قازاقتىڭ ناعىز كوشباسشىسى - نۇرسذلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ
تاعدىرى، تاۋقىمەتى بولەك، تاريحتىڭ سان بۇرالاڭداعان تاقسىرەتتى تايعاق كوشىندە، مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن، كىم-كورىنگەنىنىڭ وتارى مەن تەپكىسىندە قاققى-تۇرىتكى كورگەن، سوندا دا الداعى كۇننەن جارقىن بولاشاقتان ءۇمىت ۇزبەگەن، جانى ءسىرى، مىنەزى قايسار حالىققا جاراتۋشى يەم وڭ كوزبەن قاراپ، بوستاندىق پەن ەگەمەندىكتىڭ اق تاڭىن سيلادى.1991- جىلى 16- جەلتوقساندا ءوز الدىنا شاڭىراق كوتەرىپ، تۋ تىگىپ، «قازاقىستان رەسپۋبليكاسى » دەگەن اتپەن ورتا ازيادان ءبىر جاس مەملەكەت بوي كوتەرىپ، تاريح ساحىناسىنان ويىپ ورىن الدى.
مىنە بۇل جاس وتاۋدىڭ كەرەگەسىن كەرىپ، ۋىعىن شانىشقان، ىستىعىنا كۇيىپ، سۋىعىنا توڭىپ بايەك بولعان ەلدىڭ ەسەسىن قايىرىپ، اڭساعان ارمانىنا جەتكىزگەن، ناعىز ۇلت كوسەمى ءبىر ۇلى تۇلعا بار. ول ءسىرا كىم ەدى؟ ارينە ول جارقىراپ قازاقتىڭ ماڭدايىنىڭ باعىنا تۋعان ۇلت جاناشىرى،كوشباسشىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازارباي ەدى. وسىدان باستاپ قازاق حالقى شىنايى ءوز تاعدىرىن قولىنا الىپ، موينىنان 144 جىل ءبىر تۇسپەگەن وتارلىقتىڭ، بوداندىقتىڭ توزىعى جەتىپ،سىرىلەنگەن اجىرعىسىنىڭ تاس-تالقانىن شىعاردى. ءدۇر-ءدۇر سىلكىنىپ، ورنىنان تۇردى.
اينالاعا، الەمگە جىلى جۇزبەن كۇلە، ماقتانا قارادى. ەركىندىك پەن بوستاندىقتىڭ كوگارشىنى قازاق اسپانىندا، قازاقتىڭ ءمولدىر كوك اسپانىندا، ەمىن-ەركىن سامعاپ قانات قاقتى! قازاق ەلىنىڭ كۇللى جەر جۇزىندەگى مارتەبەسى كوككە ورلەپ، بەدەلى بيىكتەدى. توبەسى كوككە ءبىر ەلى قالعانداي ماسايرادى-اي كەلىپ، بۇرىن-سوڭدى وسىنداي بيىك، مارتەبەلى قۋانىش بولماعان دا شىعار-اۋ، ءسىرا؟! مىنە وسىدان باستاپ قازاق ەلى، ونداعى سان مىلليونداعان حالىق شىنايى ءوز ءداۋىرىنىڭ قوجاسىنا اينالىپ، ومىرگە، دۇنيەگە، بولاشاققا ۇمىتپەن، نىق سەنىممەن شاتتانا، كۇلە قارايتىن بولدى. ارينە كۇلە قاراۋعا حاقىلى دا!
نۇرسولتانداي اللانىڭ نۇرى تامعان كوشباسشىمىزدىڭ كورەگەندىگىمەن ىسكەرلىگىنىڭ،ىشكى-سىرتقى سارابدال ساياساتىنىڭ ءجون سىلتەۋىندە جەڭىستىدە جەمىستى22 جىلدا قازاق ەلى دامۋ ۇستىندەگى،دامىعان ەلدەردىڭ 22 جىل دەيمىز-اۋ 100 جىلدا دا جەتە المايتىن، جەتپەيتىن ورەسىنەجەتىپ،اتاق-داڭقى،بەرەكە-بىرلىگى،ءسان- سالتاناتى اسقاقتاپ ەكونوميكاسى ءۇرتىس جوعارلاپ،دۇنيەدەگى مەن-مەن دەگەن ەلدەرمەن يىق تىرەسىپ،تاڭداي قاقتىرىپ تامساندىردى.بۇعان ەشقانداي داۋ جۇرمەسە كەرەك.قايتا،اللاعا شۇكىرلىك دەگەننەن باسقا!
وتكەندى ايىتپاي، بۇگىنگى باقتىڭ قادىرىنە جەتۋگە بولمايتىنى اقيقات. ۇيىتكەنى: «باق باعالاعاننىڭ باسىندا تۇرادى» دەيدى كوشباسشىمىز.
بۇگىنگى جەتىستىگىمىزدى، جەتپەي جاتقان ەندى جەتەر بيىگىمىزدى زەردەلەي وي كوزىمەن قاراساق: وتكەن كۇننىڭ زار زاماننىڭ قىلبۋراۋشىندىعى جانىڭدى بەبەۋلەتەتىنى تاعى بار.
قازاق تاريحىنىڭ باستان وتكەن قيلى-قيلى كەزەڭدەرىنىڭ ارعىسىنا بارماي-اق، قازاق حاندىعى، ودان بەرگى تۇستارىنا كەلەيىكشى، نە كورىپ، قانداي تاۋحىمەت تارتپادى ەكەنبىز؟!
قازاق حاندىعىنىڭ جىلىناماسىن پاراقتاپ قاراپ وتىرساڭىز مىناداي جايعا كۋا بولاسىز: قازاقتىڭ مەيلى قايسى حانى بولماسىن، ءوز ەلىنىڭ ەلدىگىمەن جەرىنىڭ بۇتىندىگى ۇشىن، جانىن شۇپەرەككە تۇيە ءجۇرىپ، ىشكى- سىرتقى جاۋلارعا، شاپقىنشىلارعا، وتارشىلارعا ەرلىكپەن ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن كۇرەسكەن، كەيبىرەۋلەرى سوعىس بارىسىندا عازەز جاندارىن قيعان، شەيىت بولعان. ولار شەتىنەن ايباتىنا ايلاسى ساي، سان ءتۇرلى قارۋدى قولىندا ويناتقان، جاۋ جۇرەك باتىر، كەزى-كەلگەندە، جاۋدان ەلىن، جەرىن امان الىپ قالۋدىڭ نە ءتۇرلى امال-ايلاسىن تاباندا تاپقان دانا، اقىلگوي، شەشەن، توپ باستار كوسەم، جان-جاقتىلى ونەرلى بولعان. مىنە وسىلاي اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن دە، اق نايزانىڭ ۇشىمەن دە، ەلىنە ەسە-تەڭدىك، باقىتتى زامان سيلاعان.
ەلدى ەلىنە،جەرىنە ادال، ەلىم دەپ، ەكى ەتەگى جاسقا تولعان ەڭىرەگەن ەرلەر، ءادىل، اقىلگوي، دانا حاندار بيلەگەندە، ەلگە ەسەسى كەتىپ، ەڭىرەمەي، ەل باسىنا باق-داۋلەت ، بەرەكە-بىرلىك ورناپ، ىرىسى، بەدەلى ارتقان. كورشى ەلدەرمەن تاتۋ-ءتاتتى، شات-شادىمان، سالتاناتتى تۇرمىس كەشىرگەن. مۇنداي حاندار ەلگە، جەرگە پانا، ۇيىتقى بولا بىلگەن!
وسىنداي حانداردىڭ ۇلگىسى دەپ، قازاق حاندىعىنىڭ العاشقى شاڭىراعىن كوتەرگەن باراق حاندى، وسى يگى ىسكە شىنايى ات سالىسىپ، ونى ءارى قاراي دامىتقان، ەل ىرگەسىن بەكەمدەگەن ازجانىبەك پەن كەرەي حاندى، قازاق تاريحىندا ءوز اقىل-قايراتىمەن تەگەۋرىندىلىك تانىتىپ، ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسىپ، «قاسىمحاننىڭ قاسقا جولى» اتتى قازاق تاريحىنداعى تۇڭعىش ەل باسقارۋدىڭ زاڭ جۇيەسىن جاساپ شىققان قاسىمحاندى، قازاق حالقى بولات سىندى وپاسىز حانداردىڭ ەل ىرگەسىن مىقتاپ ۇستاي الماي، «اقتابان شۇبىرىندى،القاكول سۇلاماعا » تاپ بولىپ، جوڭعار پەودالدارىنان قاتتى قىسىم كورىپ، ازىپ-توزعان زار زاماندا ءوزىنىڭ اسقان اقىل-پاراساتىمەن، سوعىستاعى ستىراتەگيالىق امالىمەن قول باستاپ سوعىس اشقان، الدى-الدىنا توز-توز بولىپ كەتكەن ءۇش جۇزدىڭ باسىن قايتا بىرىكتىرىپ، 200 جىلدىق سوعستا تۇبەگەيلى جەڭىسكە قول جەتكىزگەن، ءسويتىپ قازاق حالقىنا باقتتى زامان سيلاعان ابىلاي حاندى اتاۋعا بولادى.
ەلىمىز بەن جەرىمىزدى اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن دە،اق نايزانىڭ ۇشىمەن دە،عازيز جاندارىن شۇپەرەككە تۇيە قورعاعان،ار-نامىسىمىزدى،ەسە-تەڭدىگىمىزدى جات تابانىنا تاپتاتتىرماعان،قازاق حاندارىنىڭ اسقاق رۋحىن،ءور جىگەرىن،تۇعان ەل مەن جەرگە دەگەن تامىر ى تەرەڭدە جاتقان سۇيىسپەنشىلگىن،كۇللى ادامي وي-دۇنيەسىن كوش باسشىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆ پەن سالىستىرىپ كورەلىكشى قانداي ورتاقتىقتى تابار ەدىك؟! نازاربايەۆ ءوزىنىڭ «قالىڭ ەلىم قازاعىم» دەگەن ەڭبەگىندە « مەن ءوز حالقىمدى سۇيەمىن...
قانشا قيىندىق كورسە دە، ابزالدىعى مەن سابىرلىعىن، باسقا حالىقتارعا دەگەن سيلاۋشىلىعىن ساقتاي بىلگەن حالىقتى، قازىرگىدەي قيىر-شىيىر تاريحي كەزەڭدە ءوزىم اجىراماس بولشەگىنە اينالىپ وتىرعان اسىل جۇرتىمدى،21 - عاسىر تابالدىرىعىنان اتتاپ، ءوز تالايىن تاعى ءبىر سىناپ كورگەلى وتىرعان تاۋەكەلشىل ۇلتىمىدى قالاي ماقتانىش ەتپەسپىن! قالايشا باس يمەسپىن! دەپ تەبىرەنە تولعاسا، قازاققا ۇلتتىق تەڭدىك اپەرۋ ءۇشىن حاندىقتى ساقتاپ قالۋعا قاسىقتاي قانى قالعانشا جان اياماي كۇرەسكەن «الاش» ورداسىنىڭ كوسەمى ءاليحان بوكەيحان: «ءتىرى بولسام، حان بالاسىندا قازاقتىڭ حاقسى بار ەدى، قازاققا ولە ولگەنشە قىزمەت ەتەم» دەپ ەلى ءۇشىن ەگىلەدى. قازاقتىڭ سوڭعى حانى كەنە سارى بالا كەزىنەن-اق، اجەسىنە مىناداي سالماقتى سۇراۋلار تاستايدى:
« اجە پاتشاعا ءبىزدىڭ جايلىم نەگە كەرەك؟ ونىڭ ءوز جەرى از با؟
ەگەر، پاتىشا سوزىندە تۇرماسا، ونى نەگە ەشكىم جازالامايدى؟ دەيدى الىپ ۇشقان ويلى بالاڭ كوڭىل. جوعارىداعى ويلار نە دەگەن ءبىر-بىرىنە قۇيىپ قويعانداي ۇندەستىك تاۋىپ، ءبىر جەردەن شىعىپ تۇر؟! ولاردىڭ ويلارىن ءبىر ارناعا توعىستىرىپ تۇرعان كۇش ەل مەن جەردىڭ تالاسقا تۇسكەن تاعدىرىنا دەگەن تامىرلانعان سۇيىسپەنشىلىك ەمەگەن دە نە ەدى؟! ال بەرەكە-بىرلىك، ەل تاعدىرى تۋرالى تانىمدارى دا وسىنداي. كوش باسشىمىز بەرەكە-بىرلىك ەلدىك تۋرالى ءبىر سوزىندە:
«... قازاقىستانىڭ باستى بايلىعى تىنىشتىعى، ىنتىماعى...بوداندىق بۇعاۋىن ۇزۋگە ەڭ سوڭعى ومىرىنە دەيىن كۇرەسكەن قازاقتىڭ ەڭ سوڭعى حانى كەنە سارى دا التى الاشتىڭ تولىق قولداۋىنا يە بولا الماي، اقىرى اعايىن قولىنان قازا تاپتى...وسىلاي جالعاسا بەرەتىن تاريحتىڭ اششى شىندىعى از ەمەس. بۇل ساباقتار بىزدەن ەل قامىن ويلار ەستىلىكتى تىلەيدى. بىرلىك بار جەردە بەرەكە بار ەكەندىگىن، الاۋىزدىق ورىن العان جەردە، ازىپ-توزۋ بولاتىنىن ەسكەرتەدى. باق تا، تاق تا تالاسقانعا بۇيىرمايدى. حالىقتىق ىستە جاراسقانعا بۇيىرادى. ايعايشىل كۇشپەن ەمەس، يگىلىكتى ىسپەن كورىن...بىرلىك ءبىزدىڭ قاسيەتتى تۋىمىز. ءالميساقتان بەلگىلى ەل بولۋدىڭ امالى ىشكى بىرلىك...تاريحتىڭ بارلىق كەزەڭىندە داۋدان دا، جاۋدان دا قازاق ۇتىلسا، تەك بىرلىك پەن تاتۋلىقتىڭ ازدىعىنان ۇتىلدى» دەپ تەبىرەنە تولعايدى.
بىرلىك تۋرالى اباي ايتادى: «قازاق ايتادى:بىرلىك بولماي تىرلىك بولمايدى دەپ، سونداعى ايتىپ وتىرعانى قاي بىرلىك؟...قازاق ويلايدى..ات ورتاق، اس ورتاق، كيىم ورتاق، داۋلەت ورتاق بولسا ەكەن دەيدى. ولاي بولعاندا بايلىقتان نە پايدا، كەدەيلىكتەن نە زاۋال؟ اعايىن قۇرماي مال ىزدەپ نە كەرەك؟ وسى ما بىرلىك؟ جوق بىرلىك اقىلعا بىرلىك. مالعا بىرلىك ەمەس...بىرلىك مالعا ساتىلسا، انتۇرعاندىق...اعايىن الماي بىرلىك قىلسىن...سوندا اركىم نەسىبەسىن قۇدايدان تىلەيدى. نە شارۋا ىزدەيدى...ايىتپەسە اۋەلى ءبىر-بىرىنە پالە ىزدەيدى...مۇنىڭ قاي جەرىنەن بىرلىك شىقتى؟ » بىرلىك پەن تىرلىك تۋرالى وسىدان اسىرىپ كىم ايتا الار؟
ال كوش باسشىمىزدىڭ بىرلىك پەن تىرلىك تۋرالى يدەيالارى ىلعي ەل، جەر تاعدىرىمەن تىعىز قابىسىپ، ۇندەسىپ جاتادى. ۇيىتكەنى تەك بىرلىك بولعاندا عانا ەگەمەندى ەلىمىزدىڭ ەرتەڭىنەن الاڭدامايتىن بولامىز، سوندا عانا، ەل ەكونوميكاسى وركەندەپ، حالىقتىڭ تۇرمىس ورەسى جوعارلايدى. مۇنى قازاقىستاننىڭ ەگەمەندىك العان 22 جىلدان بەرگى قوماقتى تابىستارى، جەتكەن جەتىستىكتەرى تالاسسىز دالەلدەيدى! سوندىقتاندا كوش باسشىمىزدىڭ ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى بەرەكە-بىرلىككە تياناقتاپ جاتادى:
«قازاقىستاننىڭ باستى بايلىعى تىنىشتىعى،ىنتىماعى...» دەيدى.
كوش باسشىمىزدىڭ وي-دۇنيەسىن قازا بەرسەك وتە كەنەن تۇگەمەيدى ءبارىنىڭ قوسىلار كومبەسى ىلعي دا ەل مەن جەردىڭ تاعدىرى، كەلەشەگى حالقىن قالاي ەتكەندە دامىعان، وركەنيەتتى ەلدىڭ قاتارىنا قوسۋ، دەڭگەيلەستىرۋ، سوعان جەتپەيىنشە جار قۇلاعى جاستىققا تيمەۋ: «ەگەر ءبىز وركەنيەتتى ەلدەر قاتارىنا قوسىلامىز دەسەك، ءسوز جوق، ادامزات بالاسى قالپتاستىرعان بارشاعا ورتاق قاعيدالارعا بويسىنىۇنىپ، سولارعا قاراي بىرتە-بىرتە اياق باسۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن وزىمىزگە -ءوزىمىز سىن كوزبەن قاراپ، ويىمىزدا بار، ۇلتىمىزعا ءتان قاسىيەتتەردى ءارى قاراي دامىتىپ، جەتىلدىرە ءتۇسىۋىمىز كەرەك ...
ءمانىسىز دە، ءدامسىز سوزدەردەن ارىلا الماساق، ەڭ الدىمەن ءوزىمىزدىڭ كوسەگەمىز كوگەرمەيدى جانە وزگەلەردىڭ دە كوسەگەسىن كوگەرتە المايمىز....
زيالىلارىمىز -ءبىزدىڭ باعا جەتپەس بايلىعىمىز سارقىلماس قازىنامىز... تالانتتى جاستاردى دۇنيە ءجۇزىنىڭ وزىق ورىندارىندا وقىتۋدان قارجىنى اياماۋ كەرەك... وتكەننىڭ ونەگسى - بۇگىنگىنىڭ باعا جەتپەس بايلىعى. الايدا، ءتول تاريحي تاعىلىمنىڭ ۋىزىنا جارىماعان ۇرپاق، ول بايلىقتى ەنشىلەپ،يگىلىگىن، ەركىن كورە المايدى. كەشەگى باباسى جىبەرگەن قاتەنى ەندى ءوزى قايتالاپ، تاۋەلدىلىك تۇزاعىنا تۇسەدى... ەندى سول بابالارىمىز الىپ بەرگەن كەڭ -بايتاق ولكەمىزدى تۇگەل قۇلپىرتتىپ، تۇگەل كوركەيتۋ - بۇگىنگى بىزدەرمەن ەرتەڭگى جەتكىنشەكتەردىڭ ۇلەسىنە ءتيىپ تۇر، بۇل ءۇشىن ىزدەنۋ، قاجىرلىق ەرىنبەي ەڭبەكتەنۋ كەرەك. ەڭبەك باقىت-بايلىققا جەتكىزەتىن بىردەن-ءبىر جول...» مىنە بۇدان ارتىق نە ايتۋعا بولادى.
كوش باسشىمىز ەل دەگەندە ەمىرەنىپ، جالىنداپ تۇرعان ىستىق جۇرەگىن جايىپ سالىپ تۇرعانى جوق پا؟! وسى ويلاعان ويلار، ايىلعان سوزدەر، تەك ءسوز جۇزىندە ىسكە اسپاي، ورىندالماي قالعانى جوق. ءسوزى مەن ارەكەتى ءبىر جەردەن شىقتى. ءبىر-بىرلەپ ورىندالىپ، ىستەلىپ جاتتى. حالىق ونىڭ العاشقى ءدامىن تاتىپ، يگىلىگىن كورە باستادى. الايدا، بۇل يگى تىلەكتەردىڭ ىسكە اسىپ، ورىندالۋى، ۇزاق جىلدار وتارلىقتىڭ، بوداندىقتىڭ قامىتىن مىقتاپ كيگەن حالىققا، ەگەمەندىككە ەندى عانا قولى جەتكەن جاس، تاجىريبەسىز مەملەكەتكە وڭايعا تۇسكەنى جوق. بۇل كۇرمەۋى، كۇدىرى مول سوقپاقتان داڭعىل، سارا جولعا الىپ شىعۋ، دۇرىس جول سىلتەۋ، مىڭ ءبىر ماشاقاتتا ورىندالاتىن قيىننىڭ قيىنى بولدى.
بۇل بىزگە قىرعىزدىڭ الەم تانىعان، زاڭعار جازۋشىسى شىڭعىس ايتماتوۆپتىڭ مىنا ءبىر ءسوزىن ەرىكسىز ەسكە سالادى: «مەملەكەت باسشىسى بولۋ دەگەن ءار كەز ينەنىڭ ۇشىندا، قىلىشتىڭ قىرىندا وتىرۋمەن بىردەي قيىن شارۋا. كەيدە ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا ءتۇتىن تۇتەتىپ وتىرعان اعايىنداردىڭ ءوزى ورتاق ءتىل تابىسا الماي، جاعا جىرتىسىپ جاتادى. ال كۇللى مەملەكەتتىڭ تىزگىنىن ۇستاۋ، قىرىق رۋلى ەلدىڭ باسىن قوسىپ، ورتاق مامىلەسىن تابۋ، بىرلىگىن ساقتاۋ، ىشكى-سىرتقى ساياساتىن، مادەنيەتىن ورنىقتىرۋ، قۋاتىن ارتتىرۋ كەز-كەلگەن باسشىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەس، ماشاحاتتى دا مارتەبەلى مىندەت» دەيدى. بۇدان ەل تىزگىنىن ۇستاۋدىڭ قانشالىقتى قيىندىعى كورىنىپ تۇرعان جوق پا؟!
سوڭعى ءۇش عاسىرعا جۋىق مەرزىم ىشىندە 41 پرەزيدەنت بيلەگەن امەريكانى الايىقشى. سولاردىڭ ىشىندە ۋاشينگىتون مەن رۋزۆۋەلىتتىڭ شوقتىعى ءور تۇرادى. ۇيىتكەنى ءبىرى شۇبىرىندى جۇرت باسىن بىرىكتىرىپ، جاڭا قۇرلىققا جاس مەملەكەت قۇرعاندىعىمەن، ەكىنشىسى ەل ەكونوميكاسىن كوتەرىپ، دۇنيە جۇزىنە اپات اكەلگەن فاشيزىمدى تالقانداۋدا ورنىقتى شەشىم جاساعاندىعىمەن قۇرمەت تورىنەن ورىن الدى. شىعىس فيلوسوفياسىنىڭ كونە جازبالارىندا مەملەكەت باسشىلارى احىل- پارساتىنا قاراي ءۇش توپقا بولىنەدى ەكەن:
1 . قۇدايدىڭ ءوزى تۋا ءبىتتى اقىل دارىتقاندار. مۇنداي باسشىلار ۇزاق مەرزىم بيلىك قۇرادى. جانە ەلىنە كوپ جاقسىلىق اكەلەدى.
2. وزگەنىڭ ىستەگەنىن كورىپ ارەكەت جاسايتىندار، بۇلار كوبىندە قۋ بولىپ كەلەدى. قوعامعا وزگەرىس اكەلەتىندەي، جاڭالىق جاساي المايدى. تەك ەسكىنى عانا مىعىمداپ ۇستاۋعا بەيىم تۇرادى.
3. ءوزى بىلمەيتىن جانە وزگەدەن ءتالىم المايتىندار، بۇلار مەملەكەت باسىنا كەزدەيسوق كەلەدى. ءارى قولىندا بۇگىن بار يگىلىكتەن، ەرتەڭ ايىرىلىپ قالادى. ولار كەز-كەلگەن ءىستى ايعايمەن، داۋدى سوعىسپەن شەشۋگە قۇمار بولادى. تۇبىندە ەلى قىرعىنعا، بايلىعى توناعا ۇشىرايدى.
كورىپ وتىرسىزدار، «جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت نۇرى تاسىسىن» دەمەكشى مەملەكەت باسىنا كەلگەن حاندار تۋرالى جوعارىداعى فيلوسوفيالىق دانا ويلاردىڭ ءبىزدىڭ كوشباسشىمىز قايسىسىنا تۇسەر ەكەن؟! مەنشە، قۇدايدىڭ ءوزى تۋا ءبىتتى اقىل دارىتقاندار توبىنا جاتاتىن سياقتى. مۇنى كوشباسشىمىزدىڭ قازاق ەلى ەل بولىپ قۇرىلعان 22 جىلداعى سەكىرمەلى، سەرپىندى دامۋى، سوعان سىڭىرگەن ەڭبەكتەرى-اق كورسەتىپ بەرەدى.
جاپپاي جەكەمەنشىكتەندىرۋ رەفورماسىنىڭ جەمىستەرى
كەڭەس وداعىنىڭ دارا بيلىك تۇزىمى مەن جەكە باسقا تابىنۋ يدەياسىنىڭ باسقا اياماي ۇرىلعان سويىلىنان ابدەن ەسەڭگىرەگەن حالىققا بۇل رەفورما كۇشتى سەرپىن اكەلدى. ەل ەكونوميكاسىنىڭ جوعارلاپ، حالىق تۇرمىس ورەسىنىڭ جوعارلاۋىنا سارا جول سالىپ بەردى.
وزىندە بار ەكونوميكالىق بايلىقتان ءتيمىمدى پايدالانىپ، ونى شىنايى كادەگە جاراتىپ، ەل ەكونوميكاسىن كوتەرۋ ۇيىتكەنى قازاقىستاننىڭ جەر استى-ءۇستى بايلىعى ەرەسەن مول بولىپ، مەندەليەپ كەستەسىندەگى 105 ەلەمەنتتىڭ 99 پايىزى جەر قويناۋىندا دەرلىك ساقتالعان.
مىنە وسى بايلىقتاردان ءونىمدى پايدالانعان قازاق ەلى ونى تىكەلەي ءوزى اشىپ پايدالانۋعا تەحنيكالىق تاعى باسقا دا قۋاتى جەتپەگەندىكتەن شەتەلدىڭ قارجى قوسقان ءىرى كومپانيالارى ارقىلى شەتەلدەرگە ەكسپورت ەتتى، سونداي-اق شەتەلدىك ءىرى كومپانيالار ارقىلى ەلدىڭ ىشكى جاعىنداعى ونىمدەردى جانداندىرىپ، حالىق يگىلىگىنە جاراتتى، ءوزى شاماسى جەتەتىن كاسىپ ورىندار اشىپ، ىشتەن كىرىس كوزدەرىن اشسا، سىرتتان شەتەل قارجىلارىن وزىنە باۋراي باستادى. وسىلايشا ەكونوميكالىق ءوسۋ قارقىنىن قالىپتاستىردى.
قارقىندى ءوسۋ قايدان كەلدى؟ دەگەن سۇراق ەرىكسىز تۇادى. بۇعان ماماندار مەن ساياساتشىلار ءار تۇرلى باعا بەرىپ، ساراپقا سالادى. ءبارىنىڭ دە قۇيىلار كومبەسى: كوشباسشىمىزدىڭ ىشكى-سىرتقى سارابدال، ءساليحالى ساياساتى مەن قازاق ەلىنىڭ ۇلتتىق، ساياسي ماسەلەسىن قويا تۇرىپ، ەڭ الدىمەن ەكونوميكا ونان سوڭ ساياسات ماسەلەسىىن دانالىقپەن، كورەگەندىكپەن ورتاعا قويعاندىعىندا، سول توڭىرەكتە ۇلتتاردى بەرەكە-بىرلىككە شاقىرىپ، ۇلت ارالىق ماسەلەلەردى بولدىرماعاندىعىندا، جالاڭ ۇلتشىلدىققا قارسى تۇرىپ، ءوزارا تەڭدىك نەگىزىندە ءار ءبىر قازاقىستان ازاماتىن يگىلىككە جەتەلەگەندىگىندە، كۇدەلى ساياسي اۋماقتا، ءار ەلمەن قويۋ قاتىناستا بولىپ، تاماشا ەكونوميكالىق جۇيە قالىپتاستىردى.
جەمىستى 22 جىلدا قازاق ەلى العاشقى تاۋەلسىزدىككە نۇقسان جەتەتىن ۇلت ارالىق ماسەلەلەردى شەشىپ ۇلگىردى. بىرتە-بىرتە ءتيىمدى ساياساتقا كوشىپ، بىرتە-بىرتە قازاق ۇلتىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن جوعارلاتا باستادى. ورىس، نەمىس، تاتار ۇلتتارى قونىس اۋدارىپ، ونىڭ ورىنى سىرتتاعى قانداستارىمىزبەن كوبەيىپ تولىعىپ، ىشكى ءوسۋى بويىنشا بۇگىنگى نەگىزگى مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتقا اينالدى. 22 جىلداعى ەڭ ۇلكەن جەڭىس قازاقىستاننىڭ بەيبىت،تۇراقتى دامۋىن ىسكە اسىردى.
قازاقىستان وزىندەگى وڭىرلىك ساياسي اۋماقتا كوپ سالالى، كوپ ۇيەكتى سىرتقى ساياساتتى ۇستاندى. ۇيىتكەنى قازاقستاننىڭ جاعىراپيالىق ورنالاسۋىنان قاراعاندا تۇگەلدەي وزگە كورشى مەملەكەتتەرمەن تۇيىقتالعان، اشىق الەمگە شىعۋ ءۇشىن، ءسوزسىز ەكىنشى ءبىر ەلدى باسىپ وتۋگە تۋرا كەلەدى. ال بۇل ەلدەر رەسەي مەن جۇڭگو، يران سىقىلدى وڭىرلىك الەمدىك ءىرى ەلدەر بولدى. ولارمەن قويۋ قارىم-قاتىناس ورناتۋ، وزىندەگى ەكونوميكالىق وزەكتى ماسەلەلەردى شەشۋدە اتالعان ەلدەردىڭ ماڭىزى وتە جوعارى بولدى.
الايدا جاس تا، ءالسىز قازاق ەلى كوپ ۇيەكتەنگەن مۇددە قاقتىعىستار مەن ساياسي الاۋىزدىققا تولى الپاۋىت ەلدەردىڭ اراسىندا قالۋعا ءماجبۇر بولدى. ساياسي، ەكونوميكالىق جاقتا دەربەس تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزە المادى. باتىس پەن ا ق ش قا جاقىنداسسا، رەسەي مەن قىتايعا جاقپادى. ال رەسەي مەن قىتايعا جاقنداسىپ، ۇيىمدىق وداققا قوسىلۋى ا ق ش پەن باتىس سىندى ەجەلدەن قىتايدى قاقپايلايتىن ەلدەر ءۇشىن ءتيىمسىز بولدى.
قىسقاسى، الاي تارتسا، اربا سىناتىن، بىلاي تارتسا، وگىز ولەتىن كۇي كەشتى. وسىنداي كۇردەلى دە قىرقىستى ساياسي، قوعامدىق ورتادا وزىنە شىعار جول تابۋ ءۇشىن ارينە ءار ەلمەن قويان -قولتىق قاتىناس تا بەيتاراپتىق ساياسات قولدانۋ اياسىن بارعان سايىن كەڭەيىتتى. ءوز ەلىنىڭ تىعىرىقتان تەزىرەك شىعۋى ءۇشىن ءارقايسىسىنا وزىندىك ءادىس قولداندى. مۇنداعى نۇرسۇلتان ءابش ۇلىنىڭ ەڭ باستى تابىسى مەن ەل باسقارۋداعى تاجىريبەسى، وسى اۋماقتاعى ساياسي ماسەلەلەرگە ەمەس، نازارىن ەكونوميكالىق تۇرعىداعى ماسەلەلەرگە اۋدارعاندىعىن دا بولدى.
قازاقستاننڭ سىرتقى ساياساتى تۋرالى قاسىمجومارت توقاي: «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ دەپلوماتياسى» دەگەن ەڭبەگىندە: «... ماسەلە، قازاقىستان تەريتورياسىنىڭ دۇنيە بويىنشا 9- ورىندى يەلەيتىن ەۋروپاداعى ءىرى ەل ەكەندىگىندە. سوندىقتان ول ءوزىنىڭ سىرتقا قاراتقان ساياساتتارىن قالاي بەلگىلەپ، الدىمەن قانداي بەتالىس ۇستانارىن ايقىنداپ، كورشى ەلدەرمەن جانە حالقارالىق قوعامدىق قارىم-قاتناستى قالاي ايقىنداپ الۋىندا ەدى.
بۇل ءتپتى تولىپ جاتقان ەلدەر مەن زەرتتەۋ سەنتىرلەرىن الاڭداتتى. قازاقىستان يادىرولىق قارۋ ۇستاپ وتىرعاندىقتان، ول بەلگىلى قارجى مەن باسقارۋ شارت-جاعدايىندا ءوز رولىن كورسەتەتىندىكتەن، ادامداردىڭ الاڭداۋى كۇشەيە ءتۇستى. سونداي-اق كەيبىر ۇشقارى ۇيىمدار دا... تۇڭعىش مۇسۇلمان يادىرو بومبىسن جاساۋعا ەلىكتىرە باستادى. الدا-جالدا وسىنداي قاتەرلى ميراس جاۋاپكەرسىز، ۇزاقتى كورە المايتىن ءبىر ساياساتكەردىڭ قولىندا بولسا، وندا ول يادىرو قۇقايىنىڭ قاۋىنا اينالىپ قالعان بولار ەدى.
پرەزيدەنت وسىنداي كۇردەلى جاعداي الدىندا ءوزىنىڭ ساياسي سەزگىرلىگى مەن ستىراتەگيالىق وڭىردە قازاقىستان مۇددەسىنە قانىق بولۋداي قابىلەتىن تولىق ايگىلەدى. ول وزىنە ءتان سيىن الۋعا ءتيىس...»
ال وسىلارعا زەردەلەي وي كوزىمەن قاراساڭىز: ەل باسىنىڭ ءوز ەلىنىڭ ىشكى- سىرتقى جاعدايىنا، ونىڭ تىنىس-تىرلىگىنە جەتە قانىقتىعى سوعان قاراي يكەمدى ساياسات قولدانىپ وتىرعان كورەگەندىگىن كورەسىز. سوندا ەل باسى تاعدىرى، ەل تاعدىرى، ەل تاعدىرى، ەل باسى تاعدىرى بولىپ، بىتە قايناسىپ كەتكەندىگىن ايقىن تانيمىز. مىنە وسىعان ەل باسىنىڭ زەيىن-زەردەسى، كۇش-قۋاتى، تامشىلاعان ماڭداي تەرى سىڭبەدى دەپ ايتا الار ما ەدىڭىز؟!
قازاق قازاق بولعالى تاريح بەتىندە ەش قانداي ءىزى قالماعان، مىنا ءبىر سۇرلەۋ، ەل ەسىنەن ەش كەتپەيتىن ءماندى وقيعالار مەن قىرپۋلى قيمىلداردى ساراپتاپ كورەلىكشى، قايسى اتا-بابالارىمىز وسىنداي ۇلى كۇندى كورىپ ەدى، كورمەك تۇگىل ەسكە الماعان دا بولار:
1. سان عاسىرلار بويىنا شەشىلمەي، تۇيىنشەك، جۇمباق بولىپ كەلە جاتقان شەگارا ماسەلەسىن بەيبت جولمەن شەشۋ، كۇللى دۇنيەگە تارىداي شاشىلىپ كەتكەن قازاقتىڭ باسىن ءوز وتانىنا قوسۋ، تاريحي وتانىنا تارتۋ.
بۇل تەك الەمدەگى ءۇش عانا ەلدىڭ قولىنان كەلە العان. قازىرگە دەيىن ءوز تاريحي وتانىنا ات باسىن تىرەگەن ءار ەلدەگى قانداستارىمىزدىڭ سانى 800 مىڭنان اسقان. ولارعا تەگىن جەر، باسپانا بەرۋ نىساناسى ىسكە اسىپ، ءوز ەلىنە ەسەلى ەڭبەكتەر سىڭىرۋدە.
2. دۇنيە ءجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايىن وتكىزىپ، قازاق باسىنداعى جاعدايلاردى ءىس-شارالاردى تالقىلاۋ، بولاشاقتاعى ۇلى جوبالاردى جاساۋ. قازىرگە دەيىن 4 رەتكى قۇرىلتايى ءساتتى وتكىزىلدى.
3. استانانىڭ الماتىدان ارقا توسىندەگى اقمولاعا كوشىرىلۋى. كوشباسشىمىزدىڭ سوزىمەن ايىتقاندا:
«ازاتتىقتىڭ التىن قازىعىنداي اسقاق استانا، از جىلدا جاھاندىق باستامالارعا جول سالاتىن اق جولتاي اسەم قالاعا اينالدى. ۇيتكەنى استانا كەلبەتى، ۇلت كەلبەتى، مەملەكەت ديدارى، حالىق مەرەيى! استانانىڭ اقمولاعا كوشىرىلۋىنڭ وزىندىك تاريحي، ساياسي سەبەپتەرى ءوز الدىنا» دەۋىنەن-اق كورىنەدى.
4. 2010- جىلى قازاقىستان «قىسقى ازيادا» ويىندارىن جان-جاقتىلى دايىندىقپەن كۇللى الەم مويىندايتىنداي ءسان-سالتاناتىن اسقاقتاتا وتكىزىپ، دەنە-تاربيە جارىستارىنىڭ ءار تۇرلەرى بويىنشا 1- ورىندى يەلەپ، قازاق ەلىن جەر جۇزىنە تانىتتى. وسى ويىنداردىڭ ناقتىلى ءوزىن كورمەسە دە، تەلەديداردان كورگەن، بويىندا قازاقى قانى بار، ەستى قازاق ازاماتتارىنىڭ قۋانباعانى جوق شىعار-اۋ تەگى؟!
5. قازاقىستاننىڭ ەۋروپالىق وداققا ءتوراعالىق ەتۋى.
6. يسىلام مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ باسىن قوسىپ،ءدىن قۇرىلتايىن وتكىزىپ، وعان ءتوراعالىق ەتۋى. تاعى باسقا دا ءىرىلى- ۇساقتى وقيعالار قازاق حالقىنىڭ، قازاق ەلىنىڭ اتاق-مارتەبەسىن ايداي الەمگە ءپاش ەتىپ تۇرعان جوق پا؟
وسىلاردى وي كوزىمەن بارلاعاندا، قازاق بولعانىڭا، ءوز ەلىڭ ولەڭ توسەگىڭدە كەۋدە كەرىپ، اسىعىڭ الشىسىنان ءتۇسىپ، الشاڭداي باسىپ جۇرگەنىڭە، اللاعا شۇكىر دەگەننەن باسقا نە ايتار ەدىڭىز؟!
قورىتا كەلگەندە، قازاق ەلىنىڭ ەگەمەندىك العان جەڭىستى دە، جەمىستى 22 جىلىندا كۇللى دۇنيەنى تاڭداي قاعا تامساندىرعان ەلۋلى تابىستارى، ەل ەكونوميكاسىنىڭ ءۇرتىس ءوسىپ حالىق تۇرمىس ورەسىنىڭ جىلدان جىلعا جوعارلاۋى، باقىتتى تۇرمىسقا كەنەلۋى قازاق ەلىندەگى ءار ۇلت ەڭبەكشى حالقىنىڭ نۇرسۇلتانداي دانا، كورەگەن باسشىنىڭ باستاعان پارتياسىنىڭ توڭىرەگىندە جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ، بەرەكە-بىرلىكپەن اقىل-پاراسات، كۇش-جىگەر كورسەتىپ، ورتاق نىسانا ءۇشىن ەرىنبەي ەڭبەكتەنۋدىڭ جەمىسى.
نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى كوشەلى كوشباسشىنىڭ كورەگەندىكپەن قىسقا عانا 22 جىلدا ەلدىك تاعان-تۇعىرىمىزدى تىكتەپ، بۇكىل حالىقتى سوعان قاراي جەتەلەگەن،جەبەگەن اقىل-ويىنىڭ،ەڭبەگىنىڭ جەمىسى!
«باق باعالاعاننىڭ باسىندا تۇرادى» دەمەكشى جەڭىستى دە، جەمىستى، شۇعىلالى 22 جىلدا كوشباسشىمىزدىڭ دانا سارابدال ساياساتىنىڭ ءجون سىلتەۋىندە، قازاق ەلىندەگى ءار ۇلت حالقىنىڭ بەرەكە-بىرلىكپەن قۇلشىنا ەڭبەكتەنىپ، جارتقان قۇندى بايلىقتارى، ەڭبەك جەمىستەرى ءوزىمىزدى دە، وزگەنى دە مارە-سارە قۋانتىپ، اتاق-داڭقىمىزدى تورتكۇل دۇنيەگە ءپاش ەتۋدە!
تۇگەل ءسوزدى قورىتا كەلگەندە، قازاق ەلىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگى، دامۋى، دۇنيەدەگى وركەنيەتتى ەلدەرمەن باسەكەلەسۋ ءۇشىن كوشباسشىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆتىڭ توڭىرەگىنە تىعىز توپتاسىپ، 21- عاسىر ۇلى كوشىندە ۇدىرە العا قاراي تارتا بەرەيىك، ەلىمىز امان، جەرىمىز تىنىش بولسىن اعايىن!!!
شولىنبات جاراسبەك ۇلى، ق ح ر ش ۋ ا ر نىلقى اۋدانى، مىس اۋلىنان
