ەلۋىندە قازاقشا ۇيرەنگەن قازاق

وقىرماننىڭ مۇنىسى دا دۇرىس. الايدا بالا كەزىنەن ءورىستىلدى ورتادا ءوسىپ، ورىس بالاباقشاسىندا تاربيەلەنىپ، ورىس مەكتەبىندە وسكەن جاننىڭ قازاق تىلىنەن قاعىس قالۋى قالىپتى جاعداي ەدى ول كەزدە. كەڭەستىك كەزەڭ سولتۇستىكتەگى بەس وبلىسقا دا ءوزىنىڭ سالقىنىن تيگىزبەي قويعان جوق. بىرىنشىدەن، ول وبلىستاردىڭ كوبىندە قازاق مەكتەبى بولمادى. ەكىنشىدەن، كورشى- قولاڭ، تۋىس- تۋعاننىڭ كوبى رەسمي تىلدە سويلەۋگە ءماجبۇر بولدى. ءبىزدىڭ بۇگىنگى كەيىپكەرىمىز قانات تاسىبەكوۆ تە ءتىلدى بىلمەيتىن ورتادا ءوستى.
كەيىپكەرىمىزدىڭ جاسى ەلۋدى ەڭسەرگەن. جاستايىنان جىلقى مالى دەسە قۇلاعى ەلەڭ ەتە قالاتىن ءجاسوسپىرىم ورىس تىلىندە تاربيەلەنسە دە، مال شارۋاشىلىعىن زەرتتەسەم دەگەن ارمانىنان تايقىعان جوق. ول ارمان ءجاسوسپىرىمدى جەتەلەپ، الماتىداعى مال-دارىگەرلىك ينستيتۋتىنا الىپ كەلدى. اقمولا وبلىسىندا تۋىپ-وسكەن جىگىت ءوزى قالاعان وقۋ ورنىنا ءتۇستى. ۇزدىك ءبىتىردى. ينستيتۋتتى ءبىتىرىپ قانا قويعان جوق، مال شارۋاشىلىعىن، ونىڭ ىشىندە جىلقى شارۋاشىلىعىن زەرتتەسەم دەگەن وي ونىڭ ءبىلىمىن ارى قاراي جەتىلدىرۋىنە سەپ بولدى. اسپيرانتۋراعا وقۋعا ءتۇسىپ، كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن ماسكەۋدە قورعادى. عىلىم جولىنا ءتۇستى. سەلينوگراد اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىندا ساباق بەردى.
ينستيتۋتتا ساباق بەرىپ جۇرگەنىندە، بولاشاق عالىمنىڭ ديجون (فرانسيا) قالاسىنا جولى ءتۇستى. فرانسۋز ماماندارىنىڭ ارقاسىندا قانات تاسىبەكوۆ-ءتىڭ دوكتورانتۋرانى بۋرگۋنديانىڭ ورتالىعى ديجوندا وقۋىنا مۇمكىندىك تۋدى. وسىلايشا، ورىس تىلىنە جەتىك مامان فرانسۋز ءتىلىن دە مەڭگەرىپ شىقتى. الايدا جانى، جۇرەگى قازاق دەپ سوققان قانات اعانىڭ ءبىر عانا كەمشىلىگى بار ەدى. ول ءوزىنىڭ انا ءتىلىن بىلمەيتىن. تۇسىنسە دە، ەكى اۋىز ءسوزدىڭ باسىن قۇراپ، ويىن جەتكىزە المايتىن.
ورىسشا وسكەن، فرانسۋز تىلىنە جەتىك، ءوز كاسىبىن ءبىر كىسىدەي مەڭگەرگەن، ورتا بيزنەس وكىلىنىڭ ويىن وزگەرتكەن نە نارسە؟ ول - نامىس ەدى. قازاق بولا تۇرىپ، قازاقشا سويلەي الماۋى قورلىق ەمەس پە؟ ەلۋدەن اسقان شاعىندا، بالالارى جەتىلىپ، ءوز قولى ءوز اۋزىنا جەتكەن كەزىندە قانات تاسىبەكوۆتىڭ «قازاقشا ۇيرەنەمىن» دەپ قازاقشاعا بەت بۇرۋى جولداستارىن دا تاڭعالدىرعان ەدى. ءتىپتى قانات اعانىڭ بۇل تىرلىگىن «قوجاناسىرلىققا» بالاعاندار دا بار.
- قازاقشا ۇيرەنەمىن دەپ الماتىداعى ءبىرقاتار كىتاپ دۇكەندەرىن ارالاپ شىقتىم. ونداعى كەرەگى - قازاق ءتىلىن ۇيرەتەتىن ادىستەمەلىك قۇرالدار الۋ. كوپكە توپىراق شاشا المايمىن، الايدا سەنسەڭىز، ادىستەمەلىككە جارايتىن دەنى دۇرىس كىتاپ تابا المادىم. سول سەبەپتى دە، ءتىل ۇيرەنۋدى ءوز ادىسىممەن باستادىم. ءوزىمدى ءوزىم ۇيرەتتىم. الدىندا وقىعان فرانسۋز ءتىلىم بار. فرانسۋز ءتىلىن قالاي مەڭگەرسەم، قازاق ءتىلىن دە سولاي مەڭگەرۋگە تىرىستىم. ءاربىر ءسوزدىڭ جانىنا ورىسشا بالاماسىن جازىپ وتىردىم. ماسەلەن، اتا-تەك، جەتى اتا، ءۇي-ءىشى، وتباسى، اتا- اجە، بالا-نەمەرە تۋرالى سوزدەردىڭ ءبارى ۇعىنىقتى بولۋ ءۇشىن باسىنان باستاۋىما تۋرا كەلدى. قازاقتىڭ ءاربىر ءسوزىنىڭ تۇپكى ماڭىزى تەرەڭ. ءاربىر ءسوزدىڭ بىرنەشە بالاماسى بارىن ءتىل ۇيرەنىپ ءجۇرىپ ۇقتىم، - دەيدى كەيىپكەر.
ەڭ قىزىعى، ق. تاسىبەكوۆ ءوزى جازعان قاعازدارىنا قاراپ وتىرىپ، دايىن ادىستەمەلىك قۇرال جازىپ شىققان. بارلىق پاراقتارىنىڭ باسىن بىرىكتىرسە، ءبىر كىتاپتىڭ نوبايى دايىن بولعانداي. «مۇنى نەگە كىتاپ ەتىپ شىعارماسقا؟» دەگەن وي قىلاڭ بەرۋى سول ەكەن، تاسىبەكوۆ ءوزى شيمايلاعان قاعازدارىنىڭ ءبارىن رەتكە كەلتىرىپ، جاڭا ءبىر ادىستەمەلىك باعدارلامانىڭ نەگىزىن جاساپ شىعارادى. وسىلايشا، ومىرگە «سيتۋاتيۆنىي كازاحستان» كىتابىنىڭ يدەياسى كەلگەن ەدى.
بۇل كىتاپتىڭ وزگە ادىستەمەلىكتەن جولى بولەك. ويتكەنى مۇندا ءتىلدى ۇيرەنۋ مۇلدە وزگەشە باعىتتا دامىعان. «قازاق بولعان سوڭ، توي-تومالاققا، ءولىم-جىتىمگە بارماي تۇرمايسىڭ. قازاقتاردىڭ تويىندا نەمەسە كوڭىل ايتۋدا ورىسشا شۇلدىرلەپ تۇرعانىڭ نامىسىڭدى وياتادى ەكەن. مەن اۋەلى ءتىل ۇيرەنگەندە، تويدا قانداي سوزدەر ايتىلادى، قانداي تىلەكتەر ايتۋعا بولادى، نە بولماسا قازاقشا كوڭىلدى قالاي ايتامىز، قالاي جۇباتامىز، وسى ماسەلەلەرگە كوبىرەك ءمان بەرۋگە تىرىستىم. ماسەلەن، «ۆى كۋپيلي ماشينۋ - ءوزىڭ ءمىنىپ، ءوزىڭ توزدىر؛ ۆ سەمە پريباۆلەنيە - نارەستەنىڭ باۋى بەرىك بولسىن؛ ۆى پوحورونيلي رودستۆەننيكا - قايىرىن بەرسىن؛ ۆاس پوزدراۆلياەت س ناۋرىزوم - ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى قۇتتى بولسىن!» دەگەن سياقتى سوزدەردى قازاقشا-ورىسشا بالاماسىمەن بىرگە ۇيرەندىم» دەيدى قانات اعا.
ءبىر كەزدەرى مۇنىڭ «اپەندىلىگىنە» كۇلگەن دوستارى ونىڭ ءتىل ۇيرەنۋدەگى تاباندىلىعىنا ءتانتى بولدى. قازاقشا سويلەپ ۇيرەنگەنىمەن قويماي، ءورىستىلدى دوستارىن دا قازاقشا ۇيرەتۋگە تىرىسىپ جۇرگەن قانات اعانىڭ ەڭبەكقورلىعىنا ءبىر جاعىنان ءسۇيسىنىپ قالدىق. كۇنى-ءتۇنى ەڭبەكتەنىپ ءجۇرىپ، ءتىلدى ءبىر كىسىدەي مەڭگەرىپ الدى. قازىر قازاقشا سويلەسە، ءبىر كىسىنى سۇرىندىرەرلىك جايى بار. سويلەگەندە ءبىراۋىز رەسمي تىلدەن ءسوز قوسپاۋعا تىرىسادى. قانات اعا ءۇشىن بۇل ۇلكەن جەتىستىك.
ق. تاسىبەكوۆتىڭ اۆتورلىعىمەن «سيتۋاتيۆنىي كازاحستان» كىتابىنىڭ العاشقى تومى جارىق كوردى. ەڭ قىزىعى، اۆتوردا بۇل ەڭبەگىنەن اقشا تابامىن دەگەن وي بولعان جوق. كىتاپتى ءوز قارجىسىنا شىعاردى. ەلىمىزدىڭ ءاربىر ايماعىنداعى كىتاپ دۇكەندەرىنە دە ءوزى تاراتتى. كاسىپكەر بولا تۇرىپ، كىتابىن تەگىن تاراتۋعا دايىن تۇرعان اۆتوردىڭ باستى ۇستانىمى - ءوزى سەكىلدى ءورىستىلدى قازاقتارعا ءتىل ۇستارتۋ. «انا ءتىلىنىڭ كەز كەلگەن ازاماتتىڭ ارى ەكەنىن، وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن بىلسە دە، ءوز تىلىنە جەتپەيتىنىن» كەش بولسا دا، سەزىنگەنىنە قۋانادى. ءارى ءوز ەڭبەگىنىڭ ءتىل ۇيرەتۋگە كىشكەنتاي بولسا دا ۇلەسى تيسە ەكەن دەپ ويلادى. اۆتوردىڭ ەڭبەگى ەش كەتپەگەن سياقتى. مىڭ عانا تارالىممەن شىققان كىتاپتى قايتا باستىرۋعا تۋرا كەلدى. كىتاپقا دەگەن سۇرانىس كۇن وتكەن سايىن ارتىپ كەلەدى.
«بۇل - وزگە ۇلت وكىلدەرى ءۇشىن ەمەس، ءورىستىلدى ورتادا تاربيەلەنگەن، قازاقشا ۇيرەنگىسى كەلەتىن قازاقتار ءۇشىن جاسالعان ەڭبەك. ءتىلدى بىلمەيدى، قازاقشا سويلەمەيدى دەپ بايبالام سالعاننان گورى، ولارعا ءتىلدى ۇيرەتۋگە تىرىسايىق. ولاردىڭ ۇيرەنگىسى كەلەدى. ءبىراق سويلەي المايدى. ءبىلىمدى، اقىلدى، ويى جەتىك، شەت ءتىلىن مەڭگەرگەن. قازاقشاسى كەمشىن ءتۇسىپ جاتىر. نەگە؟ ويتكەنى ەرەسەك ادامداردىڭ ءتىل ۇيرەنۋگە ۋاقىتتارى جوق. سوزدەردى وقىپ، ەرەجە جاتتاپ جۇرە المايدى. ولاردىڭ وقۋى ءۇشىن ادىستەمەلىك كىتاپتار كەرەك ەمەس پە؟ بۇكىل ادىستەمەلىك كىتاپتاردىڭ ءبارىن وقىپ شىقتىم دەپ كوپكە توپىراق شاشا المايمىن. لوگيكالىق تۇرعىدان وقيتىن ادىستەمەلىك جوق بولعاندىقتان، ۇيرەنە المايمىز. سول سەبەپتى دە، وسى تۇرعىدان «سيتۋاتيۆنىي كازاحستاندى» جازىپ شىقتىم.
«جيىرما جىل بويى ءتىلدى ۇيرەنبەدىك، بىلمەدىك» دەپ بايبالام سالىپ جۇرگەندەر كوپ. ءتىل ءۇشىن كۇرەسۋ كەرەك شىعار، ءبىراق ونىڭ جولى قانداي؟ ءتىلدىڭ قاجەت ەكەنىن ءبارىمىز بىلەمىز. ءتىپتى ءورىستىلدى قازاقتار دا جاقسى تۇسىنەدى. ويتكەنى ول - ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىمىز. ءتىل ءۇشىن كۇرەسپەي، ءتىلدى ۇيرەتۋگە تىرىسايىق. ولاردىڭ نامىسىن وياتايىق. ءتىلدى ۇيرەتۋدى كىمنەن باستايمىز؟ ارينە، قازاقتان. وزگە ۇلت وكىلدەرىنە بارىپ، «سەن نەگە قازاقشا سويلەمەيسىڭ؟» دەپ سۇراپ كورىڭىزشى. «وزدەرىڭ نەگە ۇيرەنبەيسىڭدەر؟» دەپ وزىڭىزگە باس سالۋى مۇمكىن. سوندىقتان ءتىل ءبىزدىڭ وزىمىزگە كەرەك، ياعني قازاقتارعا كەرەك. بۇل - بىرىنشىدەن. ەكىنشىدەن، تەحنيكالىق ءتىلدىڭ كوبى رەسمي تىلدە. تەرميندەردىڭ كوبى اۋدارىلمايدى. بىزدە تەرمينكوم ارنايى بەكىتكەن تەرميندەر بار. ونىڭ زاڭدىلىعى ساقتالۋى ءتيىس».
قانات اعا قازاقتىڭ سوزگە شەشەن ازاماتتارىمەن اڭگىمەلەسكەندى ۇناتاتىنىن دا جاسىرمادى. كەيدە اڭگىمەلەسكىسى كەلسە، جازۋشىلار وداعىنا كەلىپ، قالامگەر اقىن- جازۋشىلارمەن كەزدەسىپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ قايتادى ەكەن. ءتىلدى بىلگەن سايىن، قازاق ءتىلىنىڭ قۇنارىنا قانىعا تۇسەتىنىن دە ايتادى قانات اعا. وتباسىندا دا ۇنەمى قازاقشا سويلەۋگە تىرىسادى. ۇلى دا، قىزى دا - شەت تىلدەرىن مەڭگەرگەن، جاقسى ماماندار. ولاردىڭ دا قازاقشا سويلەۋىنە كوبىرەك ءمان بەرىپ ءجۇر.
«سيتۋاتيۆنىي كازاحستان» كىتابىنىڭ نەگىزگى وقىرماندارى - ورتا بۋىن وكىلدەرى. اۆتور ءوزىنىڭ بۇل ەڭبەگىنە سۇرانىستىڭ كوبەيىپ تۇرعانىن ايتادى. ەلىمىزدىڭ جەر-جەرلەرىنەن، اسىرەسە، سولتۇستىك ايماقتاردان جەرگىلىكتى تۇرعىندار حابارلاسىپ، كىتاپتى وقۋعا قۇلشىنىس ءبىلدىرىپ جاتقان كورىنەدى. دەمەك، بۇل ءورىستىلدى اۋديتوريانىڭ ءوز ءتىلىن بىلۋگە كوڭىلىنىڭ بولىنە باستاعانى. ءارى اۆتوردىڭ ءۇمىتىنىڭ اقتالعانى. «قازاقتار الەمىنەن» سىر شەرتەتىن كىتاپتىڭ العاشقى تومى ەل ارالاپ كەتتى. قانات تاسىبەكوۆتىڭ بۇل ەڭبەگى جالعاسىن تاپپاق. العاشقى تومى اتا تەك، جەتى اتا، ءۇي-ءىشى، وتباسىنان تۇرادى. ال ەكىنشى تومى - ديولوگتاردان، ءۇشىنشى توم سوزدىكتەردەن قۇرالاتىن بولادى.
«ەڭ باستىسى، قانات تاسىبەكوۆتىڭ ەردىڭ جاسى ەلۋىندە ءوز ورتاسىنا قايتا ورالعانى كوڭىلىمىزدى مارقايتىپ تاستادى. مۇنى ءبىز شەت ءتىلىن ەركىن مەڭگەرگەن كاسىپكەردىڭ ءوزىنىڭ انا تىلىنە دەگەن ەرەكشە قۇرمەتى دەپ قابىلدادىق»، - دەپ وي تۇيەدى «ايقىن» گازەتىندە ماقالا اۆتورى.