اعىلشىن اقىنى پاسكەيل پەتيتپەن بولعان سۇحبات
پوەزيا كىتابى قوعامى مەن ونەر كەڭەسى ونىڭ ەسىمىن 2004 - جىلى جاڭا بۋىن اقىندارى قاتارىندا اتادى.
ءۇش جيناق شىعارعان اقىننىڭ «اڭ بەينەسىندەگى اكە» (2001ج.) جانە «اڭشى» (2005ج.) اتتى سوڭعى ەكى كىتابى ت. س. ەليوت جۇلدەسىنە ۇسىنىلىپ قانا قويماي، «تايمس» گازەتىندەگى ادەبي قوسىمشانىڭ جىل كىتابى مارتەبەسىنە دە يە بولدى.
پ. پەتيت انگلياداعى ونەر كەڭەسىنىڭ ءتورت بىردەي باس جۇلدەسىن يەمدەنگەن قالامگەر. «لوندون پوەزياسى» جۋرنالىنىڭ قۇرىلتايشىلارىنىڭ ءبىرى بولعان ول 1989-2005ج. ج. ارالىعىندا اتالمىش باسىلىمنىڭ ادەبي رەداكتورى قىزمەتىن اتقاردى. «Mslexіa» جۋرنالى پ. پەتيتتى ون جىلدىقتاعى ەڭ ۇزدىك ون اقىن ايەلدىڭ قاتارىنا جاتقىزدى.
وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتى، تەيت مودەرن مۇراجايى، ارۆون قورى مەن ميددلسەكس ۋنيۆەرسيتەتىندە ءدارىس وقيتىن اقىننىڭ ولەڭدەرى نەپال، بولگار، قىتاي، ليتۆا، يسپان، پارسى، جاپون، پورتۋگال، ورىس، نەمىس، گوللاند، رۋمىن سياقتى بىرنەشە تىلدەرگە اۋدارىلعان. كورولدىك ونەر كوللەدجىن ءمۇسىنشى ماماندىعى بويىنشا ءبىتىرىپ شىققان.
بۇگىندە اۆسترالياداعى ءداۋىرى ءجۇرىپ تۇرعان ەڭ ايتۋلى اقىن سانالاتىن لەز ماررەيدىڭ ءوزى «ۇلى بريتانيانىڭ قازىرگى ەڭ مىقتى بەس-التى اقىنى بولسا، سونىڭ ءبىرى» دەپ باعا بەرگەن پاسكەيل حانىممەن تانىستىم.
سول كەزدە قازاقستانداعى بريتان كەڭەسىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن وتكەن «جاڭا جىبەك جولى» اتتى ادەبي سەمينارعا كەلگەن تۇماندى البيون ەلىنىڭ وكىلدەرى قازاقستان مەن وزبەكستاننان جينالعان 35 جاسقا دەيىنگى 28 اقىن-جازۋشىمەن ءبىر جۇما جۇمىس ىستەپ، ءبىر مارە-سارە بولىپ قالعانىمىز بار-تىن. شەتەلدەرگە كۇن قۇرعاتپاي بارىپ-كەلىپ جاتقانىمىزبەن، ىرگەمىزدەگى قىرعىز بەن وزبەك ادەبيەتىنىڭ دە نەمەن تىنىستاپ جاتقانىنان بەيحابار قالعان زاماندا بۇل شارانىڭ «قۇبىلىس» بولماسىنا ەش قاقى جوق ەدى. كەلگەن قوناقتاردى قازاق وقىرماندارىنا جەتكىزسەم-اۋ دەگەن سول ۋاقىتتا تۋعان تىلەگىمدى ىسكە اسىرۋدىڭ رەتى ەندى عانا كەلگەندەي...
- اعىلشىندار قاي ەلدىڭ پوەزياسىن وقۋعا پەيىل؟
- باسقالارىنىڭ نە وقيتىنىن مەن ايتا المايمىن. ءوز باسىم كوپ وقۋعا تىرىسامىن. ماعان جاڭا اقىنداردى تانىپ-ءبىلۋ مەن باسقالاردىڭ نە جازىپ جاتقانى قىزىق. ءبىراز ۋاقىتتان بەرى قىتاي پوەزياسىن، ونىڭ بۇگىنگىسى مەن كلاسسيكاسىن، اسىرەسە تاڭ ديناستياسىنىڭ ەركىن پوەزياسى - شان-شۋي (وزەن مەن تاۋ) مەكتەبىن وقىپ ءجۇرمىن. كوپ وقىعاندارىمنىڭ ىشىندە سولتۇستىك امەريكا مەن ءبىراز لاتىن امەريكاسىنىڭ پوەزياسى بار.
- ولەڭدى قانشالىقتى ءجيى جازاسىز؟ جوسپارمەن جازاسىز با، الدە شابىت كۇتەسىز بە؟
- ءناپاقامدى ساباق بەرۋ ارقىلى تاباتىندىقتان، اپتاسىنا ءبىر-ەكى كۇن بولماسا، ولەڭ جازاتىن ۋاقىت تا جوق. جازاتىن دۇنيەمدى تاڭەرتەڭ جازۋعا تىرىسامىن. بولماسا، جاي عانا ۇستەلىمە وتىرىپ الىپ، ترانس سياقتى ولەڭ جازاتىن كۇي ىزدەيمىن. شارشاپ وتىرعاندا ولەڭ جازا المايمىن. ويتكەنى بۇرىن بولماعان جاڭا دۇنيەنى ومىرگە اكەلۋ ءۇشىن ادامعا كۇش-قايرات كەرەك. قولىم ءجۇرىپ جاتسا ءبىر كۇندە ءۇش ولەڭ جازىپ تاستايمىن. ونداي كەزدە ولەڭ بىرىنەن كەيىن ءبىرى كەلە بەرەدى. ال جازا الماعان ساتتەردە باسقا اۆتورلاردىڭ قولىنان شىققان ولەڭدەردى زەردەلەيمىن، وقيمىن. ايتپەسە، جاي عانا وتىرىپ الىپ، ويعا باتامىن.
- ەگەر سىزگە ءومىرىڭىزدى وزگەرتە الاتىنداي قۇدىرەت بەرىلسە، قاي جەردە ءومىر ءسۇرىپ، قاي جەردە ولەڭ جازار ەدىڭىز؟
- بۇعان جاۋاپ بەرۋ وتە قيىن. ويتكەنى جاتىپ الىپ، ولەڭ جازعىم كەلەتىن ونداي جەرلەر تىم كوپ. ونداي، الەمدەگى ادام اياعى تيمەگەن، تاۋلى-تاستى، وڭاشا جاتقان مەكەندەردىڭ اراسىندا سولتۇستىك كاليفورنيانىڭ قىزىلاعاشتى جاعالاۋى، ۆەنەسۋەلا امازونكاسىنىڭ تۇمسا تابيعاتى، انناپۋرناس ماڭى مەن فرانسيانىڭ وڭتۇستىگىندەگى لانگەدوك تا بار. مەن لوندوندا تۇرامىن، سونى ويلاسام، جىندى بولىپ كەتە جازدايمىن. سەبەبى ماعان ۇلكەن قالالار ۇنامايدى. ءبىراق الداعى بىرەر جىلدا اۋىلدىق جەرگە كوشۋدى جوسپارلاپ تا قويدىم. قۇس ءۇنىن ەستي الاتىن تاۋلى ۋەلسكە.
- بۇگىنگى اعىلشىن پوەزياسىنداعى ءوتىمدى تاقىرىپ نە؟
- بۇگىنگى تاڭدا اقىنداردىڭ كوبى تابيعاتتى جىرلايدى. جاڭا تاقىرىپ كورىنگەنىمەن، بريتانيادا تابيعاتتى ولەڭگە قوسۋ بۇرىننان بار ءداستۇر. وتە ۇزاق ۋاقىت قالا پوەزياسى باسىمدىققا يە بولدى. قالامگەرلەر ءجيى ورالاتىن تاقىرىپتاردىڭ قاتارىندا سوعىس جايلى ولەڭدەرمەن بىرگە، عالامشارىمىزدىڭ ەرتەڭىنە الاڭداۋشىلىق بىلدىرگەن زورلىق-زومبىلىق پەن ەكولوگيالىق اپاتتار ماسەلەسى دە جوق ەمەس. جاس يمميگرانت اقىندار ارالاس ءناسىل مەن يمميگرانتتار تاعدىرىن جازادى. بۇل تۇرعىدا لوندوننىڭ الەمدەگى ءتۇرلى مادەنيەتتەر شوعىرى توپتاسقان ۇلكەن شاھار ەكەندىگىندە ەش داۋ جوق. ال بۇدان بريتان پوەزياسى وسە تۇسپەسە، كەمىپ قالمايدى.
- جازعان دۇنيەلەرىڭىزگە كوڭىلىڭىز قانشالىقتى تولادى دەسەك؟
- تولاتىن كەزى وتە سيرەك. ەڭ جاقسى دەگەن ولەڭدەرىمنىڭ وزىنە كوڭىلىم تولمايدى. مەن ولەڭنىڭ دۇعا سياقتى بولعانىن قالايمىن. ونىڭ دۇعالىق قاسيەتى بولۋى كەرەك.
- ءسىزدىڭ ولەڭدەرىڭىزدىڭ بىرنەشە تىلگە اۋدارىلعانىن بىلەمىن. ءسىز سول ولەڭدەرىڭىزدىڭ اۋدارىلۋ ساپاسىن قالاي باعالايسىز؟
- باعالاي المايمىن دەسەم دە بولادى. سەنىم بىلدىرۋدەن باسقا امال جوق. مەنىڭ «اڭ بەينەسىندەگى اكە» اتتى ەكىنشى كىتابىم مەكسيكادا يسپان تىلىنە اۋدارىلدى. اۋدارماسى وتە ءساتتى شىقتى دەپ ويلايمىن. يسپان ءتىلىن از-كەم بىلگەندىكتەن ەمەس، ارينە. اۋدارما جاساعان ۆالەري مەيەر (مەكسيكا) مەن ماك تەستتىڭ (ا ق ش) وزدەرى دە مىقتى اقىن بولعاندىقتان. ولاردىڭ جازعاندارى ماعان قاتتى ۇنايدى. ولەڭدەرىم يسپان تىلىنە جاقسى اۋدارىلعان بولۋى كەرەك دەپ وتىرعانىم دا سول. سول سياقتى، ولەڭدەرىمنىڭ ءبىرازىن قىتاي اقىنى ياڭ ليان قىتاي تىلىنە اۋداردى. ولاردىڭ مىقتى اۋدارما بولعانىنا كۇمانىم جوق. ءتۇپنۇسقادان (!) كۇشتى بولۋى دا عاجاپ ەمەس. ويتكەنى ونىڭ ءوزى سۇراپىل اقىن.
- ءجيى وقيتىن ولەڭدەرىڭىز بار ما؟
- ءيا. دجون كيتستىڭ «بۇلبۇلعا ماداعى» مەن كولريدجدىڭ «قۇبىلاي حانىن» جاتا-جاستانا وقيمىن. قولىما قايتا-قايتا الاتىن كىتاپتاردىڭ قاتارىندا شەرون ءولدزدىڭ «تاڭدامالى ولەڭدەرى»، گەلۆەي كيننەل، ك. ك. ۋيليامس پەن توماس ترانسترومەردىڭ «توپتاما ولەڭدەرى» بار. جەكەلەگەن ولەڭدەردى ايتار بولسام، دجوي حاردجونىڭ «بار ەدى وندا سايگۇلىك»، ادريەن ريچتىڭ «اپاتقا ۇرىنۋى» مەن ەليس وسۆالدتىڭ «Dunt» اتتى ولەڭى... ايتا بەرسە، كوپ.
- قازاقستاندا قاتتى اسەرگە بولەگەن جايتتار جايلى ايتىپ بەرسەڭىز؟
- ەڭ ءبىرىنشى ايتارىم، بۇل جەردىڭ ادامدارى جىلى شىرايلى، دوس پەيىل جانە وتە قوناقجاي ەكەن. ءبىز الماتى اۋەجايىنا قاڭتار ايىنىڭ بوزالا ءبىر تاڭىندا كەلىپ قوندىق. جەردەن كوتەرىلگەن تۇماننىڭ كورىنىسى عاجاپ ەدى. كۇن قاتتى سۋىق بولدى. مەنىڭ كوزىمە بىردەن شاتىرلاردا تۇرعان مۇز سۇڭگىلەرى ءتۇستى. ادەمى ساتتەر! مەن بۇعان دەيىن دە قازاق سالت-داستۇرلەرى، جىلقىلار مەن بۇركىت سالۋ، تيانشان تاۋلارى مەن بەرەل قورعانى جايلى بىرنەشە كىتاپتار وقىعان بولاتىنمىن. وسىلاردىڭ بارلىعى مەنى تاڭ-تاماشا ەتتى.
التىن ادام قازباسى جايلى بىرنەشە كىتاپتارعا تاپسىرىس تا بەردىم. قازاقستاننان قايتقاننان كەيىن مەن التىن ادام مەن ونىڭ تاڭعاجايىپ باس كيىمى، كومىلگەن جىلقىلار جايلى ەكى ولەڭ جازدىم. ونىڭ ءبىرى كۇيەۋىمە جازىلعان قىسقا عاشىقتىق ولەڭ بولىپ شىقتى.
سودان كەيىن مەنى قاتتى تاڭعالدىرعان ءبىر نارسە، ول - سوڭعى كۇنى قولىما بۇركىت ۇستاعانىم ەدى. مۇنىڭ انگليادان كەلگەن ادام ءۇشىن قانشالىقتى تاڭعالارلىق وقيعا بولعانىن ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. سول ءبىر ءسات ۇزاعىراق بولسا عوي دەپ تىلەۋمەن بولدىم.
ول دا عاشىقتىق ولەڭگە ۇلاستى. بۇركىتتى قولعا قوندىرۋ، كۇتپەگەن جەردەن عاشىق بولۋ سەزىمىن ەسكە تۇسىرەدى ەكەن. مەن وسى ءبىر ساتتەگى بۇركىتتىڭ «ورنى» مەن عاشىق ادامنىڭ «ورنىن» ولەڭگە تۇسىرگىم كەلدى. كەيىننەن ءوزىڭنىڭ ۇلكەن بۇركىتپەن تۇسكەن سۋرەتىڭدى العان كەزدە مەن ونى ۇياباسار رەتىندە قابىلدادىم. سودان تۇنىپ تۇرعان تىلسىم بولىپ تابىلاتىن ەر ادامنىڭ قولىنداعى ۇياباسار جايلى وي باستاعان ولەڭىمنىڭ ەكىنشى جارتىسىن جازۋعا يتەرمەلەدى.
- جالپى، بۇل ساپارىڭىز ءوز كۇتكەندەگىڭىزدەي بولدى ما؟
- البەتتە، العان اسەرىم كەرەمەت. كەرى قاراي ۇشقان ساتتە قازاق دالاسى تومەندە جايىلىپ سالا بەردى. ۇشاق ىشىندە وتىرىپ تيانشان تاۋىنىڭ كورىنىسىن تاماشالادىم. باعىما وراي، تۋرا تەرەزە جاقتاعى ورىندىققا وتىرىپپىن. ودان كەيىن ءۇش ساعات بويى اپپاق دالانىڭ ۇستىمەن ۇشتىق. دالا، كەڭدىك جايلى ويلارعا جەتەلەگەن ادەمى ساتتەر! بۇل جايىندا وقىعان سايىن اسەرلەنە تۇسەم. مەنىڭ قورعاننان تابىلعان جاۋىنگەر ايەل جايىندا جازىلعان ولەڭىمنىڭ ءالى سياسى دا كەۋىپ ۇلگەرمەدى. ونىڭ مەنىڭ شىعارماشىلىعىمدى بايىتا تۇسكەنىنە كۇمان جوق.
- كوپتەگەن ەلدەردە بولدىڭىز. سولاردىڭ ىشىندە قايتىپ بارعىڭىز كەلەتىندەرى بار ما؟ نەگە؟
- امازونكاعا دا، گيمالايعا دا، قىتايعا دا، قازاقستان، موڭعوليا مەن تيبەتكە دە بارعىم كەلىپ تۇرادى. ماعان الەمنىڭ تابيعاتى بۇلىنبەگەن نۇكتەلەرى ۇنايدى. سەبەبى مەن وندا ءوزىمدى ءوز ۇيىمدەگىدەي سەزىنەمىن!
- ءوز زامانداستارىڭىزدىڭ اراسىندا باسەكەلەستىك بارى سەزىلە مە؟
- بريتانياداعى اقىندار ورتاسى وتە شاعىن. وندا باسەكەلەستىك بولاتىنداي تاعايىندالاتىن جۇلدەلەر دە كوپ ەمەس. ءوز پايىمداۋىمشا، ءبىز باسەكەگە تۇسسەك، جاقسى جازۋ ءۇشىن، قولدان كەلگەنشە مىقتى بولۋ ءۇشىن باسەكەلەسۋگە ءتيىسپىز. ال ونداي بولۋ ءۇشىن بەرىلە جۇمىس ىستەپ، ۇنەمى دەڭگەيىمىزدى كوتەرىپ وتىرساق، قانەكي؟!
- بوس ۋاقىتىڭىزدى قالاي وتكىزۋگە تىرىساسىز؟
- بوس ۋاقىت دەگەن كوپ بولا بەرمەيدى. كەيدە ءتىپتى مۇرنىمىزعا سۋ جەتپەي كەتەدى. ءبىراق قانداي جاعداي بولماسا دا كىتاپ وقۋعا ۋاقىت تابامىن. كوپ وقيمىن. اسىرەسە ءبىر جاققا ساياحاتتاعاندا، نە بولماسا مەترودا. الەم پوەزياسىمەن قاتار، انتروپولوگيا، جاراتىلىستانۋ تاريحى نەمەسە قىزىعۋشىلىعىمدى تۋعىزعان كەز كەلگەن دەرەكتى ماتەريالداردى وقي بەرەمىن. قازىرگى ۋاقىتتا بۇركىتتەر، قورعاندار، قازاقستان ءھام مۋزىكالىق ۇيلەسىم مەن مۋزىكانىڭ رۋحاني كۇشى جايلى جازىلعان ەجەلگى تەوريالاردى وقىپ جاتىرمىن.
- قازىرگى تانىلىپ قالعان اقىندارعا توقتالىپ كەتسەڭىز...
- بۇگىندە بريتانياداعى ەڭ تانىمال اقىندار كىم دەسە، ءوز باسىم ەڭ اۋەلى سايمون ارميتيدج، كەرول ەنن داففي مەن بەندجامين زەفانيانى اتار ەدىم. مەنىڭ ويىمشا، سيمۋس حيني مەن تەد حيۋز دا بۇگىنگى تاڭدا تانىمالدىلىقتان كەندە ەمەس. قالاي دەسەك تە، بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋ وڭاي ەمەس. ويتكەنى مەنىڭ بار بىلەرىم - جۇرت اۋزىنداعى ءسوز، ناقتى دەرەك ەمەس.
- ەگەر سىزگە الەمدەگى ەڭ ۇزدىك ون اقىننىڭ انتولوگياسىن قۇراستىرۋ مۇمكىندىگى بەرىلسە، وعان كىمدەر كىرەر ەدى؟
- بار-جوعى ون با؟ قيىن بولاتىنى ءسوزسىز. سەبەبى مۇنداي انتولوگيانى جاساۋعا مەنىڭ ءبىلىمىم ازدىق ەتەدى! دەسە دە، ءوز ۇسىنىسىمدى ايتسام، ولار - پابلو نەرۋدا (چيلي)، لەز ماررەي (اۆستراليا)، فەرەنتس يۋحاش (ماجارستان)، شەرون ولدز (ا ق ش)، سياران كارسون (يرلانديا) ، دجون كيتس ( ۇلى بريتانيا)، سەميۋەل تەيلور كولريدج ( ۇلى بريتانيا)، ارتيۋر رەمبو (فرانسيا)، ياڭ ليان مەن لي باي (ەكەۋى دە قىتايدان)، راينەر ماريا ريلكە (اۆستريا) مەن توماس ترانسترومەر (شۆەتسيا). كوردىڭىز بە، وننان اسىپ كەتتى. مۇنىڭ ءوزى تولىق ەمەس...
- قازاقتار تۋراسىندا بىلگىڭىز كەلىپ تۇراتىن نارسە نە؟
- بىلگىم كەلەتىن نارسەلەر كوپ. مىسالى، داستۇرلەرىڭىزدى قالاي قابىلدايتىندارىڭىزدى، ءداستۇرلى مۋزىكانىڭ ماڭىزدىلىعى قانشالىقتى ەكەندىگىن بىلگىم كەلەدى. قوبىز ءالى دە باقسىلىق اسپاپ رەتىندە سانالا ما، جوق پا دەگەندەي... جەرگىلىكتى ميف، اڭىزدار، وسى ەلدىڭ پوەزياسى، سىزدەردىڭ تۋعان توپىراقپەن بايلانىستارىڭىزدىڭ قانشالىقتى ەكەندىگى دە مەن ءۇشىن قىزىق. بىزگە ءوز ونەرىن كورسەتكەن جىراۋدى تىڭداپ وتىرعان كەزدە مەنىڭ قۇلاعىما تاريحي كەزەڭدەردىڭ، جىلقى مەن دالانىڭ ءۇنى كەلدى. ول مەنىڭ بىلە تۇسسەم ەكەن دەگەن قۇشتارلىعىمدى وياتتى.
بۇل اۋەن مەنىڭ ەسىمە تۋعان جەر تاعدىرىن ۇلتتىق قۇندىلىقتار ارقىلى جەتكىزەتىن اۆستراليا ابوريگەندەرىنىڭ ءان-جىرىن ءتۇسىردى. بۇل تۇرعىدا، باتىستىڭ اتالمىش داستۇرلەردەن ۇيرەنەرى كوپ. اسىرەسە وسى ءبىر عالامدىق جىلىنۋ مەن تابيعاتتان ادامزات بالاسى بارىنشا الىستاعان زاماندا. تابيعاتتىڭ تاڭعاجايىپ جاراتىلىسى - قىران بۇركىت پەن جىلقى جايىندا دا بىلگىم كەلەتىن نارسەلەر وتە كوپ. ورىستاردان بوستاندىق العان قازاقتاردىڭ وزدەرىن قالاي سەزىنەتىندەرىن، قازاق ءۇشىن بوستاندىق ماعىناسىنىڭ نە ەكەنىن بىلگىم كەلەدى.
سۇحباتتاسقان: داۋرەن بەرىكقاجى ۇلى
el.kz
