جاساندى ۇرىقتاندىرۋ ورتالىقتارى جەتى اتانى بىلە مە؟

ونىڭ ۇشەۋى مەملەكەتتىك، قالعان ونى جەكەمەنشىك.
قازاقستاندا ەكستروكورپورالدى ۇرىقتاندىرۋ ورتالىعى العاش 1995 - جىلى اشىلىپ، وسى كۇنگە دەيىن التى مىڭنان ارتىق «تۇتىكشەلىك نارەستە» ومىرگە كەلگەن.
قازىر ە ك ۇ ورتالىقتارى جۇمىستارىنىڭ تاسى ورگە دومالاپ تۇرعان كەزەڭ. ارينە، ولار «مازار ءۇيدى» «بازار ۇيگە» اينالدىرىپ جاتسا، وعان قۋانامىز. الايدا «دونورلىق كومەككە جۇگىنەتىندەر ءۇشىن ورتالىقتار قان تازالىعىنا كەپىلدىك بەرەتىن جەتى اتانى تەكسەرە مە ەكەن؟» دەگەن ساۋال كوتەرگەن «الاش ايناسى» تىڭ تاقىرىپتى وزىنشە زەرتتەپ شىققان ەدى، كۇتپەگەن جاۋاپ الىپ، شىنى كەرەك، ىركىپ قالدىق.
سويتسەك، جاساندى ۇرىقتاندىرۋ ورتالىقتارى دونور ەركەكتەردىڭ جەتى اتاسىن تەكسەرمەيتىن بولىپ شىقتى. ول جونىندە «ەكومەد» ادام ۇرپاعىن ءوربىتۋ ەمحاناسىنىڭ جەتەكشىسى، رەپرودۋكتولوگ-ەمبريولوگ، بيولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى سالتانات بايقوشقاروۆا دا ايتىپ بەردى. سالتانات بايقوشقاروۆامەن اراداعى اڭگىمەمىزگە قايتىپ ورالامىز، ءدال قازىر جەتى اتا ماسەلەسى توڭىرەگىندە دابىل قاعىپ جۇرگەن ۇلتىنا جاناشىر ازاماتتارعا كەزەك بەرسەك...
سوۆەتحان عابباسوۆ، مەديتسينا جانە پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:
- جەتى اتا - جەر الەمدە تەڭدەسى جوق قازىنا. مۇنى ۇلتتىق برەند رەتىندە دە ۇسىنۋىمىزعا ابدەن بولادى. وزىق مەديتسينانىڭ دالەلدەۋىنەن وتكەن جەتى اتالىق ۇستانىم. بىلايشا ايتقاندا، بۇل تابيعي سۇرىپتاۋ. الەمدى 2005 ۇلت مەكەندەسە، مۇنداي تابيعي سۇرىپتاۋ بىزدە، قازاقتا عانا بار. جالپى تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ەشبىرىندە جوق. جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ سالت-ءداستۇرى، بىلە بىلسەك، ۇرىق تازالىعى. وكىنىشتىسى، جەتى اتانى ۇستانعانىمىز بىلاي تۇرسىن، قازىر ونىڭ قادىر، قاسيەتى جوعالىپ بارادى.
ەلىمىزدە سيرەك كەزدەسەتىن، مەديتسينالىق تىلمەن ايتقاندا، ورفاندىق اۋرۋلار سانى جىلدان- جىلعا ارتىپ كەلەدى. ءتىپتى الەمدىك دەڭگەيدە دابىل قاعىپ وتىرعان ەلدەردىكىنەن كەم ەمەس. ورفاندىق اۋرۋلارعا قارسى شارالاردىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2009 - جىلعى 18 - قىركۇيەك تەگى 193-IV « حالىق دەنساۋلىعى جانە دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسى تۋرالى» كودەكسىنەن ويىپ ورىن الۋى بۇل پروبلەماعا بەيجاي قاراۋعا بولمايتىندىعىن ەسكەرتسە كەرەك. ەلىمىزدەگى ورفاندىق ءدارى- دارمەكتەردىڭ تىزبەسى دە الدەقاشان بەكىتىلىپ قويعان-دى.
سيرەك كەزدەسەتىن اۋرۋلار جايىندا بىلەتىنىمىز بۇرىندارى تام-تۇم عانا ەدى، بۇگىنگى كۇنى مۇنداي اۋرۋعا شالدىققان بالالار سانى 20 دان استام دەپ جاتىر.
مەن مۇنى قازاق ءۇشىن كوپ دەر ەدىم. ەگەر جوعالىپ بارا جاتقان قۇندىلىقتارىمىزدى قايتا جاڭعىرتپاساق، سيرەك كەزدەسەتىن اۋرۋلار جەتى اتا ۇعىمىنان ماقرۇم ەلدەردەگىدەي كەڭ تاراپ كەتۋى عاجاپ ەمەس. مۋتاتسياعا ۇشىراعان ۇرپاقتارىمىزدىڭ سانىن كوبەيتىپ المايىق. شىنىمەن دە، جەتىنشى ۇرپاققا دەيىن قىز بەرىسىپ، قىز الىسۋعا ءۇزىلدى-كەسىلدى تىيىم سالۋدىڭ ارقاسىندا قازاق تۇقىمنىڭ بۇزىلۋىنان، تەكتىك-گەنەتيكالىق قاسيەتتەردىڭ جويىلۋىنان، ۇرپاقتىڭ ازعىندانۋىنان ساقتاندىرىلعان.
قازاق ۇرىق تازالىعىن ساقتاۋ ارقىلى بالالار اراسىنداعى اۋرۋدى تىزگىندەپ وتىردى. ناقتىراق ايتسام، بۇرىندارى جاڭا تۋىلعان بالالاردىڭ تەك 0,02 پايىزى عانا اۋرۋ بولىپ تۋىلسا، قازىر بۇل كورسەتكىش 45 پايىزعا ارتىپ كەتتى. دەمەك، 100 بالانىڭ 45 ى ناۋقاس دەگەن ءسوز. تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، ەرتەرەكتە قازاقتا اۋرۋدىڭ 25 قانا ءتۇرى بولعان، قازىر سول 1700 گە ارتتى. وسىنىڭ بارلىعى ۇرىق تازالىعىن ساقتاماۋىمىزدان. ارينە بۇل جەردە، ىشىمدىك، تەمەكى، ەكولوگيا سياقتى فاكتورلار اسەر ەتپەي قويمايدى. دەگەنمەن دە، جەتى اتا سالت-ءداستۇرىن ساقتاماۋىمىزدىڭ سالدارىنان بولىپ جاتقان زارداپتىڭ جۇگى وتە اۋىر. بۇل اسا كۇردەلى ماسەلە. ەگەر، ءار قازاق وسىنىڭ تەرەڭىنە ءۇڭىلىپ جاتپاسا، جەتى اتانى قولدان ۇرىقتاندىرۋ ورتالىقتارى قايدان ساقتاسىن؟! مەن مۇنى ۇلتىمىزعا ءتونىپ تۇرعان قاسىرەت دەر ەدىم. جالپى، مەن ءوز باسىم قولدان ۇرىقتاندىرۋعا مۇلدە قارسى اداممىن. ودان دا تۋعاننان بالا اسىراپ العان الدەقايدا ءقاۋىپسىز.
تۇراربەك تولەنديەۆ، قازاقستان دەنساۋلىق ساقتاۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى:
- جەتپىس جىلدا «جەتى اتا» دەگەندى جادىمىزدان وشىرە باستادىق. جەتى اتاعا جىكتەۋ، قان تازالىعىن ساقتاۋ سياقتى ءتول سالت-داستۇرىمىزگە الەم عالىمدارى ءتانتى بولىپ، وزدەرىنشە تەكسەرىپ، ناتيجەسىندە ادام دامۋىنىڭ تاريحىنداعى بيولوگيالىق جانە الەۋمەتتىك ءمانى وتە زور دەگەن جوعارى باعا بەرگەنىن بارشا بىلەدى. قازاق جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاعان.
اتا-بابالارىمىز «قىزدى جەتى وزەننەن وتكىزىپ ال» دەپ بەكەر ايتپاعان. ءار قازاق بالاسىنىڭ ءوز اتا- تەگىن ءبىلۋى - ناعىز تەكتىلىك. ال جاساندى ۇرىقتاندىرۋ ورتالىقتارىنىڭ جەتى اتادان تىس قالۋلارى ورنى تولماس وكىنىشكە اكەپ سوقتىرماي قويمايدى. راس، ءقازىر دونور كومەگىنە جۇگىنەتىندەر از شىعار، قازىرگى ۇرپاقتىڭ دەنساۋلىقتارىن ەسكەرسەك، بولاشاقتا دونور ەركەكتەرگە سۇرانىس ارتۋى ابدەن مۇمكىن. سول جاعىن ويلاماساق بولمايدى.
جىلىنا 160 مىڭ جاس وتباسى قۇرىلسا، سونىڭ 20 مىڭى بالا ءسۇيۋ باقىتىنا قول جەتكىزە الماۋدا. پەرزەنتكە زار بولىپ وتىرعان شاڭىراقتىڭ سانى بارلىق ەرلى-زايىپتىلاردىڭ 14-18 پايىزى كولەمىندە. ءاربىر ونىنشى ايەل جاساندى ۇرىقتاندىرۋ جولىمەن بالا كوتەرۋگە نيەتتى. سونداي- اق، ءاربىر 35- وتباسى بالا اسىراپ العىسى كەلسە كەرەك. قوسالقى رەپرودۋكتيۆتىك تەحنولوگيا بويىنشا ەمدەلۋدى قاجەت ەتەتىن ەرلى-زايىپتىلار 30 پايىزدان جوعارى. دۇنيەجۇزى بويىنشا ايتساق، 2 ميلليوننان استام ءسابي جاساندى جولمەن ۇرىقتاندىرۋ ارقىلى تۋىلعان.
سالتانات بايقوشقاروۆا، «ەكومەد» ادام ۇرپاعىن ءوربىتۋ ەمحاناسىنىڭ جەتەكشىسى، رەپرودۋكتولوگ-ەمبريولوگ، بيولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى:
- دونور ارقىلى ۇرىقتاندىرۋ اناۋ ايتقانداي وڭاي شارۋا ەمەس. بۇل وتە شەتىن ماسەلە. ءبىزدىڭ ەلدە بىرەۋلەر وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن ۇرىقتار بانكىن اشپاقشى بولعان. الايدا كوپ ۇزاماي جاتىپ، رايلارىنان قايتتى. نەگە؟ بىرىنشىدەن، دونورعا بەرىلەتىن قارجى كولەمى از. ون مىڭ تەڭگەگە بولا ەشكىم ۋاقىتىن زايا كەتىرگىسى كەلمەيدى. ەكىنشىدەن، دونور بولعىسى كەلگەن ەركەكتەرگە قويىلاتىن تالاپ كۇشتى. ۇشىنشىدەن، قازىر دەنى ساۋ ەركەكتەر دە ساۋساقپەن سانارلىق. ال ق ر دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ زاڭدارى بويىنشا دونور اياعىنان باسىنا دەيىن تۇگەل تەكسەرىلۋ ءتيىس. ايتپاقشى، ءبىر ەركەكتى تەكسەرۋ ءۇشىن ءبىز شامامەن 100 مىڭ تەڭگە كولەمىندە شىعىن شىعارامىز. نەگىزى، ءبىزدىڭ ورتالىقتا دونور ءبىرلى-جارىم. كوبىنە ايەلدىڭ ءوزىنىڭ كۇيەۋىنىڭ ۇرىعىن پايدالانامىز بولماسا جۇپتار وزدەرى تاۋىپ اكەلەدى.
تۇنەۋ كۇنى رەسەيلىك تاعى ءبىر ارىپتەسىم ۇرىقتار بانكىن اشپاق بولعان. نەشە ميلليوندى سارپ ەتىپ، تاۋەكەلگە دە باردى. ءسويتىپ، 400 ەركەكتى مەديتسينالىق تەكسەرۋدەن وتكىزگەن ەكەن، سىزدەرگە وتىرىك، ماعان شىن، سونىڭ تەك ەكەۋى (!) عانا دونورعا جارامدى بولىپ شىققان. سول ارىپتەستەرىم زايا كەتكەن ۋاقىتتارى مەن بوسقا ىسىراپ بولعان قارجىلارىن ايتىپ قاتتى قىنجىلىپ ءجۇر. راس، شەتەلدە بىزگە قاراعاندا مۇنداي بيزنەس قاتتى دامىپ كەتپەسە دە، جۇمىستارى تۇراقتى.
قىسقاسى، ءبىز دونورلىقتى كەڭىنەن قولدانىپ جاتقان جوق ەكەنبىز، ونداي بولسا، جەتى اتانى تەكسەرۋ دە اسا قاجەت ەمەس دەپ ويلايمىن. تاعى ايتا كەتەيىن، ءبىز زاڭ تالاپتارىنا سايكەس، ءبىرىنشى كەزەكتە دونوردىڭ دەنساۋلىعىن تەكسەرەمىز جانە ونىڭ ۇلتىن جازىپ قويامىز. بار بولعانى وسى.
مىسال رەتىندە ايتا كەتەيىن، وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن ۇيلەنگەندەرىنە ون جىل بولسا دا بالا سۇيە الماي جۇرگەندەر كەلدى ماعان. كىنا كۇيەۋىندە ەكەن. «ايەلىم انا باقىتىنا بولەنسە ەكەن، ول تۋعان بالا مەنىڭ بالام. دونور تاۋىپ بەرىڭىز» دەپ اياعىما جىعىلعانداي بولدى كۇيەۋى. كەلىستىم. قۋانىشىنا قاراي، ايەلى ەگىز بالا كوتەرگەن ەدى، وكىنىشكە وراي، سول كۇننەن باستاپ كۇيەۋى وزگەرىپ سالا بەرگەن. اراققا سالىنىپ، بۇكىل تانىس-تامىرعا، اعايىن-تۋعانعا «ايەلىم مەنىڭ ەمەس، وزگە ەركەكتىڭ بالاسىن تۋعالى ءجۇر» دەپ بار قۇپيانى جايىپ سالعان.
ول ازداي ايەلىن ۇرۋدى شىعارىپ، جاتىرداعى ەگىزدىڭ بەرەۋىن ءولتىرىپ قويىپتى. ايەلدىڭ كوز جاسى كول بولىپ الدىما كەلگەندە، قالاي قينالعانىمدى بىلسەڭىزدەر! مىنە، وسىنداي ورنى تولماس وكىنىشتەن كەيىن، مۇندايمەن مۇلدە اينالىسقىم دا كەلمەيدى. ءتىپتى، ءوزىم كۇيزەلىسكە ۇشىراپ، ءبىراز ەمدەلگەن ەدىم.
PS. سالتانات بايقوشقاروۆاعا سەنەمىز ارينە. الايدا ءبىزدىڭ ەلدە جاساندى ۇرىقتاندىرۋمەن اينالىسىپ جۇرگەندەر تەك ولار ەمەس. كۇيەۋىنىڭ ەمەس، وزگەنىڭ ۇرىعى ارقىلى ءسابي ءسۇيىپ جاتقانداردى دا بىلەمىز. ارينە ارتى جاقسى بولسىن. الايدا «ساقتانساڭ، قۇداي ساقتايدى». مامانداردىڭ ايتۋىنشا، ەگەر تۋىسقاندار قانى ارالاسىپ كەتسە، ونىڭ كەرى اسەرى نەشە ۇرپاقتان كەيىن ءبىلىنۋى مۇمكىن. ۇرپاقتارىمىزعا وبالىمىزدى تيگىزىپ المايىق.
اۆتور: ءلاززات بيلان