ايعىرقۇلاعان - تارباعاتايدا وتكەن وقيعا

استانا.قازاقپارات - قىتايداعى تارباعاتايدىڭ شاعانتوعاي اتالاتىن ۇلكەن اۋدانى كەزىندە اتاقتى باي باسباي شولاق مەكەندەگەن ايگىلى ءوڭىر.
None
None

سول وڭىردە، وتكەن عاسىردىڭ 50 - جىلدارىندا، ەل ەسىنەن ءالى كۇنگە دەيىن وشپەي كەلە جاتقان سۇمدىق ءبىر وقيعا بولىپتى.

 بۇل وقيعانى ەكى- ءۇش جىلدان بەرى ءتورت- بەس ادامنان ەستىدىم، ايتۋشىلاردىڭ اڭگىمە شاشاعىن ءارتۇرلى شىعارىپ ايتاتىنى بولماسا نەگىزىنەن ءبىر جۇلگە، ۇقساس دەۋگە بولادى. از كۇننىڭ الدىندا جاسى جەتپىستەن اسقان كارىقۇلاق اقساقالدان تاعى دا ەستىدىم. سوسىن، «قوي، ءومىرىن جارتىلاپ، اقىرەتىن عانا ۋايىم قىپ جۇرگەن بۇ كىسى وتىرىك ايتا قويماس، جازايىن» دەدىم.

شاعانتوعايدىڭ تۇگىن تارتسا ماي شىعاتىن تۇڭكەلى جايلاۋىنا ءتورت تۇلىگىن توڭكەرىپ تاستاپ، كەرەگە جايدىرماس شالعىنىنا بيە باۋ قاققىزىپ، اقساقالدار التى قانات اقورداعا ىرعالىپ كىرەر، شاناعى توشىن قوڭىر دومبىرادان كۇرپ- كۇرپ كۇي ساۋىپ، اراكىدىك كىدىرتە تۇرىپ، اڭگىمەسىن ءارى قاراي تايپالتار، قازىر ايتساڭ ەرتەگىدەي ەستىلەر بەرەكەلى ءبىر زامان ەكەن- اۋ ول.. .

سول اۋىلعا ءۇش سالت اتتى كەلەدى. مال دارىگەرلەرى ەكەن. ەكى قىتاي، ءبىر قازاق. ول كەزدە شىڭجاڭعا قىتايلاردىڭ ەندى كەلىپ جاتقان كەزى. مال اتاۋلىنى شىڭجاڭعا كەلگەندە كورىپ، ۇكىمەت تاپسىرماسى بويىنشا وسى مال دارىگەرلىك ماماندىقتى وقىعان ەكى قىتايعا قاسىنداعى قازاق ءتىلماش جانە «مال تانىتۋشى» بولىپ قىزمەت ەتەدى ەكەن. جوعالعان بيەنىڭ ىشىندە كەتكەن قۇلىندى ىزىنەن تانيتىن قازاقتىڭ ءتورت تۇلىك جايىنداعى اڭگىمەسى ورتايعان با، داستارقان باسىندا تەكتى جانۋار جىلقى تۋرالى ايتىلىپ، ايعىردىڭ ءوز جاتىرىنا شاپپايتىنى جايلى ءسوز بولادى. مۇنى ەستىگەن انا ەكەۋى «تىم اسىرىپ جىبەردىڭدەر، مۇمكىن ەمەس» دەپ باستارىن شايقاپ، سەنبەيدى. «ونى از دەسەڭ ءوز بەلىنەن بولعان بايتالدى ۇيىرىنەن قۋىپ شىعارىپ تاستايدى، ءوز بالاسىنا مۇلدە شاپپايدى، ول بايتالدى باسقا ۇيىرگە قوسۋ ارقىلى عانا قۇلىنداتامىز» دەپ پالەن مىڭ جىلدىق تاريحقا ايان دۇنيەنى مىنالارعا تۇسىندىرە الماي دىعىرلارى قۇريدى. ول ەكەۋى دە ەرەگەسىپ العان، داۋ اياعى « ءبىزدى مازاق ەتىپ، ادەيى ايتىپ وتىرسىڭدار» دەگەنگە سايادى. ءسويتىپ، «قۇداي- اۋ، مال دارىگەر ەكەۋ ايعىردىڭ ءوز ەنەسىنە شاپپايتىنىن بىلمەيدى ەكەن»، «بەتىم- اۋ، مال دارىگەر ەكەۋ ايعىردىڭ ءوز ەنەسىنە شاپپايتىنىن بىلمەيدى ەكەن» دەگەن كەشكى جاڭالىق اقبوز ءۇيدىڭ كيىز ەسىگىنەن اتىلىپ شىعىپ، اۋىل- اۋىلدى ارالاي جۇگىرەدى.

الگى ەكەۋى تولىق يلانىپ كەتپەسە دە، ايتۋشىلار سوزدەرىن سونشالىق سەنىمدىلىكپەن ايتقاندارىنا قاراپ ويلانىپ قالسا كەرەك، اۋەستىكتەرى قوزادى. ەرتەسى «سىناپ كورسەك» دەپ ءتىلماشتىڭ مازاسىن الادى. ونداي «سىناقتى» اقساقالدار ەستىسە اينالاسىن تۇيە تارپىعانداي قىلاتىنىن ايتقان ءتىلماش جىگىت ازاردا- بەزەر بولادى. ءبىراق انا ەكەۋى دە قويمايدى، «وندا بىزگە وتىرىك ايتتىڭدار» دەپ داۋدى قايتا باسىنان باستايدى.

اقىرى ءتىلماش جىگىت اۋىلدان الىستاۋ، ورىستەن جىلقى قاماپ ۇستاۋعا ارناپ قالانعان جارتاس تۇبىندەگى تاس قوراعا ەسىك پەن توردەي كۇرەڭ ايعىردى ارقىراتىپ الىپ قالادى دا، قاسىنا وزگە ۇيىردەگى ءوز ەنەسىن اكەلىپ قوسادى. «ال، اڭدىڭدار» دەيدى دە ءتىلماش ءوزى اۋىلعا كەتىپ قالادى. قاسىندا ايعىر قاماسۋعا كەلگەن ەكى- ءۇش جاس جىگىت بار، انا ەكەۋى قالادى اڭدىپ. مۇمكىن ەمەس قوي، ايعىر ءوز ءۇيىرىن، بيە ءوز ءۇيىرىن ىزدەپ ەكى جاققا قاراپ كىسىنەيدى دە تۇرادى. ال بۇلار جازدىڭ ۇزاق كۇنىندە جاتا- جاتا جالىعادى. ايعىر قاماسۋعا كەلگەن جاس جىگىتتەردىڭ ءبىرىنىڭ اجەپتاۋىر قىتايشاسى بار ەكەن، ەندى اقىلداسا كەلىپ بۇلار باسقا امالعا كوشەدى.

وسىدان كەيىن بۇكىل شاعانتوعايدى، جالعىز شاعانتوعايدى عانا ەمەس- اۋ، بۇكىل تارباعاتايدى ورنىنان تىك تۇرعىزعان سۇمدىق وقيعا بولادى. بۇل وقيعادان كەيىن الگى ەكى دارىگەر تارباعاتايدان الاستاتىلىپ، ايعىر قاماسۋعا بارعان جاس جىگىتتەردىڭ ارقاسىن اۋىل ۇلكەندەرىنىڭ وتكىر قامشىلارى وسىپ- وسىپ تۇسەدى. ەڭ اۋىرى، الدىن وزىنەن جاس تۇگىلى، وزىنەن ۇلكەندەرى كەسىپ وتپەيتىن ەلگە سىيلى كىتاپباي اقساقال جىلاپتى. ول دەگەن ۇلكەن وقيعا. باۋىر ەتى بالاسى دۇنيەدەن وتكەندە كوزىنە جاس الماي، جىلاعان ەلدى ءوزى بەكىتكەن ءدىنى بەرىك، ايتقان ءسوزى اۋرۋدى ورنىنان تۇرعىزارداي ادۋىندى ادام ەكەن. سول كىسى جىلاپتى. سول جىلاۋ اڭىز بوپ تارالىپ، ەل ءىشىن ونان سايىن دۇرلىكتىرىپ، ادۋىندى جىگىتتەردىڭ اشۋىن اسقىندىرىپ جىبەرىپتى.

كۇن ۇزاق ويلاعاندارىن ورىنداتا الماعان سوڭ جىگىتتەر بيەنى شىدەرلەپ قويىپ ايعىردى جەتەلەپ اكەلىپ «قويت- قويتتايدى». شاپتىرا المايدى. ايعىر تىك سەكىرىپ كەرى قاشادى، بيە بولسا وسقىرىنىپ شىدەردە تىپىرلايدى. وسىلاي ساعاتتاپ الەككە تۇسكەن سوڭ دارىگەردىڭ ويىنا ونان دا مىقتى امال تۇسەدى. قانجىعادا جۇرگەن مال دارىگەرلىك قورجىنىنان قوزدىرعىش ۋكول الىپ شىعادى دا ايعىرعا ەگىپ جىبەرەدى. ايعىر اينالا شاۋىپ، وقىرانىپ بيەگە جەتىپ كەلەدى دە جالت بەرىپ، تىك شاپشىپ كىسىنەيدى. ويلارىنداعىنى ورىنداتپاي تىنباۋعا ابدەن بەكىپ العان جىگىتتەر ەندى جاعالاسىپ ءجۇرىپ ايعىردىڭ كوزىن تاڭادى. نوقتاعا قوسىپ بايلاعان داستارقانداي شۇبەرەكپەن شاندىپ تۇرىپ بايلايدى. سالعان ۋكول بويىنا ابدەن تاراپ شىداس بەرمەگەن، كوزى تاس قاراڭعى تاڭىلعان حايۋان جاناسىپ تۇرعان ءوز ەنەسىنە الدىڭعى ەكى اياعىن ارتىپ جىبەرەدى عوي.. . ءوز قۇلىنى - كۇرەڭ ايعىر وقىرانىپ كەپ اياق سالعاندا بوز بيە شىڭعىرادى، تەمىر شىدەرمەن ءۇش اياقتاپ شىدەرلەنگەن بوز بيە شىڭىعىپ كەپ تۇمسىعىمەن جەر تىرەي قۇلايدى.

« ءوزىن تۋعان بيەگە ارتىلمايتىنى قانە؟ » دەپ انالار ءماز بولىسىپ ايعىردىڭ كوزىن تاڭعان شۇبەرەكتى شەشەدى. سول- اق ەكەن، تىپىرلاپ جاتقان بيەگە ءبىر قاراپ، كىسىنەپ جىبەرگەن كۇرەڭ ايعىر ادەتتە جىلقى سەكىرە المايتىن تاس قورانىڭ قابىرعاسىنان سىرتقا ءبىراق اتىلادى. كىسىنەپ بارا جاتىپ شىڭعىرادى، شىڭعىرىپ بارا جاتىپ كىسىنەيدى. ول داۋىستى تۇتاس اۋىل ەستيدى، ال كۇرەڭ ايعىردىڭ ەندىگى وقيعاسىن قىمىزدان كەلە جاتقان شالدار كورەدى. ورقاش- ورقاش تارباعاتاي تاۋلارىنىڭ ءبىر قۋىسىندا جايلاپ جاتقان ەل عوي بۇل. قىمىزدان كەلە جاتقان شالدار ايعىردىڭ شىڭعىرعان داۋىسىن ەستىپ قاپ «قاسقىر شاپتى ما» دەپ ەلەڭدەسىپ، ءۇيىرىلىپ تۇرا قالعان ىلكى ساتتە، تاپ قارسى بەتتەرىندەگى بيىك قۇزدىڭ باسىنان شىڭعىرىپ كەپ شىڭىراۋعا ءبىراق اتىلادى كۇرەڭ ايعىر، شىڭعىرىپ قۇلاپ كەلە جاتادى كۇرەڭ ايعىر. شىڭعىرىپ كەپ.. . قۇز ەتەگىندەگى تۇيەقورىمعا دال بولىپ تۇسەدى، دال بولىپ.. .

ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانىن سەزگەن شالداردىڭ جارتىسى كۇرەڭ ايعىردىڭ قاسىندا قالىپ، قالعانى ايعىر كەلگەن جاققا شابا جونەلەدى. سويتسە، انالار تۇر ىرجالاقتاپ، موينىن تۇيەيشە جەرگە توسەپ بوز بيە جاتىر. ايعىردىڭ قۇلاعانىن قايدان ءبىلسىن، بىرەۋى بولعان جايدى ايتپاق بولىپ «.. .ۋكول سالدىق، .. .بوز بيەگە شاپتىردىق» دەي بەرگەندە، اقىرىپ كەلگەن اقساقالدىڭ قولىنداعى التى تاسپا بۇزاۋ ءتىس سارىالا قامشى ارقاسىن وسىپ- وسىپ وتەدى. تاس قورانىڭ ماڭايى ايقاي- شۋ. الدارىنا سالىپ اۋىلعا ايداپ اكەلەدى.. ., بوز بيە بولسا سول جاتقان ورىنان تۇرماپتى، ءبىر تال ءشوپ، ءبىر تامشى سۋ تاتپاي جاتىپ تۋلاققا اينالىپتى جانۋار.

كۇرەڭ ايعىردىڭ قۇزدان قۇلاعانىن كوزىمەن كورگەن كىتاپباي اقساقال اس ىشپەي ارى قاراپ جاتىپ قالادى. مالدىڭ كۇيىگىنەن ەمەس، وبالىنان. ايتپەسە كۇرەڭ ايعىر وزىنىكى دە، جاقىن اعايىن تۋماسىنىكى دە ەمەس، قايمانا ءبىر قازاقتىڭ جىلقىسى ەكەن. ءبىراق تارباعاتاي بەتىن اعالاعان نە ءبىر جۇيرىك وسى كۇرەڭ ايعىردىڭ تۇقىمى دەيدى. كۇرەڭ ايعىردىڭ تاڭ اتقانشا شابۋىلداعان ءۇيىرلى قاسقىرعا ءبىر قۇلىن بەرمەي ءوز ءۇيىرىن تار قىساڭنان امان الىپ شىققانى جايلى اڭگىمە جىلقىشىلاردىڭ باياعىدان ءسۇيسىنىپ ايتاتىن اڭگىمەسى ەكەن.

وسى كۇرەڭ ايعىردىڭ وقيعاسىنان كەيىن، كۇرەڭ ايعىردىڭ ىزاسىنان كەيىن سول اۋىلدىڭ ادامدارى بەرتىنگى 80 - جىلدارعا دەيىن ەشبىر قىتايدى اۋىلعا كىرگىزبەگەن دەيدى وسى اڭگىمەنى ايتۋشىلار. ماڭايىنداعى اۋىلدىڭ بارىندە قىتاي بار، تەك وسى اۋىلدا عانا بىردە- ءبىر قىتاي جوق، تەك قانا قازاقتار وتىراتىندىقتان جاقىن اۋىلدار اراسىندا «مۇسىلمان اۋىل» اتالعان كەزى دە بولعان ەكەن. ال، ايعىر قۇلاعان قۇز، كۇرەڭ ايعىر شىڭعىرىپ كەپ قۇلاعان قۇز - «ايعىرقۇلاعان».

«سول ايعىردىڭ شىڭعىرعان داۋىسى ءالى قۇلاعىمنان كەتپەيدى دەپ وتىراتىن جەتپىستەن اسقان اكەم» دەپ جەتپىستەن اسقان اقساقال كۇرسىنىپ قويادى. شەكە تۇسى شىپ- شىپ تەرشىپ كەتىپتى. «تەكتى جانۋار- اي دەسەيشى!».

  ۇلاربەك نۇرعالىم ۇلى

سوڭعى جاڭالىقتار