مۇحامەدجان تازابەك: تىنىشتىقتى بۇزاتىن «شىندىقتىڭ» ىشتە ولگەنى جاقسى
رەسپۋبليكالىق «اسىل ارنا» يسلامي- اعارتۋشىلىق تەلەارناسىن باسقاراتىن ازامات اقىنمەن قاسيەتتى رامازان ايىندا ورازا، ايتىس، اقىندىق ونەر ءھام ازامات بەيبىت ءومىر مەن بەرەكە- بىرلىكتىڭ قادىرى توڭىرەگىندە اڭگىمەلەسكەن ەدىك.
- جاقىندا تارازدا دۇبىرلەپ وتكەن رەسپۋبليكالىق ايتىستىڭ باسى- قاسىندا ءوزىڭىز ءجۇردىڭىز. ايتىس، قۇدايعا شۇكىر، ابىرويىمەن ءوتتى. قاتىسقان اقىنداردىڭ دا، تاماشالاعان كورەرمەننىڭ دە كوڭىلىنەن شىققانداي. وسىنداي يگى شارا، ۇلتتىق ونەردى دامىتۋ جولىنداعى ەڭبەگىڭىزگە اللا بەرەكە بەرسىن دەيمىز. سۇراعىمىز بىلاي. كەيىنگى ۋاقىتتارى ءسىزدى ايتىس توڭىرەگىنەن ءجيى كورە باستادىق. بۇل نەنىڭ بەلگىسى؟
- بۇل، ءبىرىنشى كەزەكتە، ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ نىعايىپ، ەلدىگىمىزدىڭ ەڭسەسى بيىكتەي باستاعانىنىڭ بەلگىسى. جوق-جىتىگىن تۇگەندەپ، ءوز-ءوزىن تانىپ، قۇرمەتتەگەن ۇلت مىندەتتى تۇردە ءتول ونەرىن بيىككە كوتەرىپ، كەڭىنەن ناسيحاتتاپ، دامىتۋعا كۇش سالا باستايدى. سوندىقتان ايتىسقا مەملەكەت پەن «نۇر وتان» پارتياسى تاراپىنان جان-جاقتى قولداۋ كورسەتىلىپ جاتقانى، ءسوز جوق، ەل بولاشاعىنىڭ كەمەلدىگىن قامتاماسىز ەتەدى.
ال بيلىك پارتياسى قارجىلاندىرىپ، مەملەكەتتىك تەلەارنالار ناسيحاتتاپ وتىرعان ايتىستىڭ توڭىرەگىندە اقىنداردىڭ ءجۇرۋى زاڭدىلىق ىسپەتتەس. ويتكەنى، ءوزىم دە ايتىسكەر اقىن بولدىم، سول ورتانىڭ وتىمەن كىرىپ، كۇلىمەن شىعىپ جۇردىك، ۇلكەندى-كىشىلى ءبىراز ايتىس وتكىزدىك، ۇيىمداستىرۋ، مەنەدجەرلىك سالادا جۇرگەنىمىزگە دە ون شاقتى جىل بوپ قالىپتى. ياعني، ايتىس ۇيىمداستىرۋدا تاجىريبەمىز جوق ەمەس. ءارى، بىلەسىزدەر، ايتىس - مەملەكەت مۇددەسى مەن حالىقتىڭ وي-ارمانىن ءبىر ارناعا توعىستىراتىن كەرەمەت ونەر.
قاراپايىم حالىقتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن سان قيلى ماسەلەلەر ايتىسكەرلەردىڭ اۋزىمەن ايتىلىپ، ەلدىڭ قامىندا جۇرگەن ازاماتتاردىڭ قۇلاعىنا دۇرىس جەتسە ەكەن، مەملەكەتىمىزدەگى ورتاق ماسەلەلەردى جۇمىلىپ شەشسەك ەكەن دەگەن نيەتىمىز بار. ايتىس توڭىرەگىندە جۇرگەن نەگىزگى سەبەبىم دە سول.
- «نۇر وتان» - بيلىك پارتياسى. البەتتە، بيلىكتىڭ ۇلتتىق ونەرگە، ونىڭ ىشىندە ابايلاماساڭ ءتىلىپ تۇسەر الداسپان ىسپەتتى ايتىسقا قامقور بولعانىن قۇپتايمىز. ءبىراق وسى قامقورلىقتىڭ ءوزى ايتىسكەرلەرگە تۇساۋ بولماسا دا، شىدەر سياقتى بوپ تۇرعان جوق پا؟ ويتكەنى، شىعارماشىلىق ادامىنا ءتان ەركىندىك جوعالعاندا، ونەر دە توقىراي باستاماۋشى ما ەدى؟
- شىنى كەرەك، بۇرىندارى ساياسي پارتيالاردىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن ايتىستار جان-جاعى سىزىلىپ قويىلعان، بەلگىلى ءبىر شەگى بار قالىپ سياقتى بوپ كورىنەتىن. مەنىڭ ايتىس ۇيىمداستىرۋ قىزمەتىندە جۇرگەندەگى ءبىرىنشى ماقساتىم دا وسى ورايلاس- ايتىستىڭ تابيعي قالپىن بۇزباۋعا كوڭىل بولگىم كەلەدى. ويتكەنى، ايتىس - بىرنەشە ونەردى توعىستىرعان ونەر.
ايتىستا ءسىزدىڭ شەشەندىگىڭىز بەن تاپقىرلىعىڭىز عانا ەمەس، دومبىراشىلىعىڭىز، ارتىستىگىڭىز، دانالىعىڭىز توعىسادى. وسىنداي زور ونەردى قولىندا ىقپالى بار پارتيا قولداسا، مىندەتتى تۇردە داميدى. ءبىراق ول ءۇشىن ايتىستىڭ باسى-قاسىندا ايتىستى، جالپى قازاق ونەرىن تۇسىنەتىن، مادەنيەتىن قۇرمەتتەپ، قازاقتىڭ ىشكى ءبىر قالتارىسىندا، جۇرەك تۇكپىرىندە جاتقان مۇڭ-مۇقتاجىن ۇعىناتىن ادامدار ءجۇرۋى ءتيىس. سوندا عانا ايتىستاعى ەركىندىك، شىنايىلىق جوعالمايدى.
- كەيىنگى كەزدەرى ينتەرنەت-فورۋمداردا «سۋىرىپ سالما ايتىس ونەرى «حالال ايتىس»، «دەموكراتيالىق ايتىس»، «بيلىكشىل ايتىس» بوپ ءبولىنىپ كەتتى» دەگەن سىڭايداعى پىكىرلەر ايتىلىپ جاتىر. وسىنداي سوزدەردىڭ شىعا باستاۋىنان نەندەي وي تۇيۋگە بولادى؟
- ينتەرنەت-فورۋمدا مۇنداي پىكىرلەردىڭ پايدا بولۋى «ايتىس جەمىس بەرە باستادى» دەگەن ءسوز. ويتكەنى، قازاق «جەمىسى جوق اعاشقا تاس اتپايدى» دەيدى. جاڭا ايتقانىمىزداي، ايتىستى مەملەكەت قاجەت قىلىپ، سول ايتىسقا ەلدىڭ ىقىلاسى زورايىپ كەلە جاتسا، قوعام نازارى ءبىز ۇيىمداستىرىپ جاتقان ايتىسقا اۋدى دەگەن ءسوز. ال نازار اۋعان قانداي دا بولسىن تىرلىك مىندەتتى تۇردە جوعارىلى-تومەندى اڭگىمە تۋعىزادى. ەگەر ايتىس دامىماي، كەنجەلەپ، كوش سوڭىندا جۇرسە، ونى ەشكىم تالقىلاماس تا ەدى، كەرەك تە قىلماس ەدى. قازىر ايتىس دامىپ، بۋىرقانىپ، جاڭا ءبىر دەڭگەيگە كوتەرىلىپ بارا جاتقاندىقتان، اركىمنىڭ سان-ساققا جۇگىرتە بەرۋى زاڭدىلىق.
ءبىراق بۇل بۇكىل قازاق ايتىسىن مۇحامەدجان ۇيىمداستىرىپ، مۇحامەدجان دامىتىپ جاتىر دەگەن ءسوز ەمەس. بۇل ايتىستىڭ توڭىرەگىندە، البەتتە، ءجۇرسىن ەرمان اعامىز ءجۇر، ايتباي جۇماعۇلوۆ قاراعاندىدا، ايتاقىن بۇلعاقوۆ تالدىقورعاندا ايتىس وتكىزدى. بالعىنبەك تارازدا ايتىس ۇيىمداستىردى. اينۇر تۇرسىنبايەۆا مەن سەرىكزات دۇيسەنعازين ءوز اۋىلدارىندا اقىندارمەن كەزدەسۋ وتكىزدى. ياعني، ءار ازامات شاما-شارقى كەلگەنشە ايتىستىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسىپ جاتىر.
- تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى ءدۇمپۋ دەيمىز بە، الدە بۇگىنگى كۇننىڭ بيىگىنەن قاراعانداعى وي وسىلاي ما، ايتەۋىر، ايتىستاعى ءسىزدىڭ بۋىننىڭ اۋزى كەرە قارىس سياقتى كورىنەدى. وزىنەن كەيىنگى تولقىنعا كوڭىل تولماۋ جاڭالىق ەمەس. دەگەنمەن، ءىزباسارلارىڭىزدىڭ سىزدەرگە قاراعاندا ءالجۋازداۋ شىققانىمەن كەلىسەتىن شىعارسىز؟
- سىزگە ءبىزدىڭ مىقتى، قازىرگى اقىنداردىڭ ءالسىز بوپ كورىنۋى - قازىر ادامدار تۇتىناتىن اقپاراتتىڭ كوبەيىپ كەتكەنىنەن. وسى كۇنى تەلەارنا كوپ، شوۋ كوپ، كونسەرت كوپ. ءبىز ايتىسقا قاتىسىپ جۇرگەن جىلدارى «حاباردان» نەمەسە «قازاقستاننان» ايتىس كورسەتىلەتىن بولسا، ودان اسقان رۋحاني كەش بولمايتىن. جۇرت كۇتىپ وتىرىپ كورەتىن. قازىر ەفيردە ايتىس كورسەتىلىپ جاتقان كەزدىڭ وزىندە باسقا ارناعا اۋىسساڭىز، ءبىر ايتۋلى اقىن-سازگەردىڭ شىعارماشىلىق كەشى بوپ جاتادى، ەكىنشى ارنادا «جايدارمان»، ۇشىنشىسىندە مەيرامبەك ءان سالىپ جاتادى. ياعني، حالىق نازارى ءارتۇرلى نارسەگە اۋىپ كەتىپ جاتىر. سول سەبەپتەن دە كەيىنگى جاستار ءالجۋازداۋ كورىنىپ، تانىمالدىعى كەم، تولىق مويىندالماعانداي كورىنەدى. ءارى بىرنەشە جىل ايتىس اقىندارى تەلەديداردان ناسيحاتتالماي، تانىلماي قالدى.
تانىمالدىقتىڭ توتە جولى، بىلەسىزدەر، تەلەديدار. ەل تانىعان كەزدە جاۋاپكەرشىلىك تە وسە بەرەدى. جۇرت تانىماعاننان كەيىن اقىندار دا، بالكىم، ونەرىنە سەلقوس قاراپ، كۇيبەڭ تىرشىلىگىمەن كەتىپ قالعان بولۋى مۇمكىن. ال ءبىزدىڭ ءبىر باقىتىمىز - ءبىز ساحناعا شىققان كەز بۇكىل حالىق بوپ ءتول ونەرىمىزدى ساعىنا توسىپ كورەتىن كەزەڭمەن تۇسپا-تۇس كەلدى. كەمشىلىككە كەڭشىلىكپەن قارايتىن زامان ەدى. ءوزى ۇناتقان اقىنعا جاتا-جاستانا جانكۇيەر بوپ، جىرىن جاتتاپ جۇرەتىن. ال قازىر ەل رەتىندە دامىدىق، ونەردىڭ باسقا سالالارى دا دامىدى. كورەرمەن مەن تىڭدارمان ءبولىندى. تۇتىنۋ مۇمكىنشىلىكتەرى كوبەيدى. ايتپەسە، قازىرگى ايتىسكەرلەردىڭ تالانتى بىزدەن ەش كەم ەمەس.
- قازىرگى اقىندار كورەرمەننىڭ دەڭگەيىنە كوپ قارايلايتىن سياقتى. ايتارىن بارىنشا تۇسىنىكتى عىپ ايتقىسى كەلىپ، تىم وڭاي ۇيقاس، «جارامدىلىق مەرزىمى بىتكەن» تىركەس، كومەديالىق تەڭەۋلەر ىزدەيتىن ءتارىزدى. ساليقالى ءسوز ايتۋدىڭ ورنىنا، جۇرتقا قالاي جاعام دەگەن الاڭ كوڭىل ايتىسكەرلەر بايقالاتىنداي. وسى پىكىرمەن كەلىسەسىز بە؟
- ءبىر جاعىنان حالىقتىڭ تالابى دا سولاي بوپ تۇر. ايتىسقا كەلگەندە دەمالعىسى كەپ، ويلانبايتىن، وڭاي ءسوز ىزدەپ وتىراتىن دا قاۋىم بار. اقىندار دا وسىعان ىڭعايلاناتىن شىعار. «اقىننىڭ قۇلاعى وزىنەن قىرىق جىل بۇرىن تۋادى» دەپ ىلگەرىدەگى اتالارىمىزدىڭ ايتقان ءسوزى بار. ياعني، ەل اقىن ءسوزىن قىرىق-ەلۋ جىل ايتىپ جۇرمەسە، ناعىز اۋزى دۋالى اقىن بوپ ەسەپتەلمەيدى ەكەن. اقىندىقتا وسىنداي قاعيدالار بار. سول سياقتى، قازىرگى اقىندار دا ءبىر كۇندىكتىڭ ەمەس، مىڭ كۇندىكتىڭ ءسوزىن ايتۋعا دايىندالىپ ءجۇرۋ كەرەك. بالكىم، زالداعى كورەرمەن شاپالاعىن الا الماۋىڭ مۇمكىن. ءبىراق ول ءسوز قاعازعا ءتۇسىپ، كىتاپقا ەنىپ نەمەسە ەكراننان اسىقپاي قاراعان كەزدە مىندەتتى تۇردە لايىقتى باعاسىن الادى. مىسالى، جامبىلدىڭ 150 جىلدىق تويىندا مىناداي ءسوز ايتىپ ەدىم:
جامبىل دەگەن - ءجۇز بەتتىك كيىز كىتاپ،
ءار بەتى تاريح بولىپ تابىلاتىن.
العاشقى بەتىن اشساڭ، ىستىبايدىڭ
جاۋدان ىققان كوشى بوپ سابىلاتىن.
سوڭعى بەتى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ،
جالاۋلى جەڭىسىمەن جابىلاتىن.
وسىندا ءبىر سۋرەت بار ەدى. جامبىلدىڭ ىستىبايدىڭ كوشىندە دۇنيەگە كەلگەنىن، فاشيستەرمەن سوعىسپەن قاتار، ونىڭ ءومىرى دە اياقتالعانىن وزىمشە سۋرەتتەگەن ەدىم. سىن كوزبەن قاراعانىڭىز ورىندى، راس، وسى سياقتى سۋرەتتەۋلەر، تىڭ تەڭەۋلەر، وبرازدار، قازاق ءتىلىنىڭ ءسان-سالتاناتىن پاش ەتەتىن تىركەستەر جەتىسپەي جاتقان سياقتى. اقىندار ىزدەنسە، ءسوز تابىلادى. جاس اقىندارعا وسىنداي ناسيحات ايتقان بولار ەدىم.
- جالپى، شىعارماشىلىق ادامىنا، بالكىم، كۇللى ادامزاتقا ءتان ءبىر نارسە - قوشەمەتكە قۇمارلىق قوي. كەيبىر اقىندار پۋبليكانىڭ ءبىر دۋ قول شاپالاعى ءۇشىن، شۋ ەتكىزەتىن ۇتىمدى تەڭەۋ ءۇشىن مەملەكەتتىڭ تاعدىرىنا اسەر ەتۋى مۇمكىن، ءبىراق ات ءۇستى، شيكى ويعا قۇرىلعان شۋماقتى توبەدەن تۇسكەندەي عىپ قويىپ كەپ جىبەرەدى. ياعني، ايتارىنا جاۋاپسىز قاراۋ بار ءتارىزدى. بۇل ويىما قالاي قارايسىز؟
- بۇل - قازىر ساحنادا جۇرگەن اقىنداردىڭ تىم جاس ەكەنىنىڭ كورىنىسى. تاريحقا قاراساڭىز، 1943 - جىلى وتكەن ءبىرىنشى رەسپۋبليكالىق ايتىستى اشىپ بەرگەن جامبىلدىڭ جاسى جۇزگە جاقىنداپ قالعان ەدى. ودان كەيىنگى شاشۋباي، نارتاي، كەنەن، ۇمبەتالىنى قاراڭىز، ەلۋدەن اسىپ، الپىستى القىمداپ، جەتپىسكە جاقىنداعان كىسىلەر بولاتىن. ومىردەن كورگەن- تۇيگەنى مول، ءار ءسوزىن تارازىلاپ سويلەيتىن ادامدار ەدى. ال توقسانىنشى جىلدارداعى ايتىستاردى قاراڭىز، كوكەن شاكەيەۆ، ماناپ كوكەنوۆ. ولاردىڭ وكشەسىن باسقان اسەلحان، ءاسيا اپالارىمىز، قونىسباي، شورابەك، ەرىك، بايانعالي، ايتاقىن، قاتيموللا اعالارىمىز. ءبارى دە وتىز-قىرىقتان اسىپ، ەلۋگە كوز تىگىپ جۇرگەن شاقتارىندا ايتىستى. قازىر شە؟ جاسى قىرىقتان اسقان اقىن تاپپايسىز.
ايتىستىڭ شال-كەمپىرى بوپ جۇرگەن بالعىنبەك پەن اينۇر - وتىز بەس-وتىز التىدا عانا. سوندىقتان، قازىرگى اقىندار تىم جاس بولعاننان كەيىن، اسىرەسە ەلدىك ماسەلەلەردى جىرلاۋدا ولقىلىقتارى بولاتىنى راس. كەسىپ-ءپىشىپ، ومىردەگى سوڭعى ءسوزى سياقتاندىرىپ ايتقان سوڭ، ەلدىڭ كوڭىلىنە، كوزقاراسىنا قاتە اسەر ەتىپ جاتادى.
قازىر قازاققا نە كەرەك؟ ەڭ ءبىرىنشى، تىنىشتىق قاجەت. تىنىشتىق بولسا، دەموگرافيامىز جاقسارادى، ساۋدانىڭ دا كوزىن تابامىز، كۇندەلىكتى ءومىردى ايتپاعاندا، مەملەكەت دامۋىنىڭ ءوزى تىنىشتىققا تىرەلىپ تۇر. ال ايتىسكەر اقىننىڭ «شىندىق» دەپ ايتقان ءسوزى تىنىشتىقتى بۇزۋعا تۇرتكى بولسا، كۇناھار بولامىز. ءبىراق بۇل «وتكىر ءسوز ايتپا» دەگەن اڭگىمە ەمەس. وكىنىشكە قاراي، كەيبىر باۋىرلارىمىز بىردەن ەلباسىنىڭ جاعاسىنا جارماسىپ، بيلىكتى سىناعان بوپ وتىرىپ، حالىقتى قوزدىرعىسى كەلەدى. ويتكەنى، اقىن «ايتتىم، ءبىتتى، قۇتىلدىم» دەۋگە قۇقى جوق، اقىن - ءوز ءسوزىنىڭ سالدارىنا دا جاۋاپتى. ەگەر اقىن ءسوزى بەيبىت حالىقتى الاساپىرانعا، شەرۋگە، بەي-بەرەكەتسىزدىككە شاقىرىپ، رۋ مەن رۋدى قارسى قويۋعا سوقتىراتىن بولسا، ونداي ولەڭ مەن ونداي «شىندىقتىڭ» ىشىندە ولگەنى جاقسى.
اقىنعا جان-جاقتى بولعان جاقسى دەر ەدىم. ويتكەنى، ءوزىڭىز دە اڭعارىپ ءجۇر ەكەنسىز، اقىندارعا ساياسي ساۋات، ومىرلىك تاجىريبە جەتىسپەيدى. كەيبىرەۋلەر ءبىر وقۋدىڭ تۇبىنە جەتىپ، پروفەسسور، دوكتور بوپ، ساباق بەرىپ، سالپاقتاپ جۇرگەندە، جاپ-جاس ايتىسكەرلەرىمىز ميلليونداردى قانجىعاسىنا بايلاپ جاتادى. ياعني، قۇدايدىڭ بەرىپ جاتقان نەسىبەسىن دە ەڭبەكپەن تاپقانعا نە جەتسىن. اقىندارىمىز ۇلتتىق ەتنوگرافيامىزدى، قازاقتىڭ ءومىر سالتىن زەرتتەسە، ەل قازىناسى بولعان ءتىل بايلىعىمىزدى يگەرسە، وڭىرگە ءتان مەنتاليتەتتەردى جەتە بىلسە، «الەمدىك ساياسات قايدا باعىت الىپ بارا جاتىر؟»، «ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ ىشكى-سىرتقى جاعدايى قانداي؟» دەگەن سياقتى ساۋالداردان دا شىنايى حابارى، ءبىلىمى بولسا، اقىن ادام ساحناعا شىققاندا، ءدال، ءارى ادىلەتتى سويلەيدى دەپ ويلايمىن. ايتپەسە، ايتىسقا ەكى تاۋلىك قالعاندا ەكى ءتۇن وتىرىپ ولەڭ قۇراپ، بەس-التى ۇرىمتال ءسوز، ون شاقتى ءازىل جاتتاپ، قارسىلاستىڭ قالقان قۇلاعىن، نە ادەمى شاپانىن ءاجۋالاپ، ساياساتتان حابار الۋ ءۇشىن «جاس الاش» پەن «ەگەمەن قازاقستاندى» ءبىر وقي سالىپ، دومبىرا ارقالاپ دومالانىپ كەلە بەرگەننەن ايتىستىڭ دا، ايتىسكەردىڭ دە دەڭگەيى ءوسۋى نەعايبىل.
- ءسىز وسى جامبىل توپىراعىنان تۇلەپ ۇشقان اقىنسىز. وزىڭىزدەن كەيىنگى ءىزباسار ىنىلەرىڭىزدىڭ اياق الىسىن قاداعالاپ وتىراسىز با؟
- ءبىزدىڭ ءوڭىر - اقىننىڭ اتىن يەلەنگەن قازاقستانداعى جالعىز وبلىس قوي. ىلگەرىدە دە، قازىر دە بۇل ايماقتان از اقىن شىققان جوق. ءبارىڭىز بىلەسىزدەر، زامانىندا اياز بەتبايەۆ اقساقال كۇللى قازاق ايتىسىنىڭ تۋىن كوتەرىپ ءجۇردى. شىرىن ماماسەرىكوۆا اپامىز الاشقا ءمالىم ايتىسكەر بولدى. سەرىك قاليەۆ اعامىزدىڭ ورنى ءبىر توبە. ودان كەيىن شورابەك ايداروۆتىڭ ءداۋىرى بولدى. ازىمبەك جانقۇليەۆتىڭ جىرلارىن ەل ءالى جاتقا ايتادى. ۇستازىم ءارى اعام ايتمۇحاممەد يساقوۆتىڭ، التىنگۇل قاسىمبەكوۆانىڭ، بازارباي اسقاروۆ، ەربول قانباتىروۆ، ءۇمىت بيتەنوۆا دۇبىرلەتكەن ۋاقىتتار بولدى. اينۇر تۇرسىنبايەۆانىڭ دا ايتىستاعى تۋى وسى تارازدا تىگىلگەن. قۇرداسىم احمەتجان وزبەكوۆ ءبىراز جىلدار ايتىس ساحناسىندا اتوي سالدى. ولجاس وتار دا وزىندىك ورنەگىن كورسەتكەن اقىن. اليك بەكمۇسايەۆ ونەر تۇلپارىنان تۇسكەن جوق. اسحات قىلىشبەكتىڭ ايتىسكەرلىك شەبەرلىگىنە كەشە وزدەرىڭىز كۋا بولدىڭىزدار. وتكەندە اقتاۋدا، كەشە وسى تارازدا بايگە العان اسەت، ونىڭ زامانداسى دارحان، ايىمگۇلدەر بولاشاعىنان ۇلكەن ءۇمىت كۇتتىرەدى.
- ال ءوزىڭىز ايتىسكەرلىك پوتەنتسيالىمدى تولىقتاي سارقا پايدالاندىم دەپ ايتا الاسىز با؟
- قاي شىعارماشىلىقتىڭ وكىلى دە «قابىلەتىمدى تولىقتاي پايدالانا المادىم» دەپ ايتىپ جاتادى عوي. مەنىڭ شىعارماشىلىق مۇمكىندىگىم ەل كورگەننەن جوعارى بولۋى مۇمكىن. ءبىراق مەنىڭ ازاماتتىق مۇمكىندىگىم وعان جەتكىزبەيتىن ەدى. جالقاۋلىق، ەرىنشەكتىك، اعالاردىڭ تاربيەسىن تىڭداماۋىم، ەركەلەپ قاشىپ جۇرگەنىم، ۋاقىتتىڭ قادىرىن جەتە ۇعىنباۋىم، ءبارى-ءبارى قوسىلا كەلە، ءبارىبىر، مەنىڭ شىعارماشىلىق مۇمكىندىگىمدى تولىق اشۋعا جىبەرمەس ەدى. «قابىلەتىمدى تولىق پايدالانا المادىم، ايتپەسە...» دەپ كولگىرسىگىم كەلمەيدى. سول كەزدەگى مۇمكىنشىلىگىم قالاي بولدى، سونى كورسەتتىم. البەتتە، جاناشىر اعالاردىڭ اقىلىن تىڭداپ، جالقاۋلىقتى جەڭىپ، تاعى ءبىراز كوز مايىن تاۋىسقانىمدا، بۇدان دا جاقسى اقىن بولار ما ەدىم؟! ءبىراق سول ساحناعا شىعىپ جۇرگەن كەزدەگى دەڭگەيىم، رۋحاني احۋالىم قالاي بولدى، سولاي شىقتىم. قانداي سوزدەردى تۋدىرۋعا شامام جەتتى، مەنىڭ بار ونەرىم سول ەدى.
- سىزدە امبيتسيا بار ما؟
- امبيتسيا ادام مىنەزىنىڭ، سيپاتىنىڭ، ىشكى تانىم-تۇسىنىگىنىڭ قوعامعا كورىنىس بەرەتىن تۇسى بولار. سولاي بولاتىن بولسا، مەن بارلىق امبيتسيامدى، ەرىك-جىگەرىمدى مۇمكىندىگىنشە اللانىڭ زاڭدىلىعىنا سايكەستەندىرۋگە تىرىسامىن. ەگەر مەنىڭ ءبىر قىرلارىم اللا بەكىتكەن شەكارادان شىعىپ كەتىپ جاتسا، ماعان زيان. ال كەيبىر سيپاتتارىم اللا ءدىنىنىڭ ىشىندە بوپ جاتسا، ماعان دا، ەلگە دە پايدالى بولار دەپ ۇمىتتەنەمىن.
- ءالحامدۋليللا، ءسىز باسقارىپ وتىرعان «اسىل ارنا» تەلەارناسىنىڭ قۇرىلعانىنا بيىل 5 جىل. ارنا اشىلعانداعى ماقساتىنا جەتتى مە؟
- «اسىل ارنا» نەگىزگى ماقساتىن ورىندادى. ەندى ارنانى ارى قاراي كەمەلدەندىرۋ ءۇشىن جۇمىس جاساپ جاتىرمىز. ماقساتىن ورىندادى دەۋىمنىڭ ءبىرىنشى سەبەبى - ءبىز كوممۋنيستەر بيلەگەن تۇستا اللا، مۇحاممەد دەپ ايتۋعا قورقىپ جۇرگەن قوعامنان ەدىك. «شىركىن-اي، ەمىن-ەركىن ناماز وقىساق، بابا ءداستۇرى ەركىن ناسيحاتتالسا» دەگەندى ارمانداعان حالىق ەدىك. تاۋەلسىزدىك العاننان سوڭ، 17 جىلدان كەيىن «اسىل ارنا» اشىلدى، قۇدايدىڭ ءسوزى - قۇراندى حالىققا كۇندىز-ءتۇنى ناسيحاتتاي باستادى. مەشىت ىشىندە قاپ كەتىپ جاتقان يمامدار ءسوزىنىڭ قالىڭ جاماعاتپەن قاۋىشۋىنا سەبەپ بولدى. ءبىزدىڭ نەگىزگى ميسسيامىز دا وسى، ياعني ءدىني باسقارماداعى بىلىكتى يمامداردىڭ ايتار ۋاعىزىن مەشىتكە بارۋعا موينى جار بەرمەي جۇرگەن، نە ۋاقىتى جەتپەي جاتقان جانداردىڭ ۇيىنە جەتكىزدىك. جۇرتتىڭ ءبارىن ناماز وقىتىپ، ورامال تاققىزىپ، ءبىر كۇندە ورازا تۇتتىرىپ، وتىرا بەرە ۋاعىز ايتاتىن تاقۋا ادامعا اينالدىرۋ - ماقساتىمىز ەمەس. مىڭ جىلداردان بەرى مۇسىلمان بوپ كەلە جاتقان ءبىزدىڭ حالىقتىڭ كەشەگى كەڭەس زامانىندا ۇيىقتاپ كەتكەن ۇيات، مەيىرىم، جومارتتىق، كىشىپەيىلدىك، كەشىرىمدىلىك سياقتى يسلام ارقىلى بويىنا دارىعان قاسيەتتەرىن وياتساق دەيمىز. وسى ماقساتىمىز ورىندالۋ ۇستىندە. ەگەر وسى ارمانىمىز ورىندالسا، «اسىل ارنا» اشىلعانداعى ماقساتىنا جەتكەنى. ال ودان ارى قاراي، ادامنىڭ ءدىني تۇلعاسىنىڭ كەمەلدەنۋىمەن، ءدىني سۇراقتارىنا تولىق جاۋاپ بەرۋمەن اينالىساتىن ارنايى وقۋ ورىندارى بار، ۋاقىتى مەن ءومىرىن شاكىرت تاربيەلەۋگە ارناپ جۇرگەن ازاماتتار بار، مەشىتتەر بار، ءدىني باسقارمامىز بار.
- الەۋمەتتىك جەلىلەردە ءسىزدىڭ «كىم ايتىپتى ءمىنسىز دەپ نۇراعامىز!.. » اتتى بەينە روليگىڭىز كەڭ تالقىلانىپ، ءجيى قارالىپ جاتىر. شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى، وسى بەينە روليكتى جارىققا شىعارۋدا نەنى ماقسات تۇتتىڭىز؟
- تاريح بەتتەرىن پاراقتاساڭىز بىلەسىز، ءار كەزەڭنىڭ، بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتىڭ ماڭىزدى ماسەلەسى بولادى. قازىرگى ءبىزدىڭ قوعام ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى ماسەلە - بيلىك پەن حالىقتىڭ ءتىل تابىسۋى، بيلىك پەن قاۋىمنىڭ ءبىرتۇتاس ەكەنىن سەزىنۋى. مىناداي كوزقاراس پايدا بولدى. بيلىكتىڭ جاقسى ءبىر ءىسىن ايتساڭ، جاعىنىپ سويلەپ جاتقان سەكىلدى بوپ كورىنەسىڭ. كەرىسىنشە، بيلىكتى ورىندى-ورىنسىز سىناي باستاساڭ، حالىقشىل، كوپشىل بوپ سانالاسىڭ. ءبىراق شىن مانىندە ولاي ەمەس. بيلىك پەن حالىق - تۇتاس ۇعىم. مىسالى، سۋدان اۋاعا كوتەرىلگەن بۋ، بۋ بولىپ سۋعا قايتا تۇسەتىنى انىق. سول سياقتى، شەنەۋنىك تە حالىق ىشىنەن شىقتى ەمەس پە؟ بيلىكتىڭ تامىرى حالىقتا جاتىر. مەن، سەن، ول، ياعني ءبىز قانداي بولساق، ءبىزدىڭ قانداي كەمشىلىك، نە ارتىقشىلىعىمىز بولسا، بيلىگىمىز دە وسىنداي قابىلەتتەگى ادامداردان قۇرالادى. ءسىز ايتقان روليكتى دە بىرەۋدى داتتاۋ، نە ماقتاۋ ءۇشىن ەمەس، ءادىلىن ايتۋ ءۇشىن جاسادىق. سەبەبى، قولىمىزدا بار نىعمەتتەردىڭ قادىرىن بىلمەي، نانتەپكى جاساپ جۇرگەن جەرلەرىمىز از ەمەس. وسى بيلىكتى قۇلاتقاننان، بىرەۋ كەپ سىزگە جاقسى مەملەكەت قۇرىپ بەرمەيدى. سول بەينەجازبادا ايتقانىمىزداي، كوكپار تارتىپ، دومبىرامەن ولەڭ ايتىپ، جامبىلدىڭ جىرىن جاتتاپ، تەمىرتاۋدىڭ قازانىندا شىڭدالعان، تامىرى اۋىلعا بايلانعان، قاجىعا بارىپ، يسلام ءدىنىن وركەندەتۋگە دەمەۋ بوپ وتىراتىن پرەزيدەنت ءبىزدىڭ باعىمىزعا ەندى تۋا ما، تۋماي ما؟ قازاق «بۇدان جامان كۇنىمدە دە تويعا بارعام» دەپ بەكەر ايتپاعان. تويعا بارۋ - ادامنىڭ قۋانىپ-شاتتانۋى بولاتىن بولسا، بيتكە وكپەلەپ، توندى وتقا تاستاماساق دەيمىن.
قازىر - الاساپىران ۋاقىت. سان قيلى يدەولوگيانىڭ انتالاپ تۇرعان شاعى. وسىنداي كەزدە ءبىز اسا مۇقيات بولماساق، ءبىراز جاقسىلىعىمىزدان اجىراپ قالامىز. بەيبىت كۇنگە زار بولعان الەمدەگى ءوزىمىز كۇندە تەلەديداردان كورىپ وتىرعان ەلدەردىڭ قاتەلىگىن قايتالاماۋىمىز كەرەك.
- ون ەكى ايدىڭ سۇلتانى - رامازان ايى ورتاسىنان اۋىپ بارادى. اۋىز بەكىتكەن مۇمىندەر شىلدەنىڭ شىلىڭگىر كۇندەرىنە تاپ بولدى. بۇل ورازامىزدى قالاي جاقسىلاپ تۇتساق بولادى؟ جالپى، «كۇن ىستىق، جۇمىس اۋىر، شولدەيمىز» دەگەن سياقتى سەبەپتەرمەن ورازا ۇستاماعان ادامدار ءالى دە بولسا اۋىز بەكىتسە بولا ما؟
- رامازان ايىنداعى ەڭ باستى نارسە - اللانى دۇرىس تانۋعا مۇمكىنشىلىك اشىلادى. سەبەبى، راببىسىن دۇرىس تانىعان ادام - ءوزىن دۇرىس تانيدى. راببىمىز - ءبىزدىڭ قامقورشىمىز، جاردەمشىمىز. كەيدە اللانىڭ قادىرىن بىلمەي، بۇكىل قۇدىرەت قولىندا تۇرعان اللادان سۇراماي، ەمەكسىپ، جۇرەگىمىزدى باسقا نارسەگە بۇرىپ كەتىپ جاتامىز. كىم بۇكىل كۇش تە، قۇدىرەت تە، نەسىبە دە، ءومىر دە، بايلىق تا، اتاق تا قولىندا تۇرعان اللاعا عانا جالبارىنىپ، اللادان شىنايى سۇراپ، اللانىڭ بۇيرىقتارىن ورىنداساق، ءسوزسىز ەكى دۇنيەنىڭ دە يگىلىكتەرىنە قول جەتكىزەمىز.
اللانىڭ مەيىرىم ەسىگى كەز كەلگەن ادامعا كەز كەلگەن ۋاقىتتا اشىق. ادام جۇرەگىنە يمان ۇيالاپ، قۇداي الدىنداعى قۇلشىلىعىن باستاعىسى كەلگەن ۋاقىتتىڭ دا ەرتە-كەشى جوق. تاپ بۇگىننەن باستاپ اۋىز بەكىتسەڭىز دە، اللا قالاسا، قابىل بولماق.
قازاق ايتادى عوي، «كوز - قورقاق، قول - باتىر» دەپ. بۇل - ادام بالاسى ەڭ ءبىرىنشى نيەتىن دۇرىستاۋدى تۇسىندىرگەن دۇنيە. ياعني، كەز كەلگەن ءىستى باستاردا دۇرىس نيەتتەنسەك جانە اللا ءۇشىن تاۋەكەل ەتسەك، ورىندالمايتىن ءىس بولمايدى. ورازا دا ءدال سولاي. شىلدەنىڭ شىلىڭگىرى، شولدەۋ، تاماقتان تىيىلۋ، از ۇيىقتاۋ دەگەندى ويلاعاندا ادامنىڭ قورقىپ كەتۋى دە زاڭدىلىق. ءبىراق «بۇل اللانىڭ بۇيرىعى، مەن قۇدايدىڭ قۇلىمىن عوي، مەن سول بۇيرىقتى ورىنداماعاندا، باسقا قاشىپ قۇتىلار جەرىم جوق قوي، بۇگىنگى وتىرعان ءۇيىم دە، جەپ وتىرعان نانىم دا، ەرتەڭ باراتىن كورىم دە سول اللا مۇلكىنىڭ ىشىندە عوي، سوندىقتان، شامام جەتكەنشە اللا بۇيرىعىن ورىندايىن» دەپ ويلاعاندا، جۇرەك نەگىزى تىنىشتالادى. قورقىنىش كەتەدى. ءسويتىپ، «ءبىسمىللا» دەپ باستاسا، ورازانى دا، باسقا ءبىر قيىن ءىستى دە اللا ءوزى جەڭىلدەتەدى.
قازاقتىڭ «اۋرۋ قالسا دا، ادەت قالمايدى» دەگەن سوزىندە ءبىر شىندىق بار. ادام 30 كۇن ارنايى، ءارى جۇيەلى تۇردە ءوزىن تاربيەلەيتىن بولسا، ول ارەكەتتەر ادامنىڭ ادەتىنە اينالىپ كەتەدى. 30 كۇننەن كەيىن ارى قاراي ءسال دەمەۋ بىلدىرسەڭىز، سول 30 كۇندىك تاربيە ناتيجەسىن كەلەسى ورازاعا دەيىن ساقتاپ جۇرە الاسىز. جاماندىققا باستايتىن - ادامنىڭ ءناپسىسى. ءناپسىڭ اشكوزدىككە، ارتىق سويلەۋگە، تاكاپپارلىققا، مەنمەندىككە، وزىمشىلدىككە يتەرمەلەيدى. اشتىق سەكىلدى ناپسىگە قاتتى تيەتىن نارسە جوق. بىلىڭىزدەر، كۇنا كوبىنە توقشىلىقتا جاسالادى. «جوقتىق نە جەگىزبەيدى، توقتىق نە دەگىزبەيدى» دەگەندەي عوي. كىمدە-كىم «تۇلعامدى قالىپتاستىرامىن، ءوزىمدى تازالاپ، ىشكى-سىرتقى دۇنيەمدى تۇزەتۋ رەتىندە اللانىڭ ماعان جىبەرىپ وتىرعان نىعمەتى» دەپ وسى ورازا كەزىندە تىيىلاتىن بولسا، ول ادام مىندەتتى تۇردە پايداسىن كورەدى. ورازانى وتكىزىپ الۋ - ورنى تولماس وكىنىش. ورازادا سانسىز پايدا بار. ورازا تۇتپاۋعا ءوزىڭدى الداپ، ءتۇرلى سەبەپ-سىلتاۋ تاۋىپ الۋعا بولادى. مىسالى، «كەشكە دەيىن جۇمىستا وتىرامىن، اش بولسام، باسىم ىستەمەي قالادى» دەگەن سىلتاۋلار بار. كوفە ءىشىپ، ماڭدايىڭ ءجىپسىپ وتىرعاندا دا باسىڭ ىستەمەيتىن ۋاقىتتار بولادى. ون ساعات ۇيىقتاپ تۇرساڭ دا، ميىڭ مەڭ-زەڭ بولىپ جۇرەتىن كەزدەر بولادى. سىلتاۋ بىتپەيدى عوي، ال كەلەسى ورازاعا امان جەتەمىز بە، جوق پا، ونى اللا بىلەدى...
- بارەكەلدى! اڭگىمەڭىزگە راحمەت.
اڭگىمەلەسكەن كوسەمالى ءساتتىباي
akjolgazet.kz
