بولاشاق مۇددەسى: قاشان قازاق بالاسى ساپالى وقۋلىققا قول جەتكىزەدى؟

اسىرەسە بۇل نارازىلىق ۇ ب ت كەزىندە ءتىپتى ءورشي تۇسەدى.
وقۋلىقتاردا كەتىپ جاتقان ورفوگرافيالىق، پۋنكتۋاتسيالىق قاتەلەردى ايتپاعاندا، گرامماتيكالىق قاتەلەر مەن حرونولوگيالىق قاتەلەر ءورىپ ءجۇر. كوبىنەسە شاعىم قازاق ءتىلدى وقۋلىقتارعا ءتۇسىپ جاتاتىنى دا جاسىرىن ەمەس.
تىزبەكتەپ ايتار بولساق، الدىمەن وقۋلىقتاردا بالالاردىڭ جاس ەرەكشەلىگى مۇلدە ەسكەرىلمەيدى. باستاۋىش سىنىپ وقۋلىقتارىندا كۇردەلى تاپسىرمالار جەتەرلىك.
تاعى ءبىر ءجيى كەزدەسەتىن جايت، وقۋلىقتاردىڭ ورىس تىلىنەن تىكەلەي اۋدارىلۋىنا بايلانىستى بولىپ وتىر. اۋدارىلعان سويلەمدەر كۇردەلى بولىپ كەلەدى نەمەسە ماعىناسى جاعىنان دۇرىس اۋدارىلمايدى. بۇنداي اۋدارمالار كەزىندە تەرميندەردە دە بىرىزدىلىك ساقتالمايدى.
سونداي-اق، سوڭعى جيىرما جىلدا مەكتەپ وقۋشىلارى ءار ءتۇرلى باسپا مەن ءار ءتۇرلى اۆتورلار جازعان وقۋلىقتاردى پايدالانىپ كەلەدى. ءبىرى «اتامۇرا» باسپاسىنىڭ وقۋلىقتارىمەن وقىسا، ەكىنشىسى «الماتى كىتاپ»، ءۇشىنشىسى «انا ءتىلى»، ت. س. س. كوپتەگەن وقۋلىقتار باسپاعا قالاي كەلدى، سول كۇيى باسىلىپ كەتە بەرەدى. سەبەبى جوسپاردى ۋاقىتىندا ورىنداۋ كەرەك، ال ءار كىتاپتى سارالاپ، قاتەسىن تەكسەرىپ، اۆتورعا وڭدەپ، تولىقتىرۋعا قايتارىپ بەرىپ وتىرۋ ءۇشىن، ارينە، ۋاقىت كەتەدى.
ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن، وقۋلىق سالاسىندا ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن پروفەسسور، عالىمدارعا حابارلاسىپ، پىكىرلەرىن تىڭداپ كوردىك.
ح. دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى امانكەلدى شامعونوۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، 8-سىنىپقا ارنالعان «قازاقستان تاريحى» وقۋلىعى قاتەلىكتەرگە تولى.
«وقۋلىقتا «1836-1838 - جىلدارى بوكەي حاندىعىندا اسا ءىرى حالىق ازاتتىق كوتەرىلىستەرىنىڭ ءبىرى بولىپ ءوتتى» دەپ جازىلعان. بۇل دۇرىس ەمەس. 1836-1838 - جىلدارى يساتاي، ماحامبەت كوتەرىلىسى بولعانى راس. ءبىراق بوكەي ورداسىمەن بىرگە كىشى ءجۇزدىڭ باتىس وڭىرىندە دە بولدى. بۇل جەردە تاريحشىلار، عالىمدار، كىتاپتىڭ اۆتورلارى تەك بوكەي ورداسى دەپ نەگىزسىز تارىلتقان»، - دەيدى ا. شامعونوۆ.
- سونداي-اق «قازاقتىڭ اتاقتى كۇيشىسى، كۇي اتاسى قۇرمانعازى ساعىرباي ۇلى 1806 - جىلى تۋىپ، 1879 - جىلى دۇنيەدەن ءوتتى» دەگەن سويلەم بار. ۇلى كۇيشىنىڭ تۋعان، قايتىس بولعان جىلدارى تۋرالى مۇنداي قاتەلىك بۇرىن دا بولعان. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر قۇرمانعازى ساعىرباي ۇلى 1818 - جىلى تۋىپ، 1889 - جىلى قايتىس بولعان دەگەن پىكىرىن بىلدىرگەن بولاتىن. استراحان قالاسىنان تابىلعان مۇراعات دەرەكتەرى نەگىزىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ م. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا قۇرىلعان ارناۋلى ساراپتاۋ كوميسسياسى «قۇرمانعازى ساعىرباي ۇلى 1823 - جىلى تۋىپ، 1896 - جىلى قايتىس بولعان» دەگەن توقتامعا كەلگەن».
پروفەسسوردىڭ ايتۋى بويىنشا، ءبىر عانا ماحامبەت وتەمىس ۇلىنىڭ تۋعان جىلى ءۇش باسپادان شىققان وقۋلىقتا ءۇش ءتۇرلى ءجۇر. «شىڭ» باسپاسىنان شىققان «قازاقستان تاريحى» وقۋلىق-تەست كىتابىندا 1803/1804 - جىل دەپ جۇرسە، «اتامۇرا» باسپاسىنان شىققان «قازاقستان تاريحى» وقۋلىعىندا 1804 دەپ، «مەكتەپ» باسپاسىنان شىققان «قازاقستان تاريحىندا» 1803 دەپ جازىلعان.
«وقۋلىقتاردا قاتە دەگەن وتە كوپ. اسىرەسە وسى قازاقستان تاريحىندا، ونىڭ ىشىندە حرونولوگيا سالاسى بويىنشا قاتەلىكتەر جەتىپ ارتىلادى»، - دەيدى باتىس قازاقستان گۋمانيتارلىق اكادەمياسىنىڭ دوتسەنتى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، جوعارعى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان «ورتا عاسىرلار تاريحى» وقۋلىعىنىڭ اۆتورى باقتىلى بورانبايەۆا «قازاقپاراتتىڭ» ەكسكليۋزيۆتى ساۋالىنا جاۋابىندا.
باقتىلى سانسىزباي قىزىنىڭ ايتۋىنشا، بۇنداي پروبلەمالار باسپالاردىڭ كوپتىگىنە بايلانىستى تۋىنداپ وتىر. «قازىردە باسپا كوپ، اۆتورلاردىڭ جۇمىستارىن رەداكسيالاماي سول كۇيى شىعارا سالاتىن باسپالار دا بارشىلىق. ەگەر دە باسپالار مەن زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى، عىلىم اكادەمياسى اراسىندا تىعىز بايلانىس بولسا، بۇل ماسەلەنى دە ءبىر جاقتى بولىپ شەشۋگە بولادى دەپ ويلايمىن. وقۋلىق شىعارۋعا جاۋاپتى مەكەمەلەر ءبىر ورتالىقتاندىرىلعانى دۇرىس»، - دەپ ەسەپتەيدى ب. بورانبايەۆا.
بۇنداي پروبلەما تەك مەكتەپ وقۋلىقتارىندا عانا كەزدەسپەيدى، كاسىپتىك كوللەدج بەن جوعارعى وقۋ ورىندارىندا بۇنداي ولقىلىقتار جەتەرلىك. وقۋلىقتى شىعارۋ بارىسىندا باسپاگەرلەر اۆتورلارمەن قويان-قولتىق جۇمىس جاساۋى قاجەت.
«وقۋلىقتاردا كەتىپ جاتقان قاتەلەرگە تەك باسپانى كىنالاۋ ورىنسىز. بۇعان اۆتورلار دا تىكەلەي جاۋاپتى. ءبىزدىڭ باسپاعا وقۋلىقتار رەسپۋبليكالىق وقۋ-ادىستەمەلىك ورتالىقتان ساراپتاۋدان وتكەن سوڭ عانا كەلەدى. ايتسە دە ول وقۋلىقتاردا دا قاتەلەر كەزدەسىپ جاتادى. كوبىنەسە قازاق ءتىلدى وقۋلىقتارداعى تەرمينولوگيادا بىرىزدىلىك جوق.
مىسالى، «پودشيپنيكتى» سوزدىكتە -مويىنتىرەك، ايگولەك، يىرشىك دەپ ءار ءتۇرلى بەرگەن. سونى ءار اۆتور ءار ءتۇرلى قولدانادى. نەمەسە كەيبىرى تىكەلەي اۋدارما بولعاندىقتان، سويلەم ماعىناسى تۇسىنىكسىز بولىپ جاتادى. كەيبىر وقۋلىقتاردا ءتىپتى كەڭەس وداعى كەزىندەگى مالىمەتتەر بەرىلەدى. بۇنداي جاعدايدا وقۋلىقتىڭ رەداكتورى اۆتورمەن بايلانىسىپ، وڭدەۋگە جىبەرەدى. وقۋلىقتا قاتە كەتىپ جاتسا، بۇل ارينە باسپانىڭ دا، اۆتوردىڭ دا ابىرويىنا نۇقسان كەلتىرەدى. قاتەگە تولى وقۋلىقپەن ءبىلىم الىپ جۇرگەن وقيتىن ستۋدەنتتەر تولىققاندى ءبىلىم الا المايدى. سوندىقتان ءبىز اۆتورلارمەن تىعىز بايلانىستا جۇمىس جاسايمىز»، - دەيدى «فوليانت» باسپاسىنىڭ وقۋلىقتار ءبولىمىنىڭ رەداكتورى ايگۇل ابدراحمانوۆا.
جوعارىدا وقۋلىقتاعى پروبلەمالارعا قاتىستى ەكى جاقتىڭ دا پىكىرىن تىڭداپ كوردىك. بۇل ءۇشىن تەك اۆتوردى نەمەسە باسپانى كىنالاۋدان اۋلاقپىز. ايتسە دە، «جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭىل» دەمەكشى، بۇنداي كۇردەلى دە ماڭىزدى پروبلەمالاردى بىرىگىپ شەشسەك، بولاشاق ۇرپاق دۇرىس ءبىلىم الۋىنا ۇلەس قوسار ەدىك.
گۇلدەن وسپانوۆا