بۇگىنگىنىڭ ايەلدەرى دە تاز بولىپ بارادى
ەتەك-جەڭ قىرقىلدى. سونىمەن بىرگە ۇياتتىڭ كوبەسى دە سوگىلگەندەي-تىن.
بۇگىندە ەتەگىمىز ۇزارىپ كەتپەسە دە شۇكىر، قىسقا شاش ساننەن قالىپ، بۇرىمىمىز ۇزاردى. ءبىراق...
«بايى بۇگىن ولگەندەي قولاڭ شاشتى شاشىپ تاستاپ، تىلتيعان تۇساق بوكسەنى تىلتيما دامبالمەن تاڭىپ تاستاعان» (قاليحان ىسقاق) بيكەشتەر بۇگىندە جەتەرلىك.
قىزدارىمىزدىڭ شاشىن وسىرگەنىمەن، ونى جايىپ تاستاپ جۇرگەنى ءبىرتۇرلى ەرسى كورىنەتىنى راس. داناگوي اتا-بابالارىمىز قىز بالاسىنا ۇزىن شاشتى جايىپ جۇرۋگە قاتاڭ تىيىم سالعان. بۇرىنىراقتا كۇيەۋى قايتىس بولعان ايەل شاشىن جايىپ تاستاپ، بەتىن تىرناپ، جوقتاۋ ايتقان.
سول سەبەپتى دە جايىلعان شاش جاماندىق شاقىرۋشى دەپ ەسەپتەگەن.
تاعى ءبىر قىزىعى، جىگىتتەرىمىزدىڭ قىسقا شاشى ۇزارىپ بارادى. بەلگىلى ءبىر ستيلدە ەمەس، قالاي بولسا سولاي، قوبىراي وسىرىلگەن شاشتارىنا قاراپ، قىز، ۇل ەكەنىن اجىراتا المايتىن بولدىق. ەندى بىرەۋلەرى تۇلىم قويىپ، ەلدىڭ نازارىن ەرەكشە اۋدارىپ ءجۇر.
دانا حالقىمىزدىڭ تيتىمدەي نارسەنىڭ ءوزىن نازاردان تىس قالدىرمايتىن سالت-داستۇرىنەن حابارى جوق كەيبىر جاستار مۇنى جانىپ تۇرعان «مودا» سانايدى. ودان كورىپ ەكىنشىسى، سونىمەن جاپپاي سانگە اينالدىرىپ الادى. سولاردىڭ كوبىنىڭ تۇلىمدى نە ءۇشىن قوياتىنىنان حابارى جوق ەكەنى - بەپ- بەلگىلى. تەك ايتەۋىر، «ءسان بە، ءسان» دەپ ەلىكتەيتىنى بولماسا.
ەلىكتەۋ بار دا، ونى ورنىمەن پايدالانۋ بار. جاستارىمىز كونەدەن كەلە جاتقان شاش تاريحىنان حاباردار بولىپ جۇرسە دەگەندىك ەدى بىزدىكى...
نەگىزىندە، باعزى زامانداردا تۇلىمدى كوز تيمەس ءۇشىن، زارىعىپ كورگەن بالاعا قوياتىن بولعان. اكە- شەشەسى بالا ءبىر جاسقا تولعاندا قارىن شاشىن الىپ، توبەسىنە ءبىر ورىمدەي شاش قالدىرىپ، وسكەن سوڭ ءورىپ قوياتىن بولعان. ايدار شاشتى دا اڭساپ كۇتكەن بالاعا قويعان. ال ەرجەتكەن ۇلعا كەجىم شاش قويعان. ياعني جەلكەدەن جىبەرەتىن شاش.
بۇل ءداستۇردىڭ كەڭەس كەزىندە ۇمىتىلعانى راس. بۇگىندە ءسانقوي جىگىتتەرىمىزدىڭ ارقاسىندا قايتا ورالدى. «تاماشا» ويىن-ساۋىق وتاۋىنىڭ اكتەرى مارات كوككوزوۆتىڭ تۇلىمىن ەرەكشە اتاۋعا بولاتىن سياقتى. ودان بولەك، ساحنادا جۇرگەن تۇلىمدى جىگىتتەرىمىز دە جەتەرلىك. دانا اتا-بابالارىمىز شاشتىڭ كيەسى بار ەكەنىن بۇرىننان-اق بىلگەن. سول سەبەپتى دە شاشقا وتە ساق قاراۋعا ۇندەگەن.
عالىمداردىڭ كوپ جىلعى زەرتتەۋلەرىنە قاراعاندا، شاشقا ادامنىڭ باسىنداعى قىلتيعان قىل دەپ قانا قاراماۋ كەرەك، وعان تۇتاس ءبىر عىلىمي ەڭبەك ارناسا دا ارتىقتىق ەتپەيتىن كورىنەدى. قۇپ راس. ول ادامنىڭ كوركىنە كورىك قوسىپ قانا قويماي، دەنساۋلىعىنا دا اسا زور ىقپال ەتەتىنى دالەلدەنىپ وتىر.
شاش ارقىلى كوپتەگەن جاعىمسىز ەنەرگيالاردى «جۇقتىرۋعا» بولادى ەكەن. سول سەبەپتى دە اتا-بابالارىمىز ايەل ادامدارعا جالاڭباس جۇرمەۋدى، مەشىتكە ورامال تارتىپ كىرۋدى، تۇندە ۇيىقتاعاندا ورامال تارتىپ جاتۋدى ەسكەرتۋى تەگىن ەمەس. قازىرگى كريمينا-ليستيكا سالاسىندا شاش ارقىلى ءتۇرلى اقپارات الۋعا بولادى.
تاڭعالماي كورىڭىز، ءبىر تال شاش ارقىلى ەسىرتكى قابىلدايتىنىن نە قابىلدامايتىنىن، سونداي-اق قىلمىسكەرگە قاتىستى كوپتەگەن مالىمەتتەردى انىقتاي الادى. ساۋساق بەدەرى ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىنى سياقتى، شاش تا سولاي. ءتىپتى كەزىندە قالا كوشەلەرىندە توپىرلاپ جۇرەتىن سىعانداردىڭ ءبىر تال شاشتى جۇلىپ الىپ، سول ارقىلى تۇگىن قالدىرماي توناپ كەتەتىنى جونىندەگى اڭىز دا اقيقاتقا ءبىر تابان جاقىن سىقىلدى...
بۇگىندە «افريكانسكيە كوسيچكي» دەگەن شاش ۇلگىسى سانگە اينالدى. نەگىزى، ول افريكالىق ەمەس، قازاقتىڭ ەجەلگى سالتى بولىپ سانالادى. ونى كوپشىلىك بىلە بەرمەۋى مۇمكىن. ەجەلگى سالت- داستۇرىمىزگە سۇيەنسەك، اتا-بابالارىمىز كوپ بۇرىمنىڭ قاسيەتى دە كوپ بولادى دەپ سەنگەن.
افريكالىقتار، وزبەكتەر، تاجىكتەر، ۇيعىرلار قىز بالانىڭ شاشىن كوپ بۇرىم ەتىپ ورەدى... ءسان ءوز جونىمەن، «بۇگىنگى جاستار شاش ۇلگىلەرىنىڭ تاريحىنان حاباردار بولىپ جۇرسە، قىزدارىمىز جالبىراعان شاشتارىن جيناپ، سالت-داستۇرىمىزگە قۇر- مەتپەن قاراسا» دەگەن نيەت قانا بىزدىكى...
ۇل بالانىڭ شاش قويۋ اتاۋلارى: كەكىل، ايدار، تۇلىم. ايدار شاشتى ەر بالانى «ءتىل-كوزدەن» ساقتايدى دەپ قويعان. وعان ارنايى مال سويىپ، ۇلكەندەردىڭ باتاسىن العان. العاشقى مۇشەلىندە شاشىن سول جاسىنىڭ قۇرباندىعى رەتىندە قىرقاتىن بولعان. بالانىڭ شاشىن تىقىرلاپ الىپ، ماڭداي تۇسىنا كەكىل قويعان. بالانىڭ كەكىلىنە پەرىشتە ۇيالايدى دەپ سەنگەن.
قىزداردىڭ شاش اتاۋلارى: توبىعىنا دەيىن وسىرىلگەن ۇزىن شاشتى ەكىگە ءبولىپ ورگەن، ونى قوس ءورىم، ەگىز ءورىم دەپ اتاعان. شاي قۇيار ءبىر جاسقا تولعاندا ونىڭ دا قارىن شاشىن الىپ، ەكى شەكەسىنە ەكى شوكىم شاش قالدىرىپ، وسىرگەن. ونى - «تۇلىم شاش»، «تۇلىمشاق» دەپ اتاعان. ونى دا «كوز تيمەسىن» دەگەن نيەتپەن قويعان. شاشباۋ، شولپى، شاشتەڭگە، شاشقاپ -شاشقا ارنالعان اشەكەي بۇيىمدار.
باعزى زاماندا شاشباۋدى زەرگەرلەر كۇمىستەن ورنەكتەپ، اۋىرلاۋ ەتىپ جاساعان. شاشتى قوس ءورىم ەتىپ ءورىپ، شاشباۋدى تاققاندا ول اۋىرلىعىنان باستى تارتىپ تۇرعان. بۇل ءوز كەزەگىندە قىزداردىڭ ەڭكەيمەي، باستى تىك ۇستاپ، اسەم جۇرۋىنە كوپ سەپتىگىن تيگىزگەن. شاش ءتۇسى - مىنەزدىڭ حابارشىسى. قارا شاشتىلار - قىزۋ قاندى، قايراتتى، جىگەرلى ادامدار. قوڭىر شاشتىلار - ەلگەزەك، اسەرشىل، سەزىمگە بەرىلگىش، جۇمساق مىنەزدى، ءوز ويى مەن ەموتسياسىن جاسىرا المايتىندار. قىزىل، التىن ءتۇستى سارى شاشتىلار - اقىلدى، مادەنيەتتى، كوپشىل، ايلاكەر، كەكشىل ادامدار.
«تازعا تاراق نە تەڭىمنىڭ» زامانى وتكەن. دەگەنمەن «تاز بولساڭ، تاقيادان كورمە» دەيمىز تاعى دا... ءيا، عىلىم قارقىندى دامىپ وتىرعان مىنا زاماندا تازدى قولاڭ شاشقا اينالدىرۋ دا تۇك بولماي قالدى. وعان تاڭعالۋدىڭ ءوزى ەرسى كورىنەتىندەي مە، قالاي؟.. راسىندا، بۇگىندە الەمدە قارقىندى دامىعان تريحولوگيا عىلىمىنىڭ ارقاسىندا تازعا شاش «ەگىپ» وسىرۋدە. شاش شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىندار كوبەيىپ كەلەدى، شۇكىر. سوعان وراي، شاش «اۋرۋىنا» شالدىققاندار دا از ەمەسالايدا ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ءدال وسى سالانىڭ دامۋى تاستابانداپ، تاسباقا اياڭمەن جۇزەگە اسۋدا. مۇنىڭ سەبەبى شاشىمىز «اۋىرمايتىن» بولعاندىقتان شىعار. تريحولوگيا، ياعني، شاش پەن باس تەرىسىن زەرتتەيتىن عىلىمعا الەم ەلدەرى ايرىقشا نازار اۋدارىپ وتىر. ويتكەنى بۇگىندە ءارتۇرلى ەكولوگيالىق جاعدايلارعا بايلانىستى تاز ادامداردىڭ قاتارى وسە تۇسكەن.
ءارى تازدانعان باسىنا شاش وسىرۋگە تالپىنعانداردىڭ سۇرانىسى دا ارتىپ وتىرعان كورىنەدى. سوندىقتان دا تريحولوگيالىق ورتالىقتار اشىپ، شاش ەتەكتەن پايدا تاۋىپ وتىرعان ەلدەر دە بار. شاشتىڭ مورفولوگياسى مەن فيزيولوگياسىن زەرتتەيتىن عىلىم ءتۇرى باتىستا جەكە عىلىم رەتىندە تەك XX عاسىردا دامي باستاعانى بەلگىلى. ءاۋ باستا جاي مەكتەپ تۇرىندە اشىلسا، بۇگىندە تريحولوگيالىق ينستيتۋتتار دەڭگەيىنە جەتكەن. لوندوندا تريحولوگيا ينستيتۋتى مەن بىرنەشە ورتالىقتار بار. بۇگىندە حالىقارالىق تريحولوگتار اسسوتسياتسياسى مەن ەۋروپالىق شاش زەرتتەۋ قوعامى بار. رەسەيدىڭ ءوزى بۇل عىلىممەن 90-جىلدارى عانا تانىسسا، ماماندارىن تەك 2000 - جىلى عانا دايىنداپ شىعارا الدى.
ءبىراق دەنساۋميننىڭ كادر تىزىمىندە بۇل ماماندىق جوق، تەك دەرماتوكوسمەتولوگيانىڭ ءبىر تارماعى رەتىندە عانا قاراستىرىلادى. بىزگە توسىن كاسىپتىڭ دابىراسى تەك 90-جىلداردىڭ سوڭىندا جەتتى. مامانداردىڭ جۇمىس ىستەي باستاعانىنا دا 7-8 - جىلدىڭ كولەمى عانا بولدى. «دەنساۋميننىڭ تىزىمىندە جوق ماماندار ەلىمىزدە قالاي دايىندالۋدا» دەپ باس قاتىرۋعا بولاتىن-اق جاعداي. راسىندا، ەلىمىزدىڭ ءىرى قالالارىندا اشىلعان تريحولوگيالىق ورتالىقتاعى مامانداردىڭ باسىم بولىگى - شەتەلدە وقىپ، ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ كەلگەندەر.
سوندىقتان دا شەتەلگە تەلمىرۋلى... ءبىر قاراعاندا بۇل ماماندىق باسقا دارىگەرلەردىڭ جۇمىسىنا قاراعاندا وڭاي سياقتى. ءبىراق باس پەن شاشتىڭ اينالاسىندا دا شەشىلمەگەن «ماسەلە» كوپ ەكەن. تريحولوگ مامان الدىنا كەلگەن ادامنىڭ فيزيولوگيالىق جاعدايىن ءجىتى تەكسەرىپ شىعىپ، شاشتىڭ ءتۇسىپ، تازدانۋىنىڭ سەبەبى نەدەن ەكەنىن انىقتاپ العان سوڭ عانا ەم تاعايىندايدى.
ال تۇبىمەنەن ءتۇسىپ قالعان شاشتى قايتا ءوسىرىپ شىعارۋ تەك سيقىرشىنىڭ قولىنان عانا كەلەتىن ءىس سياقتى كورىنۋى مۇمكىن.
ءيا راسىندا، بۇگىندە وسىنداي مۇمكىن ەمەس نارسەلەرگە قول جەتكىزىپ وتىرمىز. بۇيرەك، جۇرەكتى اۋىستىرعانداي، بۇگىندە شاشقا دا ترانسپلانتاتسيا جاسالاتىن بولدى. ارنايى كلينيكالارداعى بەينەسيۋجەت ارقىلى باسقا قالاي شاش «ەگىپ» جاتقانىن تاماشالاۋعا بولادى... ءوزىمىز شاشى تۇگەلدەي ءتۇسىپ قالعان ادامدى تازباس اتاندىرىپ جۇرسەك، ونى مەديتسينا تىلىندە الوپەتسيا دەپ اتايدى. تريحولوگيالىق ورتالىقتاردا الدىمەن كومپيۋتەردە شاش اۋرۋىنىڭ دياگنوستيكاسى تەكسەرىلەدى. باستىڭ قاسقالانۋى دا، ءجيى تەرلەۋى دە، قايىزعاقتان ارىلماۋى دا شاش اۋرۋلارىنا جاتادى.
اسقازان-ىشەك جولدارى، ەندوكريندىك جانە يممۋندىق جۇيەنىڭ بۇزىلۋى دا شاشتىڭ سىپىرىلىپ تۇسۋىنە سەپ بولاتىن كورىنەدى. ودان قالسا، ەكولوگيا، شاشتى دۇرىس كۇتپەۋ، سترەسس، ينفەكتسيا دا اسەر ەتەدى. ادامنىڭ شاشى كۇندىگىنە 50 دەن 80 تالعا دەيىن تۇسەدى، «بۇل قالىپتى جاعداي» دەيدى ماماندار. ونىڭ ورنىنا جاڭادان شاش ءوسىپ شىعادى. الايدا پاتولوگيالىق اۋىتقۋلاردا شاش وسپەي قالادى. ەرلەردىڭ - 96 پايىزىندا، ايەلدەردىڭ 79 پايىزىندا شاش ءتۇسۋى وتە ءجيى بايقالادى. ايەلدەر ءۇشىن شاشتىڭ كوپ ءتۇسۋى - كوسمەتيكالىق دەفەكت بولعانىمەن، پسيحولوگيالىق ديسكومفورت، ياعني نيەۆروزعا ۇرىندىراتىن توتە جول. بۇگىندە امەريكالىق RUBENHAIR كومپانياسىنىڭ اسىعى الشىسىنان ءتۇسىپ تۇر. ونىڭ نەگىزىن قالاۋشى رۋبەن بوگيندى كاسىپتىڭ كوزىن تابا بىلگەن دەمەسكە امال كەم. الەمنىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىنەن اعىلىپ كەلىپ جاتقان ادامدا ەسەپ جوق. سوعان وراي اقشا دا. ءاۋ باستا شاشتى ترانسپلانتاتسيالاۋمەن اينالىسقان. ءرۋبيننىڭ ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، شاش وسىرۋمەن اينالىساتىن حيرۋرگتەردىڭ حالىقارالىق كونفەرەنتسياسىنا قاتىسقاننان كەيىن كلينيكا اشسام دەگەن وي كەلگەن. شاش ءوسىرۋدىڭ ميكروحيرۋرگيالىق ءادىسىن تاجىريبە ارقىلى ارتتىرسا، قاراپايىم عانا كەز كەلگەن دارىگەر جاساي الاتىنىنا كوز جەتكىزگەن. ونىڭ ءوزى پلاستي- كالىق جانە ەستەتيكالىق حيرۋرگيا بولىپ ەكىگە بولىنەدى. شاش ترانسپلانتاتسياسى - ايدالاداعى تاقىر جەرگە ارپا ەككەنمەن بىردەي جۇمىس. بىرنەشە ساعاتقا سوزىلاتىن اۋىر وپەراتسيانىڭ ءوزى وڭاي ەمەس.
ونىڭ ناتيجەسىن كۇتۋ دە - پسيحولوگيالىق جاعىنان اۋىر سوققى. شاش، قاس، ساقال ترانسپلانتاتسياسىنا جاڭا تەحنولوگيالار ەنگىزىلە باستادى. ونى مەڭگەرۋ، جۇمىس ىستەي ءبىلۋ وڭاي شارۋا ەمەس. تىرتىقسىز جاساۋ دا ناعىز بەساسپاپ ماماننىڭ عانا قولىنان كەلەدى.
ءبىر كۇندە 3500 گرافت، 170 تال كىرپىك، 1000 دانا قاس ءوسىرىپ شىعارۋ - قيىن جۇمىس. سۇلۋلىق يندۋسترياسىنا سۇبەلى ۇلەس قوساتىن ءدال وسى تريحولوگيالىق ورتالىقتاردىڭ داۋرەنى ءجۇرىپ تۇر دەسە دە بولعانداي. ونىڭ دامۋىنا جاپپاي جاساندى سۇلۋلىققا ۇمتىلعاندار قوماقتى ۇلەس قوسۋدا. ستاتيستيكاعا جۇگىنسەك، بۇگىندە ەلىمىزدە ەرلەردىڭ - 60 پايىزى، ايەلدەردىڭ 37 پايىزى تازدانۋدان زارداپ شەگەدى. بۇدان ون جىل بۇرىن ءدال وسى دياگنوزدى ەمدەۋ مۇمكىن ەمەستەي كورىنەتىن. ەلىمىزدە ەستەتيكالىق مەديتسينانىڭ دامۋى باتىس ەلدەرىنەن كەم تۇسپەيدى. جاساندى سۇلۋلىققا دەن قويعاندار بۇگىندە شاشتارىن قالىڭداتىپ، قاس پەن كىرپىكتى دە قولدان وسىرۋگە دەن قويعان. سۇرانىس كوپ.
ءبىزدىڭ عاسىرىمىزداعى ەڭ كوپ تارالعان اۋرۋدىڭ ءبىرى اسىرەسە باستىڭ اينالاسىنداعى اۋرۋلار ياعني تازدانۋ ءبىرىنشى ورىنعا شىققان. مۇنداي وتالاردىڭ تيىمدىلىگى مەن باعانىڭ ارزاندىعىنا قىزىققان الىس تا جاقىن شەتەلدەن دە پاتسيەنتتەر كەلە باستاعان. وسىعان قاراپ، ەلىمىزدەگى ەستەتيكالىق مەديتسينانىڭ دامۋى قارقىن العانىن بايقاۋعا بولادى. ءبىراق مامان تاپشىلىعى ايقىن سەزىلەدى. ەلىمىزدە تريحولوگتەردى دايىنداپ شىعاراتىن وقۋ ورنى جوق. الداعى ونجىلدىقتا بۇل ماسەلەنىڭ شەشىمىن تابار-تاپپاسى دا بەلگىسىز...
اۆتور: گۇلجان كوشەروۆا
«الاش ايناسى»
