاۋمەن بولدىق.
ءبىز بارلىق جاعداي جاسالعان ەلدە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. ۇكىمەتىمىز بالانىڭ تۋۋىنا شەكتەۋ قويماق تۇگىل، ساعان ءوز اۋلەتىڭدى كوبەيتكەنىڭ ءۇشىن سىي-سىياپات بەرەدى. مەن قىتايدىڭ تۇرعىندارىنا «بىزدە بالا تۋعانىڭ ءۇشىن اقشا بەرەدى» دەسەم، كوزدەرى جايناپ كەتەدى. قىزىعا قارايدى، تاڭعالادى. ونىمەن توقتاماي مەن: «بالانى كوپ تۋعان سايىن، ءۇستى-ۇستىنە اقشا قوسىلادى، كوپ بالالى بولساڭ ءۇي سىيلاۋى مۇمكىن» دەپ تاعى قوسام. قىتايلارىڭ ودان سايىن جاۋتاڭدايدى. سوڭىندا «ەھ» دەپ ءبىر كۇرسىنەدى.
ال ءوز ەلىمە كەلسەم، قازاقتىڭ سانىن كوبەيتپەك تۇگىلى، ءوزىم ءۇشىن ءومىر سۇرەم دەپ ۇيلەنبەي جۇرگەن جاستاردى كورەمىن. «ءبىر بالانى اسىراسام جەتەدى، تاعى بىرەۋى بولسا ءماشينا الا المايمىن، ءۇي الا المايمىن» دەپ جۇرگەندەرى دە جەتەرلىك. شەتەلگە شىققاندا تەك ءوز ۇلتىنىڭ كەمشىلىگىن عانا ايتىپ، بارعان ەلىنىڭ ازاماتتارىمەن تۇرمىس قۇراتىن قىزدار دا از ەمەس. وسىندايلاردى وسىمگە شەكتەۋ قويعان شەت ەلدە جۇرسە دە، قازاق ۇپايىن تەڭەستىرگەن ءنابي اتامەن سالىستىرامىن.
...قايتىپ كەلەمىز. ءنابي اتام بەرگەن تاقيانى تەلەوپەراتورىمىز ەكەۋمىز قايتا-قايتا سيپاي بەرەمىز. ىرىمشىل ەلدىڭ بالاسى ەمەسپىز بە؟
داۋرەن وماروۆ، بەيجىڭ - ءۇرىمجى - مايتاۋ - بەيجىڭ
«ايقىن»
