التىنعا مالىنعان القاپ

تۋمىسىنان ەر جۇرەك ۇندىستەردىڭ جات جۇرتتىقتاردان اتامەكەنىن قورعاعان ەرلىكتەرى، سول جولدا قىناداي قىرىلعانى، امان قالعانى ماجبۇرلەۋ ارقىلى رەزەرۆاتسياعا كوشىرىلگەنى جونىندە تام-تۇمداپ بىلەمىز.
اسىرەسە، ۇندىستەردىڭ التىنى تۋرالى ەرتەگىگە بەرگىسىز اڭگىمە كوپ. ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز وسى. امەريكانىڭ بايىرعى تۇرعىندارى - ۇندىستەر جونىندە قازىرگى جاس وركەننەن گورى، اعا بۋىن جەتىك بىلەتىنى راس. وندا دا كينو ارقىلى.
ويتكەنى ءدال سول بۋىن كەڭەس زامانىندا بۇرىنعى كەڭەس ەلىمەن گدر بىرىگىپ تۇسىرگەن ۇندىستەر جايلى ەرلىككە تولى فيلمدەردى كورىپ ءوستى. اسىرەسە، سول تۇستا ۇندىستەر تۋرالى كينولاردا باستى رولدە ويناعان گويكا ميتيچتىڭ سومداۋىنداعى «اپاچتاردىڭ التىنى»، «ۋلزانا»، «تەكۋمزە»، «ينچۋ- چۋنا ۇلى ۆينەتتۋ»، «التىن بەلدىك» نەمەسە «ماككەنانىڭ التىنى» دەگەن فيلمدەردىڭ ورنى ەرەكشە بولدى. ول فيلمدەردىڭ بارىندە ۇندىستەر سىرتتان كەلگەن باسقىنشى اق ادامدارمەن اتامەكەنى ءۇشىن كۇرەستى. سول جولدا مەرت بولدى.
ارينە، بۇل - كينو. ال تاريح قالاي بولىپ ەدى؟ قازىرگى تاريحشىلار «ەۋروپادان امەريكاعا التىن ىزدەپ نەمەسە سوندا قونىستانۋعا بارعاندار 100 ميلليونعا تارتا ۇندىستەردى قىرىپ سالدى» دەپ جازادى.
اسىرەسە، ا ق ش تاريحشىسى دەۆيد ستاننارد وسىنداي پىكىردە. ءتىپتى مۇنى «امەريكالىق حولوكوستپەن» تەڭەپ جۇرگەندەر دە جەتكىلىكتى. ال ءباز ءبىر دەرەكتەر حريستوفور كولۋمب امەريكانى اشقان 1500 - جىلدان 1900 - جىلعا دەيىن 15 ميلليون ۇندىستەن 237 مىڭ ادام قالعان دەگەن دايەكتى العا تارتادى.
جالپى ۇندىستەردىڭ تاريحىن زەرتتەۋشىلەردىڭ كوبى اق ادامداردىڭ امەريكانىڭ بايىرعى تۇرعىندارىنا قارسى قولدانعان زورلىق-زومبىلىقتى، ياعني قىرىپ-جويۋ، جەرىن تارتىپ الىپ، قۇلدىقتا ۇستاۋ، تاۋار رەتىندە ساتۋىن، ت. ت «گەنوتسيد» دەپ اتايدى. ماسەلەن، امەريكاعا جاساعان العاشقى ساپارىندا، ياعني 1492 - جىلى 12 - قازاندا باگام ارالدارىنا كەلىپ توقتاعان حريستوفور كولۋمب ءوز كۇندەلىگىنە مىناداي جولدار جازعان: «بۇل ادامدار وزدەرىن وتە ەركىن ۇستايتىن، وتە مەيىرىمدى، بەيبىتشىلىك سۇيگىش، ەڭبەكقور جاندار ەكەن.
بالىق اۋلاۋ نەمەسە وسىمدىك ءوسىرۋ، اڭعا شىعۋ سەكىلدى ىستەرمەن عانا اينالىسادى. تۇراتىن قوس-شاتىرلارىنىڭ ءوزى ەرەكشە جانە ونى وتە تازا ۇستايدى. ولاردىڭ بوس ۋاقىتى كوپ. سول كەزدە دوپ ويناپ، بيلەپ، ءان ايتۋمەن كۇندەرىن وتكىزەدى.
تەك ۇياتتى جەرلەرىن جاپقانى بولماسا، ءبارى جالاڭاش-جالپى جۇرەدى. مۇنداي اق كوڭىل، سەنگىش، اڭعال جانداردى ءوز دىنىمىزگە تارتۋ قيىنعا سوقپايتىن سياقتى. سونداي-اق ولاردان جاقسى كۇتۋشىلەر شىعادى».
ارادا تاعى ەكى كۇن وتكەن سوڭ، 14 - قازان كۇنى كولۋمب: «بۇلاردى ايداۋعا سالۋعا، ايتقانىمىزدى ىستەتۋگە، كونۋگە ماجبۇرلەۋگە نەبارى 50 سولدات جەتكىلىكتى. ازىرگە ولار ءبىزدىڭ سۇراعانىمىزدى بەرىپ، ايتقانىمىزعا كونۋدە»، دەپ ءوزىنىڭ باسقىنشىلىق نيەتى بار ەكەنىن دە كۇندەلىككە تۇرتە كەتكەن.
1493 - جىلى كولۋمب امەريكاعا ەكىنشى رەت اتتاندى. بۇل جولى ونىڭ ەكسپەديتسياسى 17 كەمەدەن، 1500 ادامنان تۇردى. وسى جولى ول قانداي ادام ەكەنىن تانىتتى. ۇندىستەردى ۇستاپ، قۇل رەتىندە ساتتى جانە ولاردان التىن جينادى.
بەرسە - قولىنان الدى، بەرمەسە - جولىنان الدى. اتتى، استى، تونادى. ولگەن ءبىر يسپاندىقتىڭ كەگى رەتىندە ءجۇز ءۇندىس ءولتىرىلدى. كەيدە باس تەرىلەرىن تىرىدەي سىپىردى. يتتەرىن ۇندىستەردىڭ ولىگىمەن تاماقتاندىردى. ماسەلەن، سول كەزدەن قالعان ءبىر يسپاننىڭ حاتى بىلاي جازىلعان: «...كارتاحەننەن ورالعان بويدا مەن روحە مارتين دەگەن پورتۋگالدى كەزدەستىرىپ قالدىم. ونىڭ ءۇيىنىڭ الدىندا جارتىلاي شابىلعان ءۇندىستىڭ دەنەسى ءىلۋلى تۇردى. ءولى ءۇندىستى شاۋىپ، ءيتىن تاماقتاندىرادى ەكەن...» بۇعان نە ايتۋعا بولادى؟..
ارينە، ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز بۇل ەمەس. ايتقىمىز، جازعىمىز كەلگەنى - ۇندىستەردىڭ التىنى جونىندە. راس، التىن ۇندىستەر ءۇشىن كولۋمب كەلىپ امەريكانى اشقانعا دەيىن جاي عانا سارى تەمىر ەدى. تەك ەۋروپادان التىن ىزدەپ كەلگەن كەلىمسەكتەردەن كەيىن بۇل سارى تەمىردىڭ قۇنى تىم جوعارى ەكەنىن باعامداعان ۇندىستەر ونىڭ نارقىن قىمباتقا بۇلدادى، ءتىپتى اتا- بابادان قالعان دۇنيە دەپ اق ادامدارعا ونى بەرمەۋگە، كەن ورىندارىن كورسەتپەۋگە تىرىستى.
سول ءۇشىن ايقاستى، جان الىپ، جان بەرىستى. جالپى، تاريحتا ينكتەردىڭ التىنى، اپاچتاردىڭ التىنى جانە دە وزگە دە ءۇندىس تايپالارىنىڭ التىندارى جونىندە نە ءبىر الىپقاشپا اڭگىمەلەر كوپ. ХVI عاسىردا يسپان كونكيستادورلارى (قازىنا ىزدەۋشىلەر) ينكتەردىڭ 120 توننا التىن مەن كۇمىسىن يسپانياعا تاسىپ اكەتكەن. ءالى كۇنگە ۇندىستەردىڭ جاسىرعان التىندارىن ىزدەستىرۋشىلەر كوپ. ەندىگى اڭگىمە سول جونىندە بولماق.
...2010 - جىلدىڭ شىلدەسىندە اريزونا شتاتىندا جوعالعان ەر ادامنىڭ تۋىستارى پوليتسياعا حابارلاسقان. ايتقاندارى - الگى جوعالعان ادام تاۋدان التىن ىزدەۋگە كەتكەن، سودان ورالماپتى. تەك تاۋ ەتەگىندەگى ماشينا تابىلعانمەن، يەلەرى ءىز-ءتۇسسىز جوعالعان. 2011 - جىلى قاڭتاردا عانا ءىز كەسۋشىلەر جوعالعان ءۇش ەركەكتىڭ ءولى قاڭقاسىن تاۋدان تاپقان.
بۇل ولكەدە، شىندىعى قايسى، وتىرىگى قايسى بەلگىسىز، ادامنىڭ ۇرەيىن الاتىن اڭىز اڭگىمەلەر كوپ. ولاردىڭ دەنى - «ۇندىستەردىڭ التىنىن ىزدەپ شىققاندار ءتىرى قايتپايدى، التىندى ۇندىستەردىڭ اتا-بابا ارۋاعى كۇزەتەدى. ال تىنىشتىقتى بۇزىپ، التىن الۋعا كەلگەندەردى سول ەلەستەر قۋىپ ءجۇرىپ قيناپ ولتىرەدى ەكەن» دەگەن قاۋەسەت.
سودان بولار، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ كوبى تاۋەكەل ەتۋگە ءداتى شىدامايدى. ال ۇندىستەردىڭ اپاچ تايپاسىنىڭ التىندارى جاسىرىلعان قازىنالى تاۋ سۋيەۆەر اريزونا شتاتىنا قاراستى جەردە. مىنە، عاسىردان عاسىر الماسىپ جاتىر، ءبىراق «اياق استى بايىپ كەتسەم» دەگەن ويمەن وسى تاۋلى القاپقا جول تارتقان التىن ىزدەۋشىلەر تولاستار ەمەس.
ءبىراق سولاردىڭ امان-ساۋ، ولجامەن ۇيلەرىنە قايتقانى نەكەن-ساياق. كوبى ءىز-ءتۇسسىز كەتەدى نە بولماسا اراعا جىلدار سالىپ قاڭقالارى تابىلىپ جاتادى. وسى تۇستا «التىندى ۇندىستەردىڭ ارۋاقتارى كۇزەتەدى ەكەن» دەگەن اڭگىمەنىڭ جانى بارداي... تاريحشىلاردىڭ زەرتتەۋىنە قاراساق، بۇل ايماقتا ادامداردىڭ ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىنا 12 مىڭ جىل بولىپتى. وسى جەردى قازىپ، ەجەلگى ءۇندىس مادەنيەتىمەن تانىسىپ جاتقان ارحەولوگتار دا وسىنداي پىكىردە. ەۋروپالىق ساياحاتشى فراي ماركوس دە نيزا دەگەن بىرەۋ 1539 - جىلى وسى ولكەگە العاش اياق باسىپ، وسىنداعى ۇندىستەردىڭ اپاچ تايپاسىمەن كەزدەسكەن. اپاچتار وعان التىنان تۇرعىزعان جەتى شاھارى بار عاجايىپ ولكە سيبولا جايلى ايتادى... سونداي-اق التىن تەرىپ الاتىن بۇلاق- تۇمالاردى، قۇيما التىندار كەزدەسەتىن كانونداردى كورسەتەدى. بۇگىنگى التىن ىزدەۋشىلەر سول فراي ماركوس دە نيزا جازىپ كەتكەن كۇندەلىكتەگى جازبالاردى بەتكە ۇستاپ، اريزونا شتاتىن ءالى كۇنگە كەزىپ ءجۇر. ارينە، ولجالى بولعاندار دا جوق ەمەس...
يسپاندار اپاچتار كورسەتكەن كەن ورىندارىنان توننالاپ التىن جيناعان. ونى كەمەلەرگە تيەپ، يسپان كورولدىگىنە جىبەرىپ وتىرعان. دەگەنمەن، 1700 - جىلى التىنمەن اينالىسىپ جۇرگەن يسپاندار اياق استى تۋىنداعان جاعدايعا بايلانىستى ول ولكەدەن كەتۋگە ءماجبۇر بولادى. كەتەرىندە ۇندىستەرگە «التىن كەندەرىن، بۇلاقتاردى ەشكىمگە ايتپاۋلارىڭدى سۇرايمىز. ەگەر دە وزگەلەرگە سىر شاشا قالساڭدار، قۇدايلار رەنجىپ، سەندەردى قاھارىنا الادى» دەپ قورقىتادى. سودان بەرى ول القاپتاعى التىنداردى ەشكىمنىڭ جولى بولىپ تاپپاعان. ارينە، بۇل - اڭىز.
ءبىراق استارىندا شىندىق بار. ويتكەنى وسى تاۋلى ايماققا التىن ىزدەپ بارعانداردىڭ ەشقايسىسى ءتىرى قايتپايتىن كورىنەدى... بىرەن-ساران امان قالعاندارى بەلگىسىز جىن-ەلەستەر قۋالاعانىن ايتادى. مول ولجا تاپقاندار دا كەزدەسەدى.
1848 - جىلى ءبىر مەكسيكالىق وتباسى التىن باستاۋىن تاۋىپ، سول جەردەن 10 كەلى التىن وندىرگەن. الايدا تاۋدان تومەن ءتۇسىپ كەلە جاتقان ولاردى بەلگىسىز ۇندىستەر قورشاپ الىپ، قىرىپ سالعان. تەك وتباسىنىڭ ءبىر مۇشەسى عانا امان قالىپ، ۇيىنە امان-ەسەن ورالىپ، جينالعان جۇرتقا تاۋدا بولعان وقيعانى ايتىپ بەرگەن كورىنەدى.
1860 - جىلى ۇندىستەرگە كوپ كومەگى تيگەن جەرگىلىكتى ءبىر دارىگەرگە سىي-سياپات جاساۋ ءۇشىن، ءۇندىس كوسەمى ونى اتقا مىنگىزىپ، كوزىن تاڭىپ تاۋ ىشىنە الىپ بارىپ، قالىڭ جىنىستىڭ ىشىنە بارعان سوڭ، كوزىندەگىسىن شەشىپ، «قانشا التىن كەرەك، سونشا ال» دەپ رۇقسات بەرگەن.
دارىگەر كەرەگىن العان. ارتىنان سول ماڭعا تالاي مارتە ۇندىستەردەن تىعىلىپ بارىپ، التىن ىزدەگەنمەن قالىڭ جىنىس توعايدى قايتا كەزدەستىرمەگەن. بۇل دا، سول دارىگەردىڭ كۇندەلىگىندەگى جازبالار.
1870 - جىلى ياكوب ۆالتتس جانە ياكوب ۋەيزەر دەگەن بىرەۋلەر قايدان تاپقانى بەلگىسىز، التىن بۇلاقتار بەلگىلەنگەن كونە كارتا تاۋىپ العان. سول بويىنشا ءجۇرىپ وتىرىپ، تاۋلى ايماقتان قۇنى 7 ميلليون توننا بولاتىن التىن وندىرگەن.
دەگەنمەن ياكوب ۋەيزەر اياق استىنان جىندانىپ، تاۋلى ايماقتا قاڭعىپ ءجۇرىپ ءولىپتى. وكىنىشكە قاراي، سودان بەرى سول ماڭداعى اپاچتاردىڭ قازىناسىنا ەشكىمنىڭ قولى جەتپەگەن. تىعۋلى التىندار تىعۋلى قالعان.
تەك سول ولكەگە التىن ىزدەپ بارعانداردىڭ كوبى بەلگىسىز جاعدايدا قايعىلى وقيعاعا دۋشار بولىپ وتىرعان. ارحەولوگتاردىڭ اشقان ءبىر جاڭالىعى، ۇندىستەردە قايتىس بولعان كوسەمدەرىن، باسشىلارىن بۇكىل بايلىعىمەن، ياعني التىن-كۇمىستەرگە بولەپ جەرلەيدى ەكەن. دەمەك، قانشاما التىن ءالى كۇنگە جەر استىندا جاتىر دەسەڭشى. ءبىر اقيقات دۇنيە، بۇگىندە اڭىزعا اينالعان ەلدورادونى ەشكىم كەزدەستىرمەگەن سياقتى، جەتى التىن قالادان تۇراتىن اپاچ تايپاسىنىڭ اڭىزعا اينالعان قازىنالى ولكەسى سيبولانى دا ءالى ەشكىم تاپقان جوق.
اۆتور: سەيسەن امىربەك ۇلى
«ايقىن»