ةلئنة قورعان بولعان بوكة باتئر

اكةسئ جئرعالاث قارماؤلئ، ءبئر بةتكةي، جؤاس ادام بولعان.
بوكة باتئر قئتايدئث قازئرگئ التاي ايماعئ، شئثگئل اؤدانئندا، 1846 - جئلئ، قاراپايئم مالشئ جئرعالاث سةمياسئندا دذنيةگة كةلگةن.
بوكة باتئردئث ذلئ راباي 1930 - جئلئ شئثگئل بويئنان اؤا كوشئپ، موثعوليا جةرئنة بارئپ قونئستانعان.
قازئر سول جاقتاعئ بذلعئن دةگةن اؤدانعا قاراستئ بوكةنئث جيئرما نةشة سةميا نةمةرة شوبةرةلةرئ بار.
رابايدان قالعان اققوجا دةيتئن اقساقال بذگئندة كونة كوزدةردئث كؤاسئ رةتئندة ءتئرئ ةكةن.
بوكةنئث ءئنئسئ شوكة، نةمةرة اعالارئ مئثباي، دؤباي، ئلبئسئندةر اسا قارماؤلئ ءارئ ةرجذرةك جئگئتتةر ةكةن. ولار ءوزارا كذش سئناسقاندا كيئز ءذيدئث ذزئن تئرةؤئشئن قولدارئنا الئپ، شئبئقشا سولقئلداتا ذيئرةدئ ةكةن دةيتئن اثگئمة بار.
بوكة جاس كةزئندة نةمةرة اعاسئ مئثبايمةن بئرگة موثعول اؤئلدارئنا بارئمتا الؤعا بارئپتئ.
بذلار بارعان قورا تابيعي كةث ذثگئرلئ، كةرةگةلئ جارتاس ةكةن دة، بوساعاسئنا وتة بيئك تاس داؤال جينالئپ، ونئث الدئنا كذزةت تئگئلئپتئ.
سونئمةن بذل قورانئث اؤزئنان بارئپ، مال الؤدئث ةشقانداي مذمكئندئگئ جوق بولئپتئ. اعاسئ مئثباي ةكةؤئ جارتاس قورانئث ذستئنة شئعئپ، ارقان سالئپ بايقاسا، جارتاستئث بيئكتئگئ التئ قذلاش شئعئپتئ. جان-جاعئن شولئپ وثتايلئ جةر ئزدةگةنمةن وثاتئ كةلمةگةن سوث، اقئرئ ارقانمةن ساؤمالاپ قوراعا ءتذسئپ، قويدئ ءبئر-بئردةن ارقانعا بايلاپ تارتئپ شئعارئپ اكةتؤ بةكئمئنة كةلئپتئ. سوندا مئثباي:
- باؤئرئم، قارؤئث بولعانئمةن، قايراتئث جةتئلگةن جوق. قوراعا مةن تذسةيئن، سةن وسئ ارادا قالئپ مئندةت اتقار، - دةيدئ. بوكة بذل بولئسكة رازئ بولماي: - «اعاسئ باردئث جاعاسئ بار» دةپتئ عوي اتالارئمئز، اعالئق ايلا سئزدة ةمةس پة؟ - دةپتئ دة ارقاننان ساؤمالاپ قوراعا ءتذسئپتئ. تومةنگة تذسكةن سوث بوكة تاثداپ ءجذرئپ ءبئر ةركةك قويدئ ارقانعا بايلاعان ةكةن، مئثباي ونئ تئماقشا جذلئپ اكةتئپتئ...
مئنة وسئلاي باستالاتئن تالايلاعان، اثئزعا بةرگئسئز اثگئمةلةر ةل اؤزئندا كذنئ بذگئنگة دةيئن ساقتالئپ ايتئلئپ كةلةدئ.
كةزئندة تايبذتا، قوجامبةت قاتارلئ رؤ باسئلارئ وجةت تة زةردةلئ بولئپ ءوسئپ كةلة جاتقان جئرعالاث ذلئ بوكةنئ ءداپ باسئپ تانئپ، ونئ التئ جاسئنان باستاپ اتشئ-قوسشئ ةتئپ جاندارئنا ةرتئپ، قيئن جذمئستارعا سالئپ، توپتئ جةردة ءسوز بةرئپ، باؤلئپ پايدالانا باستايدئ.
ةرتئستئ ساعاعالاپ، ذلئثگئر وزةنئن جاعالاپ ورلةي كوشئپ، ئرگةلةي قونئپ، موثعولدان اتا قونئستئ بئرتئندةپ قايتارئپ الئپ وتئرعان كةرةي ةلئ، ءبئر مةزةت قازئرگئ شئثگئل اؤدانئنئث تومةنگئ تذسئ سارتوعاي مةن قاراتذثكةدةن جوعارئ ورلةي الماي تاعانداپ قالادئ.
كةرةي ئشئندة قذلمولقئ رؤئ شئثگئل وزةنئنئث شذرايلئ اثعارئ مةن شذيگئن ءشوپتئ، تذنئق باستاؤلئ، نؤ ورماندئ اپايتوس جاسئل جايلاؤئن موثعولداردان قالايدا تةزئرةك قايتارئپ الؤدئ كوزدةپ، بوكة باستاعان ءبئر توپ اتپال ازاماتتاردئ جاسئرئن جئبةرئپ، شئثگئل بويئنداعئ قاراعاش، اققارئن قاتارلئ جةرلةردةن جةروشاق قازدئرئپ وعان قاراتالدئث كومئرئن سالدئرئپ كومدئرئپ تاستايدئ.
1863 - جئلئ قذلمولقئ رؤئ اتئنان ةلشئ رةتئندة قوجامبات اقساقال بوكة قاتارلئ ءبئر توپ سايلاؤئت جئگئتتةردئ ةرتئپ، قارا جورعا ات، قارا تذلكئ ئشئك، قارا شذناق جامبئ تارتؤ تارالعئنئ، شئبار توبئلعئداعئ كذرةنئ ذستاپ تذرعان موثعول تورةسئ نامجئققا قاداعئمةن قوسا ذسئنادئ. سونئمةن بئرگة ولار: «شئثگئل بويئ ةجةلگئ قازاق مةكةنئ ةدئ. مذندا كذل توككةن جذرتئمئز، قازان اسقان جةر وشاعئمئز بار. ةسكئ جارانئث ورئنئن تئرناپ قايتةرمئز، بذگئنگئ كذنئ لئقسئعان ةل بولدئق، قئس-قئستاؤ، جاز-جايلاؤئمئز تاپشئلانعان سوث، بةرةكة جولئمةن اتا قونئسئمئزعا كةرةگة جايساق دةپ كةلدئك»، - دةيدئ.
مذنئ ةستئگةننةن كةيئن نامجئق تورة شاعانعولداعئ سارؤاثعا قازاق ةلشئلةرئنئث بذيئمتايئن مالئمدةپ حابارشئ جئبةرئپ، ةندئ ءبئر جاقتان قازاقتئث ةجةلگئ وت جاققان جةرئن تةكسةرئپ كورمةك بولئپ اتتانادئ. نامجئق بارئپ تةكسةرگةندة قارا اعاش، اققارئننان كونة جذرت، بايئرعئ جةر وشاق، اعاش كومئرئ تابئلادئ دا، قازاق ةلشئلةرئنئث سوزئنة ةرئكسئز مويئنسال بولادئ. سول ءتذنئ جون تاؤعا قالئث جاثبئر جاؤئپ تذرادئ. كةشكة قاراي كذرةگة ورلةگةن وتئز نةشة اتتئ موثعول مةن قازاقتئث مئقتئ جئگئتتةرئ ةكئ شئثگئل وزةنئنئث قذيعانئنان وتةدئ. ءدال وسئ ساتتة جاثبئر سؤئنان مولئققان تاسقئن كةلئپ قالادئ.
وزةننةن ءوتئپ بارا جاتقاندا نامجئقتئث اتئ ءسذرئنئپ كةتئپ، اتتان ايئرئلعان تورة سؤعا اعا جونةلةدئ. كوزبة-كوز ولئمگة كةتئپ بارا جاتقان تورةسئن قذتقارؤعا جئگئتتةرئنئث ءداتئ بارماي، شؤلاي ذيلئعئپ تذرئپ قالادئ. ال، بوكة قذلداي شاؤئپ، تورةدةن ءسال تومةنئرةك كوك وركةشكة ات سالئپ، نامجئقتئ الئپ شئعادئ. اؤزئ مذرئنئنان سؤ اققان تورة ةت پئسئرئم ؤاقئتتان كةيئن ةسئن ازةر ةسئن جيادئ. بوكةنئث موثعول تورةسئن اجالدان اراشالاعان ةرلئگئ، موثعول ةلئ ئشئندة جاقسئ اثئس قوزعايدئ. ونئث ذستئنة كذن سايئن نئعايئپ، باسئم كذشپةن ئرگةسئن كةثةيتئپ، اتا مةكةن داؤئن داؤلاپ وتئرعان اباق كةرةيدةن سةسكةنگةن سارؤاث امالسئزدان نامجئق تورةگةگة حابارشئ جئبةرئپ، جةر بةرؤ (شئندئعئندا قازاقتئث تؤعان مةكةنئن قايتارؤ) كةلئسئمئن جاساؤدئ تاپسئرادئ.
ءسويتئپ قوجامبةت، بوكةلةر مةن نامجئق تورة اراسئندا مئناداي كةلئسئم جاسالادئ:
ءبئرئنشئ، قازاق ةلئ ةكئ شئثگئلدئث قذيعانئنان قذلداي قونئستانئپ قئستاؤلئق ةتةدئ. ال، جازدا ذلكةن شئثگئلدئث كذنگةيتئسئنةن اقبذلاق، ارشاتئعا دةيئن جايلايدئ.
ةكئنشئ، قازاق، موثعول ذرلئق قاتاث شةكتةلئپ، بارئمتا الئسپايدئ.
ءذشئنشئ، كةزدةيسوق تؤئلعان داؤ-شارلاردئقازاق، موثعول ةل باسئلارئ بئرلئكتة اقئلداسئپ شةشئم ةتةدئ. جوعارداعئ كةلئسئم بويئنشا 1863 - جئلئ شئثگئلگة كةرةيدئث قذل مولقئ ةلئ باسئمئراق قونئستانادئ. موثعول، قازاق ارالاس قونئستانعان بئرنةشة جئل ئشئندة حالئقتئث بةرةكة-بئرلئگئ نةگئزگئ جاقتان جاقسئ بولسادا، جةر، مال تالاسئ سونداي-اق، ةل ءئشئ بولعاندئقتان ءار ةكئ جاقتان ذرئ-قارئ بولئپ تذرادئ. بذل بارئستا موثعولدار جةرلئك، ونئث ذستئنة قولدارئندا ازدا بولسا ذستاعان شةرئگئ بار بولئپ، قازاققا كوبئرةك جاعدايدا كذش كورسةتئپ، زورلئق-زومبئلئق ئستةيدئ.
بذل كةزدة كوبئنةسة جاس زةردةلئ بوكة، ةلئ ءذشئن داؤ-شارعا ارالاسئپ، قارا كذش كورسةتكةندةرمةن بةلدةسئپ كوزگة تذسةدئ. وسئ كةزدة شئثگئل كذرةسئندة بيلئك جذرگئزؤشئ قولئندا قئرئق، ةلؤ قورعاؤشئ شةرئگئ بار شورماثداي دةگةن موثعول «بذل بوكةمةن بئرلةسئپ اتئمدئ ذرلادئ» موثعول ئشئندةگئ بوكةنئث ءبئر تامئرئن ذستاپ اكةتةدئ. بذدان حابار تاپقان بوكة مونعولداردان بارئپ احؤال ذعئسقاندا، شورماثدايدئث ات ذرلاندئ دةگةنئ وتئرئك، ول بوكةنئ قارالاؤ ءذشئن اتتئ تئعئپ قويئپ، جاساپ وتئرعان جالا ةكةندئگئن ايتادئ.
بوكة ءبئر قانشا قازاق، موثعول جئگئتتةرئن ةرتئپ بارئپ اتتئث تئعؤلئ تذرعان جةرئنةن الئپ شئعئپ، شورماثدايدئ كوزگة شذقئپ، ةل الدئندا ابئرويئن توگةدئ.
بذعان شئداماعان شورماثداي شةرئكتةرئنة بوكةنئ ذستاؤعا بذيرئق بةرةدئ. ناتيجةدة قيان كةسكئ سويئل سوعئسئ تؤئلئپ شورماثداي جةثئلةدئ. سودان كةيئنگئ جةردة موثعولداردئث بةتئ قايتئپ، بئرتئندةپ التايدئث ارعئ بةتئنة اؤئپ كةتةدئ. ءسذيتئپ بوكةنئث باتئر اتاعئ قازاق موثعول اراسئنا كةثئنةن تاراپ كةتةدئ.
بوكةنئث شئثگئلدةن قونئس اؤدارؤئ
1880 - جئلداردا موثعول قازاق ورتاسئندا ذرلئق، بارئمتا اسقئنا تذسئپ، ةل بةرةكةسئ بذزئلادئ. سارؤاث ةكئ جذيرئك اتئمدئ بوكة ذرلادئ دةگةن جةلةؤمةن، وباتئدا وتئرعان بوكة اؤئلئن ةكئ جذزدةن اسا اسكةرئنة تال تذستة شاپقئزئپ، بوكةنئث ءئنئسئ شوكةنئ جانة نةمةرة تؤئسئ مئثباي پالؤان، دؤباي مةن ءئبئلسئن قاتارلئ ءتورت ادامدئ ذستاپ اكةتةدئ. بذل كةزةدة بوكة ايةلئن ةرتئپ تومةنگئ التايداعئ قايئن جذرتئنا جولاؤشئلاپ كةتكةن ةكةن.
بوكة قايتئپ كةلگةننةن سوث ةلگة ية بولئپ جذرگةن سةرئكباي مةن تايتاسقا رةنجئپ، «جاؤعا قارسئلئق كورسةتپةي ادامئمدئ ذستاتتئثدار» اشؤلانئپ تايتاسقا وق شئعارادئ، ابئروي بولعاندا وعئ ادامعا دارئماي كةتةدئ. سونان سوث بوكة سارؤاثنان ةسة الؤ ءذشئن قول توپتاپ وباتئنئث جونئنا بةكئنئپ، موثعولداردئ شابؤعا دايئندالادئ. ءبئراق، ةل اعاسئ اقساقالدار: «سوعئس بولسا تئنئش جاتقان ةل ازئپ توزادئ، ودان دا ادامدارئمئزدئ اقئلمةن قايتارئپ العانئمئز ءجون» دةپ بوكةنئ يلاندئرئپ، تذردئبةك، بالاباي قاتارلئ ادامداردئ مول تارتؤ-تارالعئمةن سارؤاثعا جئبةرئپ، قولدئ بولعان بوكةنئث تؤئستارئن ةل اتئنان سذراپ الادئ.
ال، وسئ مةزگئل شيث پاتشالئعئنئث ئلةدةگئ جاثجذنئ، التايداعئ شاعانكةگةن، اباق ةلئندةگئ تورةلةر مةن ءتورت بيلةردئث سالعان قات-قابات المان-سالئقتان قاشقان ةل بئتئراپ، شالعاي وثئرلةرگة تاراپ قونئستانا باستاعان ةدئ. سارؤاثنئث جالعان جالا جاؤئپ، ءتورت بئردةي تؤئسئن ذستاپ، ازةر بوساتقانئ باتئردئث نامئسئن قاتتئ قوزدئرعان ةدئ. اؤئلدئ باستاي كوشكةن بوكة جوثعار دالاسئنداعئ قذمدئ تياناق ةتئپ، اؤئلدئ قوندئرئپ تاستاپ، قول باستاپ كةلئپ، بذلعئنداعئ سارؤاثنئث ورداسئن شاؤئپ، الدئثعئ رةتكئ ءوز اؤئلئن شاپقاندا، تئرناعئ قاتتئ باتقان موثعولدئث شةبئك دةگةن بالؤانئن بايلاپ الئپ، دارسوزئن اتتئ قئزئن ولجالاپ، مئثباي پالؤانعا كئشئلئككة الئپ بةرةدئ دة، سول بةتئ بوعدا جةرئنة قونئس اؤدارئپ كةتةدئ.
بوكةنئث جالامةن قولدئ بولؤئ
1890 - جئلدار ئشئندة التاي مةن شاؤةشةكتةگئ تورةلةر مةن بيلةردئث قول استئنداعئ ةلئ المان سالئقتان قاشئپ بئتئرايدئ. سولادئث ءبئر تالايئ بوكةگة قاشئپ بارئپ پانالايدئ. جةمساؤلارئنئث ورتالاؤئنان جانة بوعداداعئ بوكة باتئردئث داثقئنئث كذن سايئن ارتئپ بارا جاتقان داثقئنان الاثداعان شونجارلار، مول تارتؤ-تارالعئمةن ءذرئمجئ جياث جذنئنة ةلشئ جئبةرئپ، «بوكة بذزئق ادام، ول ةلدئ پاتشا اعزامنئث المان-سالئعئن تاپسئرماؤعا جةلئكتئرئپ، پاتشا اعزامعا قارسئ شئعئپ وتئر. ونئث ذستئنة ءذرئمجئ ماثئنا ذرئ قاراقشئلاردئ توپتاپ جاتئر، كذندةردئث بئرئندة وزئثئزگة دة اؤئز سالؤ حاؤپئ كذشتئ. سوندئقتان، بوكةنئث كوزئ جوعالتئلسا، بذزئلعان ةل بذرئنعئ مةكةندةرئنة قايتارئلسا» دةپ ارئزدانادئ. پاراعا تويعان ءذرئمجئ جياث ءجذنئ «ءار ةكئ ايماق ءذش جذزدةن التئ ءجذز اسكةر جئبةرسئن، بئزدة اسكةر شئعارئپ، ةلدئ كةلگةن جةرئنة قايتارامئز» حابار جئبةرةدئ.
وسئ كةلئسئم بويئنشا شاؤةشةك تورةلةرئ بئرنةشة ءجذز اسكةر جئبةرةدئ. ال، التايدئث اسكةرئ كةلمةي قالادئ. شاؤةشةكتئث ةل كوشئرؤ بذيرئعئن الئپ، جياث ءجذننئث شاقئرتؤئ دةگةن سئلتاؤمةن الدامالاپ اكةپ بوكة باتئردئ قولعا الدئرادئ. ونان كةيئن اسكةري كذش ارقئلئ ةلدئ قئسئممةن كوشئرئپ، پؤكاث جةرئنئث نؤتئ دةگةن كول جاعاسئنا يئرةدئ. الايدا ةلدئ كوشئرئپ اكةتة المايدئ.
بوكةنئث ءئنئسئ شوكة جانة ةل-جذرتئ نؤتئ كولئندةگئ جولبارئستئ اؤلاپ قولعا تذسئرئپ، تةرئسئن بئتةؤ سويئپ، وتئرعان بةينةسئندة جاساپ، تذيةگة ارتئپ، باسقادا كوپ ساؤعامةن قوسا ءذرئمجئ كوشةسئن قاق جارئپ، قئتاي مةن سارتتئ تاثداندئرا جياث ءجذننئث اؤلاسئنا بارئپ ءبئراق توقتايدئ. مول قازئناعا، ءتئرئ جولبارئس بةينةسئندةگئ سذستئ تارتؤعا ةرةكشة رازئ بولعان ءذرئمجئ جياث ءجذنئ بوكةنئ دةرةؤ بوساتئپ، «قايدا بارئپ مال باقسادا ةرئكتئ» - دةپ جازئلعان تاثبالئ قاعاز بةرةدئ. ءسذيتئپ ةلئ ءذشئن ةثئرةگةن ةر، ةل-جذرتئنئث قولداؤئندا تةمئر قاپازدان قذتئلئپ شئعادئ.
بوكةنئث شاثيا سايلانؤئ
1880 - جئلدارئ اؤئر المان سالئقتان قاشقان التاي، شاؤةشةك قازاقتارئ بوعدا تاؤئن مةكةندةي باستايدئ. كةلئمسةك قازاقتاردئ ذيعئر شاثياسئ ذسةن دةگةن ادام ءوزئنئث كولةمئنة كئرگئزئپ باسقارعان ةكةن. جئل سايئن كوشئپ بارعان ةل مولايئپ، ءتذتئن سانئ جذزدةن اسادئ. ذسةن شاثيا بذل احؤالدئ ءذرئمجئ جياث جذنئنة مالئمدةپ، «قازاقتار ءوزئن ءوزئ باسقارعانئ ءجون» دةيدئ. جياث ءجذن بذل ذسئنئستئ ماقذلداپ، قازاق ةلئنة شاثيا سايلاؤدئ ارناؤلئ ادام جئبةرئپ ذيئمداستئرادئ. ءار ايماقتان كةلگةن جذرتشئلئق قئرئق قوي شالئث (قوسئمشا تذرمئس قاراجاتئ) جيناپ، 1887 - جئلئ بوكةنئ شاثيالئققا كورسةتةدئ.
وسئدان باستاپ بوكة باسقارعان ةل ءذرئمجئ جياث جذنئنة توتة قاراپ، اؤئر المان سالئقتان ؤاقئتشا بولسادا قذتئلادئ. مذنان حابار تاپقان التاي، شاؤةشةكتةگئ ءبئر ءبولئم ةل ارت-ارتئنان بوكة باتئردئث قاراستئلئعئنا كوشئپ كةلئپ، بئرنةشة جئل ئشئندة ءتذتئن سانئ ءتورت جذزدةن اسادئ. ءسذيتئپ بوكةنئث «ءادئل ةلباسئ» دةگةن اتاعئ بذكئل التاي بوعداعا جايئلئپ كةتةدئ.
بوكةنئث شيزاث، شيثحاي ذستئرتئنة قاراي كوشؤئ
بوكة ءذرئمجئدة قولدئ بولئپ بوساتئلعان سوث، كوزئ تئرئسئندة ءبئر جايلئ قونئس كةث ءورئس تابؤدئ ويئنا الادئ. وسئ ماقساتئ ءذشئن بةيجئثگة بارئپ ارئز ايتامئن دةگةن اتپةن كةتئپ قاراشار، لوبنذردئ كوكتةي ءوتئپ، تيبةت ذستئرتئنةن گانسؤ سانشي وثئرئنة دةيئن بارئپ جةر شالئپ قونئس كورئپ، جئل اينالئپ قايتئپ كةلئسئمةن، 1898 - جئلئ 1500 دةي تذتئندئ باستاپ اؤا كوشةدئ.
كوشكةن ةل پالةندةي ذركئن-قورقئن كورمةگةن، ةلئ جوق يةن جةرمةن ءشوپ سؤ قؤالاپ، قولايلئ بولعان جةرلةردئ جايلاپ، قئستاپ وتئرئپ كوشكةن. جول ءذستئ جةرلئك ذكئمةتپةن دة وتئرئقتئ ذيعئرلارمةن دة ةشقانداي قاقتئعئستار بولماعان. جالعاستئ كوشؤگة جاعداي كةلمةگةن نةمةسة كوشكئسئ كةلمةگةندةر ةلدئ مةكةندةردة قالئپ قويئپ وتئرعان.
بذلار ةث العاش كوشكةندة ءذرئمجئنئث وثتذستئگئندةگئ قاراتاؤدان قوزعالئپ توقسئندئ باسئپ، قاراشارئگة قاراستئ قذرعاقتاؤ، كذنئش ءوزةنئ دةگةن جةردة ءبئر جئل تذرئپ، 1899 - جئلئ اقسؤ، شايا، شئثحا قاتارلئ جةرلةرگة بارئپ، 1901 - جئلعا دةيئن مةكةن ةتةدئ. بذل جةرگة بارعان ةلدئث كوپ ءبولئمئ، ياعني مئثعا جؤئق سةميا سارباس قابا دةگةن ادامنئث باستاؤئندا قايتادان قاراتاؤعا كوشكةن.
بوكة باتئر 500 ءتذتئندئ باستاپ لوبنور كولئنة، ودان چاحلئق، شارشان اؤداندارئنا قاراي ويئسئپ، 1902 - جئلئ جازعئتذرئم التئن تاؤ سئلةمئنةن ءارئ اسئپ، شيثحاي، شيزاث ءذستئرتئنئث شينجياثمةن شةگاراسئنداعئ بالعئنتاؤ، قذمكول، سوركول دةگةن جةرگة بارئپ جايلاپ جاتقاندا، ذرئمجئدةن اسكةر شئعئپ قؤئپ بارادئ. سول كةزدة شاكي قاراموللا ذلئ جازعان «بوكة باتئر» حيسساسئندا بئلاي دةيدئ.
قذمكولدئ جاتئر ةدئك سول جئل جايلاپ،
ساعئنعاندار جئلايدئ ةلدئ ويلاپ،
زامان قانداي بولار دةپ ؤايئم قئپ،
جارئتئپ ءبئر-ءبئر اتئن العان بايلاپ.
بايلادئق ءبئر-ءبئر اتتئ كةندئر باؤعا،
تذرئستئق بةرةمئز دةپ كةلسة جاؤعا.
شالعئنشئ سئرتقا قويعان ايتئپ كةلدئ
«جاؤ شئقتئ بؤناق بؤناق بالعئن تاؤعا».
ءامئر قئپ ةلدئ جيدئ بوكة باتئر
قايتپايتئن مئقتئ جئگئت تولئپ جاتئر،
قاشاندا باسقا كةلةر ءبئر ءولئم بار،
بذنئ بوكة باتئر بةردئ اقئل.
اسكةردئ باستاپ كةلگةن ؤاث دارئن
جاسئرعان كوك تةمئرمةن اسكةر قالئث.
ةكئنشئ اسكةر باسئ قذربان احذن
سارت ةكةن اتئ شئققان ول ءبئر زالئم.
قؤعئنشئ اسكةرلةر كةلگةن سوث بوكةگة ةلشئ سالئپ، قذرالئن تاپسئرئپ، قايتادان كوشؤدئ ايتادئ. بذل كةزدة بوكةنئث بالاسئ راباي باستاعان ءبئر بولئم ادامدار باسقا جاققا كةتكةندئكتةن بوكة اقئلداسئپ كورؤ ءذشئن كورؤ ءذشئن بئرنةشة كذن ؤاقئت بةرؤدئ ايتادئ. سونئمةن حابار بةرئپ جان-جاقتاعئ ادامدارئن جيناپ، بئرلئككة كةلئپ دايئندئق كورئپ بولعان سوث «جةردئث بارئدة پاتشا اعزامعا قاراستئ، وسئ وسئ جةردئ مةكةندةيمئز، قايتا كوشپةيمئز» دةيدئ.
اقئرئ ةكئ جاق سوعئسادئ. بوكةدة ءجذز عانا اسكةر بولئپ، قذرال وتة از، كوبئ سويئل، كذرةك، بالتا الئپ قولما-قول ارالاسئپ كةتةدئ. سوعئستا پاتشا اسكةرلةرئنةن ؤاث دارئن قذربان جانة ءذش جذزگة جؤئق ادام ولةدئ. بوكة جاقتان بوكةنئث ءئنئسئ شوكة جانة جيئرما ادام ولةدئ. پاتشا اسكةرئ جةثئلئپ قايتا قاشادئ. بذل تؤرالئ بوكة باتئر حيسساسئندا بئلاي دةلئنةدئ:
مئنگةنئ بوكة باتئر قاراكةردئ،
سوعئستا ولمةگةننئث ءبارئ كةلدئ.
بامداتتا قارا موللا ازان ايتتئ،
ءامئردئ بوكة باتئر تاعئ بةردئ.
تؤ الئپ بوكة باتئر ايعايلاعان،
كوپ ادام سول ؤاقئتتا قايعئ ويلاعان،
قذدايئم مذسئلمانعا قؤات بةردئ،
تاقسئر-اي قايرات قئلئپ كوپ زورلاعان.
سول جةردة بوكة باتئر سالدئ كذشتئ،
ؤاث دارئن، قذربان احذن وققا ذشتئ.
ات-كولئك، قذرالئمةن تذگةل الدئق،
قالعانئ باسئن ساقتاپ جولعا ءتذستئ.
ةرتةثئندة بوكة ادامدارئن ةرتئپ جاؤدئث ارتئنان قؤا بارعاندا، جاؤدئث ازئق-تذلئك ارتقان قئرئق ةسةگئ بايقاؤسئزدا سازعا ءتذسئپ باتئپ قالئپتئ. كةيئن وسئ بذل جةر «ةسةك باتتئ» اتالئپتئ، ازئردة وسئلاي اتالادئ. بوكة قالعان ةلئن باستاپ بذقاداؤان دةگةن اسؤدان اسئپ، شيزاث جةرئنة ءوتئپ كةتئپتئ. ءذش اي كوشكةندة 1903 - جئلئ تيبةتتئث ناكاسا قالاسئنا قاراستئ كولةمگة بارئپتئ. بذدان حابار تاپقان تيبةت جةرلئك ذكئمةتئ بوكةنئ لاساعا شاقئرئپ اپارادئ. سونداعئ تيبةت جةرلئك ذكئمةت ءؤاليئ مةن بوكةنئث اثگئمةسئ:
- بوكة دةگةن سةن بة ةدئث؟
- مةنمئن.
- ةگةر بوكة سةن بولساث، ذستئثنةن ايتئلعان شاعئم بار. سةن ذكئمةت اسكةرئن قئرئپسئث. بذل قئلمئسئث وتة ذلكةن، - دةيدئ. سوندا بوكة:
- وندا ءئنئم شوكة جانة 20 داي ادام بئزدةن دة ءولدئ. ونئ كئمنةن سذرايمئز؟
- ذكئمةت اسكةرلةرئن ولتئرگةن ناق سةن بة؟ - دةپ سذرايدئ ءؤالي. بوكة:
- دذنيةدة مةنةن دة باسقا بوكة اتتئ ادام بار شئعار، - دةپ جاؤاپ قايتارادئ.
- ولاي بولسا ناكاسادان ءوتئپ كوشؤئثة بولمايدئ، - دةگةن بذيرئق بةرةدئ. بوكة ةلئ سول جةردة توقتايدئ. كوپ وتپةي بوكة اؤئرئپ 1903 - جئلئ 55 جاسئندا قايتئس بولادئ.
- بذدان حابار تاپقان تيبةت جةرلئك ذكئمةتئ، بوكةنئث سذيةگئن تيبةت جةرئنة كومؤگة رذحسات ةتپةيدئ. بذل قورلئققا نارازئ بولعان ةلئ، بوكةنئث سذيةگئن جاسئرئپ كومئپ، بةيتئن مايدالاپ تاستايدئ.
بذل جونئندة شاكةي:
ةلدئث كةتتئ باستئعئ
ارقا تئرةك جاستئعئ.
كومدئرمةدئ سابازدئ،
ودا بولسا قاستئعئ، - دةپ جئرلايدئ.
ناكاسادا ءبئر جاز تذرعان سوث بوكةنئث ةلئن كوشئرئپ اكةلؤگة ذرئمجئدةن ارناؤلئ اسكةر بارادئ. ولار ولگةلئ ذزاق بولماعان بوكةنئث كورئن قازئپ، باسئن كةسئپ الئپ، ةلدئ قايتا ذرئمجئگة ايدايدئ. بذل تؤرالئ «بوكة» حيسساسئندا بئلاي دةلئنگةن:
ناكاسادا تذردئق ءبئز جايلاپ،
ئلگةرئگة بةل بايلاپ.
مذسئلمانعا جةتكةندة،
قايتارئلدئق سور قايناپ،
قايتا قايتتئق شذبئرئپ،
امالئمئز قؤئرئلئپ.
سونئمةن بوكة ةلئ 1904 - جئلئ ذرئمجئگة قايتئپ كةلةدئ. بوكةنئث باسئن چين ذكئمةتئ ذگئت ءذشئن سةس كورسةتئپ، كوشةگة ءبئراز مةرزئم ءئلئپ قويعاننان كةيئن بالاسئ راباي سذراپ الادئ. 1905 - جئلئ بايجئگئت موللا ةكةؤئ باتئردئث باسئن ذرئمجئدةن الئپ شئعئپ، اتا مةكةنئ شئثگئلدئث وباتئ دةگةن جةرئنة اكةلئپ جةرلةيدئ. بوكةمةن بئرگة تيبةت جةرئنة كوشكةندةردئث كوپ بولئمئ اؤا رايئنا ذيلةسة الماعاندئقتان ولگةن، سوعئستا ولگةندةرئ بار.
ةندئ ءبئر ءبولئمئ ارئ جانة بةرئ كوشؤ بارئسئندا جولداعئ ةلدئ مةكةندةردة قالئپ قويعان، سونداي-اق سول جةردئث حالقئمةن ءسئثئسئپ كةتكةن. كةيبئرةؤلةرئنئث شةت ةلدة قالعانئ تؤرالئ تومةندة بئرنةشة ميسالدئ ايتا كةتؤگة بولادئ.
وسئ ةلدةن ءبولئنئپ قالعان جةتپئسباي باستاعان بئرنةشة ادام مئث ءبئر ماشاقاتتئ ءذندئستاننئث كالكوتتا، بومباي قالالارئنا بارئپ، ودان مذسئلمانداردئث كومةگئندة مةككةگة بارعان. سول جةردة قاثعئپ ءجذرئپ، 1908 - جئلئ شينجياثنان قاجئعا بارعان مامئربةك تورة، اقئت ذلئمجئلةرگة كةزدةسئپ، سولاردئث جاردةمئندة التايداعئ ةل جةرئن تابادئ. سول جولدا اقئت قاجئ جازعان «قاجئ بايان» دةپ اتالاتئن اتاقتئ جول ةستةلئگئندة مئناداي دةلئنگةن:
ماككادا ءتورت ءمذساپئر بئزگة كةلگةن،
ساياق كةتكةن جان ةكةن وردةگئ ةلدةن.
ذشةؤئ اراپاتتا بئزبةن ءجذردئ،
بئرةؤئ بايتوللادا ونئث دا ولگةن.
بذل جةردة اقئت قاجئنئث ءور دةپ وتئرعانئ شئثگئل. ويتكةنئ كوكتوعاي ةلئ قاشاندا ءور دةپ اتايدئ. ال بايتوللادا ولگةنئ جةتپئسباي ةكةن. بذلار اؤةل باستا ولاي بةتتةگةندة قانشا ادام؟ باسقالارئ قايدا كةتكةندةرئندة دةرةك جوق بولسادا، وسئ ءتورت ادام عانا ةمةس ةكةندئگئ بةلگئلئ. 1954 - جئلئ گةولوگ باستاپ، ات كولئگئن باعئپ، ءماؤئتقان دةگةن شئثگئلدئك ادام وثتذستئك شينجياثدا بولعاندا بوكةنياز دةگةن دةگةن ذيعئر شالعا كةزدةسكةن.
سوندا ونئث ايتؤئندا « 20 جاستاعئ كةزئمدة قالئث توراثعئنئث ئشئنةن اث قاراپ ءجذرئپ، بةيساؤات جذرگةن ءبئر توپ قازاققا كةزدةستئم. ولارعا مةن «قايدان جذرسئثدةر دةپ كذش كورسةتئپ ةدئم، ءوزئمدئ بايلاپ، ات، مئلتئعئمدئ قاسئما قويئپ، وزدةرئنئث جوندةرئن ايتئپ كةتتئ. سويتسةك بذلار كوشئپ بارا جاتقان بوكة ةلئ ةكةن. مةنئث اتئم نياز ةدئ، سودان كةيئن بوكةنياز اتانئپ كةتتئم» دةپتئ.
تاعئدا وسئ ءماؤئتقان شايادا «قازاق ءمالئسئ» دةپ اتالاتئن ءبئر اؤلدئث بارلئعئن كورگةن. بذلار دا بوكة ةلئنةن قالعان قازاق اؤئل ةكةن. ءازئر ءتئل، ادةت-عذرئپ جاعئنان ءبئر تذتاس ذيعئر بولئپ كةتكةن. ءبئراق قازاق ةكةندئكتةرئن بئلةدئ جانة اثگئمةلةيدئ ةكةن.
لوب اؤدانئناندا ءبئر قازاق كةمپئر كةزدةسئپ، ءوزئنئث بوكة ةلئنةن قالعان قايسا كويئن قايسا ءولئپ، بالالارئ ذيعئرمةن تذرمئستانئپ ذيعئر بولئپ كةتكةندئگئن ايتئپ جئلاعان.
1960 - جئلدار وثتذستئككة وزگةرتؤگة بارعان التايلئق ادامدار بذنداي جاعدايلاردئ كوپ كةزدةستئرگةن. شاقئلئقتا سئرماق، تويبولدئ دةگةن جةر اتتارئ بار ةكةن. سئرماقتا كوشكةن ةلدةن ءبئر قازاق سئرماعئ قالئپ سودان «سئرماق» اتالئپتئ.
تويبولدئ دةگةن دةگةن بئرةؤ توي جاساپ، ماثايئنداعئ ذيعئرلاردئ دا تويعا شاقئرئپتئ. سودان بذل جةر «تويبولدئ» اتالئپتئ.
دەرەككوزى: «شئثگئل اثئز-ةرتةگئلةرئ» توپتاماسئ
ازئرلةگةن بةيسةن سذلتان ذلئ